سر تیتر خبرها سیاست نخستین خبرها یادداشت ها

عمیق تر شدن زخم ناسور «دیورند» با حاکمیت طالبان بر افغانستان؟

۱۸ دی(جدی)۱۴۰۰-۲۰۲۲/۱/۸

طالبان پس از روی کار آمدن به قدرت، با چالش های جدی در سطح داخلی و خارجی رو به رو شده است. از فقر، بیکاری، بحران مالی و انسانی و عدم مشروعیت در داخل گرفته تا جدال با جامعه جهانی بر سر منابع مالی مسدود شده و بحث شناسایی بین المللی. اما در این میان، این گروه با متحدین دیرینه خود چون پاکستان نیز به مشکل خورده است. چنانکه گستره این اختلافات از اختلاف نظرهای پنهانی به ویژه بر سر نوع تقسیم قدرت پس از سقوط را شامل می شود تا تنش های اخیر بر سر دیورند و حصار مرزی در این منطقه که علنی شده است. مسئله ای که همواره در طول تاریخ محل تنش جدی دولت های مختلف افغانستان با اسلام آباد بوده است. اکنون که این کشور خوشحال از بازگشت طالبان به صحنه سیاسی افغانستان هستند و خود را برنده نهایی جنگ بیست ساله افغانستان تصور می کنند و گمان دارند که زین پس در افغانستان صحنه سیاسی و حوادث طبق خواسته های این بازیگر کهنه جنگ افغانستان به پیش برود، اما به نظر می رسد که مسائل عمده ای بین افغانستانِ تحتِ تسط طالبان و پاکستان مانند «دیورند» همچنان محل اختلاف این دو دوست قدیمی باشد. این در حالی است که در دوره نخست حکومت داری طالبان در دهه نود این گروه نیز حاضر به قبول خط دیورند نشدند. اما حالا در چند هفته اخیر، تنش ها بر سر خط دیورند و حصارکشی در این مرز بالا گرفته به یک تنش جدی و مهم بین دو طرف تبدیل شده است..چنانکه ویدیوهایی از تخریب سیم های خاردار در صفحات مجازی دست به دست می شود که با استقبال گرم شهروندان افغانستان و واکنش های تند طرف پاکستانی رو به رو شد. اما به نظر می رسد به رغم ظرفیت این مسئله به تبدیل شدن یک تنش و منازعه جدی بین دو طرف مقامات دو کشور در تلاش برای نشان دادن سطحی بودن این تنش هستند. با این حال، قرار است که در روزهای آینده یک هیئت پاکستانی برای گفت و گو پیرامون مسائل مختلف از جمله مشکلات به میان آمده در خط دیورند به کابل بیایند.

