ولایت پنجشیر: نماد مقاومت در افغانستان (۱۰)

۲۹ حمل (فروردین)۱۴۰۱-۲۰۲۲/۴/۲۲

ولایت پنجشیر یکی از ولایات تازه تاسیس در افغانستان بوده و از لحاظ درجه بندی دولت جمهوری اسلامی افغانستان دارای درجه سوم می باشد. این ولایت در سال ۱۳۸۳ مطابق فرمان رئیس جمهور از بدنه ولایت پروان جدا و به عنوان یک ولایت مستقل در بخش مرکز عرض وجود نمود. پنجشیر به عنوان یک وادی خرم و شاداب در نقاط مرکزی افغانستان واقع بوده و با هفت ولایت کشور-در شمال با تخار، در شمال غرب با بغلان، در غرب با پروان، در جنوب با کاپیسا، در جنوب شرق با لغمان، در شرق با نورستان و در شمال شرق با بدخشان- متصل بوده و کم کم با سه کشور خارجی مرز نزدیک دارد. علاوه بر این، این ولایت به فاصله ۱۲۰ کیلومتری به طرف شمال شرق کابل در بین دو شاخه جنوبی هندوکش، از شمال شرق به جنوب غرب موازی به امتداد هندوکش واقع است و دره های فرعی آن از شمال به جنوب و از جنوب به شمال امتداد داشته و به دره عمومی پنجشیر وصل می شود.

این ولایت دارای هشت واحد اداری است که عبارتنداز: مرکز ولایت در دو حوزه مرکزی(حوزه نمبر/شماره ۱ و حوزه نمبر/شماره۲ بازارک)، ولسوالی/شهرستان پریان، ولسوالی خنج، ولسوالی دره، ولسوالی رخه، ولسوالی عنابه، ولسوالی شتل و ولسوالی آبشار. این ولایت در مجموع دارای ۵۴۰ روستا کوچک و بزرگ بوده. مساحت این ولایت ۳