دیورند، میراث شوم دوره استعمار

خط دیورند مرز بین افغانستان و پاکستان است که به طور یکجانبه توسط بریتانیا در سال ۱۸۸۳ ایجاد شد.مورتیمر دیورند، دیپلمات بریتانیایی که مسئول اصلی این خط کشی است. بدون توجه به جغرافیا، سرزمین یا جمعیت، مرزبندی های مصنوعی ایجاد کرد و این میراث استعماری بریتانیا هنوز در افغانستان، پاکستان موجب تنش و اختلاف است. حکومت بریتانیا در آن زمان چشم انداز تاریخی یا خواست و اراده مردم محلی را به کلی نادیده گرفت و برای اجرایی سازیِ دستور کار ژئوپلیتیک خود بر خط دیورند تکیه کرد. در نتیجه، آنها منطقه ی عمدتاً تحت تسلط پشتون ها را بین افغانستان و پاکستان تقسیم کردند. خانواده ها، اقوام و روستاییای ساکن در همان منطقه ناگهان توسط “مرز” خودسرانۀ ترسیم شده به نام “خط نفرت” از هم جدا شدند؛ یک ترفند ظالمانه و بی رحمانه که بر روی مردم پشتون انجام شد در نتیجه این خط از سال ۱۹۴۸ بین افغانستان و پاکستان بی اعتمادی ایجاد کرده است و همچنین، نقطه عطف احتمالی بین پاکستان و طالبان(که اکنون افغانستان را کنترل می کندد) است. درواقع افغانستان منطقه پشتون نشین را اکه اکنون تحت تسلط پاکستان قرار دارد را متعلق به خود می داند و تاکنون بارها تاکید کرده است که قراردادی که در سال ۱۸۸۳ امضا شده از نظر قانونی باطل است. در نتیجه، هیچ یک از رهبران افغانستان این مرزبندی را به رسمیت نشناخته اند. حتی این احساس توسط پشتون هایی که در سمت پاکستان زندگی می کنند نیز وجود دارد. زیرا طی سال ها جنبشی توسط پشتون ها به وجود آمده است که خواهان ادغام با افغانستان هستند اما این جنبش بارها توسط دولت پاکستان سرکوب شده است. اما در حالی که ساکنان پشتون در دو سوی مرز و دولت افغانستان مشروعیت خط دیورند را مورد بحث قرار داده اند، دولت پاکستان ادعاهای خود را تکرار کرده و معتقد است که دیورند یک مرز قانونی است. دولت پاکستان معتقد است که مرز را به طور قانونی از هند بریتانیا به ارث برده است و موضوع خط دیورند را تهدیدی برای تمامیت ارضی پاکستان می داند. همچنین این کشور سیاست های دولت کابل را در راستای اهداف جاه طلبانه این کشور برای نفوذ یا کنترل بخش های پشتون زبان پاکستان می داند. دولت پاکستان احساس می کند که سیاست کابل در مورد خط دیورند و باز نگاه داشتن این مناطق، نشانۀ آشکاری از این تهدید است که افغانستان جاه طلبی هایی برای نفوذ یا کنترل مناطق پشتون زبان پاکستان دارد. ترس پاکستان در مورد این موضوع با تاریخ این کشور، به ویژه تجربه از دست دادن بنگلادش در برابر ناسیونالیست های بنگالی زبان، ترکیب و مضاعف شده است (takec,2022).

این در حالی است که پاکستان با توجه به مخالفت جدی افغانستان از عدم شناسایی خط دیورند چندین سال است که شروع به حصارکشی در این مرز جنجالی کرده است. پروژه ای که اسلام آباد آن را در راستای تقویت امنیت، مبارزه با قاچاق مواد مخدر و مهار بحران مهاجرت توضیف می کند اما کابل آن را نقشه تازه پاکستان برای تثبیت دیورند می نامد.

پایانِ ماه عسلِ طالبان و پاکستان با رسمی شدن اختلافات مرزی بر سر خط دیورند

از زمان به دست گرفتن قدرت دوباره توسط طالبان، تنش های مرزی جدی بین این دولت نوپا و پاکستان همسایه کلیدی افغانستان و دوست قدیمی این گروه به وجود آمده است. چنانکه طی ده روز گذشته به دلیل روند شتابان حصارکشی مرزی در خط دیورند توسط پاکستان که با واکنش جدی نیروهای مرزی امارت اسلامی رو به رو شده اند، این اختلافات اوج گرفته و رسانه ای شده است. درواقع، بر اساس گزارش رسانه ها از زمان روی کار آمدن طالبان به قدرت، پاکستان حدود نود درصد پروژه حصارکشی مرزی خود در مرز دیورند را انجام داده است. پروژه ای که از زمان شروع در سال ۲۰۱۷ محل اختلاف جدی بین دو همسایه بوده است و اکنون نیز تنش های مرزی را به ویژه در ده روز اخیر ایجاد کرده است. درواقع، حصارکشی یکی از دلایل اصلی تیره شدن روابط دولت های قبلی افغانستان و اسلام آباد بود. حالا نیز بن بست کنونی نشان می دهد که این موضوع علی رغم روابط نزدیک طالبان با اسلام آباد همچنان موضوعی بحث برانگیز برای طالبان است این در حالی است که عده ای دیگر معتقدند که این سروصدای طالبان بیشتر برای جلب افکار عمومی در افغانستان در راستای مشروعیت داخلی است.

با این وجود، در حالی که پاکستان تلاش دارد تنش ‌های فزاینده در امتداد خط دیورند را کم ‌اهمیت و پیش پاافتاده جلوه دهد، دولت طالبان به صراحت اعلام کرده است که خط مشی تعیین شده در دوران بریتانیا را به ‌عنوان مرز بین ‌المللی نمی ‌پذیرد. یکی از فرماندهان طالبان در ویدئویی منتشر شده که در آن افراد این گروه از کامیون هایی برای تخریب حصارها و پست های بازرسی پاکستان استفاده می کنند، می گوید: «ما آماده ایم که اگر آنها (ارتش پاکستان) به سوی ما شلیک کنند، مقابله به مثل کنیم.»

در همین رابطه، فرمانده طالبان روز چهارشنبه (۵ ژانویه ۲۰۲۲) به رسانه ها در افغانستان گفت که آنها هرگز اجازه حصارکشی در خط دیورند را نخواهند داد. به گفته او کاری که پاکستان قبلا انجام داده است غیر ضروریست و بی مورد است. اما از این پس پاکستان اجازه نخواهد داشت در آنجا هیچ ساخت و سازی انجام دهد. با این حال شاه محمود قریشی، وزیر امورخارجه پاکستان در گفتگو با خبرنگاران در اسلام آباد در همین زمینه گفت: «طالبان این موضوع را بی دلیل مطرح می کنند. ما در حال بررسی روی این مسئله هستیم.» وی همچنین گفت که با دولت افغانستان در تماس بوده و امیدواریم که این موضوع از طریق دیپلماتیک حل شود. اما از سوی دیگر، ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان اذعان کرد که: «مسئله خط دیورند هنوز حل نشده است، و ساخت حصار خود باعث ایجاد شکاف بین ملتی می شود که در دو سوی مرز پخش شده اند و این به معنای تقسیم یک ملت است.» به گفته ی برخی مقامات پاکستانی چون بابر افتخار، سخنگوی ارتش پاکستان، این حصارکشی برای امنیت مردم هر دو طرف خوب است و هدف از حصارکشی محافظت از مردم در امتداد خط دیورند وترتیب تجارت دو سویه بوده است. اینها همه در حالیست که پاکستان ۹۰ درصد از کار حصار کشی در امتداد مرز را تکمیل کرده است.

بدین ترتیب گزارش های دوره اخیر حاکی از تنش بین نیروهای طالبان و ارتش پاکستان است که در مرز آنها مستقر شده اند. همچنین که در ۲۲ دسامبر، سخنگوی وزارت دفاع افغانستان فاش کرد که نیروهای طالبان ارتش پاکستان را از ایجاد حصار مرزی “غیرقانونی” در امتداد ولایت ننگرهار در شرق این کشور بازداشته اند. ویدئویی که در رسانه ‌های اجتماعی منتشر شد نشان می ‌دهد که سربازان طالبان قرقره‌ هایی از سیم خاردارها برای حصارکشی را به تصرف خود در آورده و یکی از مقامات ارشد طالبان به سربازان پاکستانی مستقر در پست ‌های امنیتی هشدار داد که سعی نکنند مرز را حصار بکشند. در پی این حادثه، همچنین در روز ۲۲ دسامبر، از سمت مرز پاکستان در شمال این کشور نیز شلیک خمپاره هایی برون مرزی صورت گرفت. عجیب است که این حوادث بلافاصله پس از نشست وزیران سازمان همکاری اسلامی پیرامون مسائل افغانستان در اسلام آباد در ۱۹ دسامبر رخ داد. در حالی که نشست وزیران سازمان همکاری اسلامی یک رویداد بزرگ برای دیپلماسی پاکستان بود، اما بن مایه و نتیجه مثبتِ ناچیزی برای طالبان داشته است.

با این وجود، به لحاظ سیاسی، طالبان هرگز مشروعیت خط دیورند را نپذیرفته و درصدد متوقف ساختن حصارکشی آن بوده اند، پروژه ای معتبر از سوی رهبری نظامی پاکستان که با هزینه هنگفتی در یک دوره چهار ساله به منظور جلوگیری از حملات فرامرزی به پست های پاکستان انجام شد. این حصارکشی شامل دو مجموعه از حصارهای زنجیره ای است که توسط یک فضای ۲ متری پر از سیم پیچ های خاردار کنسرتینا از هم جدا شده اند. این حصارهای موازیِ دوتایی حدود ۴ متر ارتفاع دارد و ارتش پاکستان نیز دوربین های نظارتی برای بررسی هرگونه حرکت و رفت و آمد در امتدادِ آنها نصب کرده است. هزینه این پروژه در حدود ۶۰۰ میلیون دلار برآورد شده است. نکته اصلی این است که این حصار نه تنها به خط دیورند جلوه فیزیکی می دهد، بلکه انتظار می رود که وجود این مرز با افغانستان را نیز درطی زمان مشروعیت بخشد.

بدین ترتیب، به نظر می رسد حکومت پاکستان که تا دیروز با طالبان رفاقت داشت، اکنون در شرایطی از مقابله و تضاد قرار گرفته و با طالبان درگیر شده است. چنانچه مرز ۲۶۴۰ کیلومتری افغانستان و پاکستان اکنون بر سر خط دیورند و بین دو کشور محل اختلاف و نزاع گردیده است. طالبان، اعلام کرده است که به پاکستان اجازه ساخت حصار در امتداد خط دیورند را نخواهد داد. بدین ترتیب در پی افزایش تنش ها بین دو کشور بر سر موضوع حصارکشی مرزی، افغانستان به پاکستان هشدارهایی جدی داده است. به باور بسیاری از ناقدان و طبق باوری عمومیت یافته، پاکستان به طالبان کمک کرد تا حکومت دموکراتیک سابق در افغانستان را سرنگون کنند. اما حالا طالبان افغاستان و اسلام آبادی که پیشتر طرح رفاقتی ریشه دار ریخته بودند (پاکستانی که به عنوان مامن و پناهگاه و خاستگاه اولیه طالبان شناخته می شد) به سمت دشمنی حرکت می کنند.

مثلث امنیت،قاچاق مواد مخدر و مهاجرت نقطه آغاز حصارکشی مرزی توسط اسلام آباد

بنابراین، از دید افغانستان، حصارکشی حدود ۲۶۴۰ کیلومتری، که ۹۰ درصد کامل شده است، همچنان بحث برانگیز می باشد. کابل ادعا می کند که هند بریتانیا خطی را که توسط سر هنری مورتیمر دیورند (۱۸۵۰-۱۹۲۴) ترسیم شده بود، در سال ۱۸۹۳ و پس از آن، به طور یکجانبه بر امیر عبدالرحمن (حکومت ۱۸۸۰-۱۹۰۱) تحمیل کرده بود. اما از دیدگاه پاکستان، این حصار برای تنظیم و نظارت بر رفت و آمد افراد در هر دو طرف مرز مهم است، درست مانند هر مرز زمینی در هر کجا. از دید پاکستانی ها حصار برای جلوگیری از حرکت کنترل نشده عناصر تروریستی در هر دو طرف مهم است.

در نتیجه، همانطور که آمد سابقه ایجاد حصار مرزی بین اسلام آباد و افغانستان به سال ۲۰۱۷ باز می گردد. این پروژه که در اصل زیر نظر ژنرال پرویز مشرف و برای کنترل و بازرسی گذرگاه های مرزی غیرمجاز طرح شده بود، از سال ۲۰۰۷ کلید خورد اما به دلایلی چون درگیری و نزاع های مرزی و شرایط امنیتی داخلی، اندکی پس از آن متوقف گردید.پس از آن در ژوئن ۲۰۱۶، پاکستان اقدامات جدید مرزی را برای “تسهیل رفت و آمدهای مرزی، مهار تحرکات غیرقانونی مرزی” اعلام کرد. این اقدامات شامل ایجاد دروازه در گذرگاه تورخم و همچنین اسناد (پاسپورت و ویزای) معتبر و قانونی برای ورود افغان ها به پاکستان بود. در فوریه ۲۰۱۷، پس از موج حملات تروریستی در سراسر پاکستان که منجر به کشته شدن بیش از ۱۰۰ نفر شد، پاکستان بیش از یک ماه تمام گذرگاه های مرزی خود با افغانستان را مهر و موم کرد. این حملات درگیری های مکرر بین گروه تحریک طالبان پاکستان (تی تی پی) مستقر در افغانستان و ارتش پاکستان در امتداد مرز در موهمند، خیبر و سایر مناطق قبیله ای تحت اداره فدرال را به دنبال داشت. در نتیجه، پاکستان حصارکشی مرحله به مرحله ی از مرز خود با افغانستان را در سال ۲۰۱۷ و در خیبرپختونخوا و بلوچستان آغاز کرد.

در نهایت در سال ۲۰۱۸، رئیس ارتش وقت، ژنرال قمر جاوید باجوا طرح جدید حصار کشی در امتداد خط دیورند را افتتاح و تصمیم گرفت کار را از سر بگیرد. با هزینه ی تخمین زده ی تقریبی ۵۳۲ میلیون دلار، این حصارِ مرزی از طرف پاکستان ۱۱ فوت و از طرف افغانستان ۱۳ فوت دارای ارتفاع است. فضای شش فوتی بین دو حصار نیز با سیم خاردار گرفته شده است.در حدودِ ۱۰۰۰ پستِ بازرسی نیز در کنار آن ساخته شده که بایستی توسط سربازان و با سیستم های مدرن، شامل دوربین های مدار بسته و دوربین های پهپادی برای نظارت شبانه روزی مرز کنترل و مدیریت شوند. خیبر پختونخوا یک هزار و ۲۲۹ کیلومتر، و بلوچستان یک هزار و ۲۶۸ کیلومتر، و گلگت-بلتستان ۱۱۴ کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد. این مرز همچنان یکی از نفوذپذیرترین، بی ثبات ترین و جدال برانگیز مناطق و عامل بزرگی برای اتهام زنیِ متقابل و سرزنش کردن دیگری بین دو همسایه است.

اما این حصارکشی بارها به مسئله جدی بین دو طرف در چهارسال گذشته تبدیل شده است. پاکستان معتقد است که هدف از این کار تامین امنیت مرزهاست. چراکه در دو دهه گذشته مناطق اطراف خط دیورند توسط گروه های مسلح مانند شبکه حقانی، القاعده و تحریک طالبان پاکستان که منجر به انجام حملاتی در افغانستان و پاکستان شده است. از طرف دیگر، کابل مدت هاست که پاکستان را به فراهم کردن پناهگاه برای طالبان افغانستان متهم کرده است.در مقابل، اسلام آباد نیز نگرانی های مشابه ای را در مورد حضور تحریک طالبان پاکستان در افغانستان مطرح کرده است. در نتیجه پاکستان از ابتدای آغاز پروژه حصارکشی مرزی دلیل خود را امنیت عنوان کرد. به زعم اسلام آباد، دیوار مرزی این کشور امنیت را در مناطق ناآرام مرزی افزایش می دهد و تنش هایی را که با همسایه اش بر سر حملات شبه نظامیان وجود دارد را کاهش می دهد. اما منتقدان می گفتند که این پروژه هرچند شبه نظامیان ضد دولت پاکستان را با چالش مواجه می کند اما برای طالبان این مرز مانعی به نظر نمی رسد.

پاکستان همچنین امیدوار است که این حصار مرزی مانع هرگونه آشفتگی درآینده از خاک افغانستان به این کشور باشد. به عبارت دیگر، در سال های آینده اگر افغانستان باری دیگر وارد هرج و مرج شود، این دیوار به کاهش هجوم پناهجویان از افغانستان به پاکستان کمک خواهد کرد. در واقع، از سال ۱۹۸۹ زمانی که روسیه از افغانستان خارج شد، جنگ داخلی متعاقب آن منجر به مهاجرت میلیون ها پناهجوی افغان به پاکستان شد که برای اسلام آباد ناخوشایند است. علاوه بر این ، اسلام آباد یکی دیگر از دلایل این حصارکشی را جلوگیری از قاچاق مواد مخدر و اسلحه عنوان می کند که در صورت نبود تمهدیدات مناسب امنیتی بر مرز کمک می کند که به حفظ گروه های تروریستی در منطقه کمک می کند. بر اساس گزارش دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل متحد افغانستان منبع ۸۰ تا ۹۰ درصد تریاک افغانستان که در تولید هروئین استفاده می شود از طریق پاکستان به خاورمیانه، آفریقا و اروپا قاچاق می شود. از طرف دیگر، تنها دلیل پاکستان برای شروع این پروژه عظیم تنها افزایش امنیت مرزها و جلوگیری از قاچاق نیست. این حصار همچنین با تثبیت خط دیورند به عنوان مرز دائمی بین سرزمین های مستقل افغانستان و پاکستان از نظر سیاسی به پاکستان کمک خواهد کرد (Basit,2021).

اما طرف مقابل معتقد است که دلیل واقعی این حصار کشی، تقسیم پشتون هاست. پشتون ها به عنوان یک گروه قومی بزرگ بین مرز افغانستان و پاکستان قرار دارند. در افغانستان آنها ۴۲ درصد جمعیت را تشکیل می دهند این در حالی است که در پاکستان جمعیت پشتون ها ۲۵ درصد است. رابطه بین پشتون ها و دولت پاکستان رابطه پیچیده ای است. پشتون ها یک اقلیت در پاکستان هستند اما بر اساس سرشماری سال ۲۰۱۷، بیش از ۷۵ درصد ساکنان خیبرپختونخواه به زبان پشتو صحبت می کنند. در نتیجه یک اصل کلیدی سیاست پاکستان در افغانستان از بین احیای ناسیونالیسم پشتون در سراسر خط دیورند بوده است که این حصارکشی در همین راستا قابل توجیح است. اقدامی که به نظر می رسد نه دولت قبلی افغانستان و نه نظام امارتی جدید توانایی مقابله با آن را ندارد. با این وجود، جدایی بین پشتون های دوطرف شاید در گام نخست پاکستان را از خطر یک تجزیه رهایی دهد اما قطعا منجر به تحرکات اقوام دو طرف خواهد شد.

از طرف دیگر، اما به نظر می رسد اختلاف طالبان بر سر خط دیورند نیست بلکه بر سر این است که پاکستان بیشتر داخل خاک افغانستان نشوند. اسلام آباد دهه هاست منتظر فرصتی مناسب برای کنترل و نفوذ گسترده بر افغانستان در جهت مقابله با رقبای منطقه ای و اهداف سیاسی و اقتصادی خود است. حالا که طالبان پس از بیست سال پرورش و نگهداری این کشور دوباره به قدرت بازگشتندبه نظر می رسد این کشور در تلاش دو چندان برای نفوذ بیشتر به خاک افغانستان است و برای رسیدن به این هدف از روش های مختلف بهره خواهد گرفت. ورود به خاک به افغانستان به ویژه در ده روز گذشته از طریق حصارکشی و حملات موشکی مختلف در همین راستا قابل تعریف است. چراکه اسلام آباد به درستی متوجه شده است که دولت نوپای طالبان هنوز توان و ظرفیت مقابله با این امر را ندارد. اما اکنون به نظر می رسد از زمان آغاز این حضارکشی شاهد تغییرات و نتایج مثبت در راستای اهداف ارائه شده از سوی اسلام آباد نبوده ایم. هرچند در بازه ای زمان شاهد کاهش حملات انتخاری بوده ایم اما به نظر می رسد نتایج ملموس وجود ندارد.

به هرروی، در دوران حکومت کوتاه طالبان در افغانستان و به قدرت رسیدنِ مجددِ آنها، ارتش و دولت پاکستان که حامیان مالی، نظامی و دیپلماتیک اصلی طالبان بوده اند، باور داشتند که طالبان خط دیورند را به رسمیت می شناسند و ناسیونالیسم پشتون را تحت سلطه خود در می آورند. اسلام آباد با حمایت از طالبان و کمک به آنها برای به دست گرفتن کنترل افغانستان امیدوار بود که عمق استراتژیک خود را در این کشور شدت بخشد و دولت طالبان را برای مشروعیت بخشیدن به خط دیورند متقاعد کند. اما گویی واقعیت چیز دیگری است. طالبان نه تنها خط دیورند را به رسمیت نشناختند، بلکه ناسیونالیسم پشتون را نیز ترویج کردند. درگیری بین طالبان و نیروهای پاکستانی پیش از این نشان داده است که هشدار طالبان نباید بی‌ اهمیت گرفته شود. همچنین از دیگر سو به نظر می رسد پاکستان قادر است بین مردم پشتون تفرقه بیاندازد و به سرکوب و استثمار آنها ادامه دهد. درنتجه به نظر می رسد روند مناقشات مرزی به نظر بدون راه حل صلح آمیزِ پایدار و اقدامی دیپلماتیک با رضایت دوسویه ی طرفین باقی خواهد ماند.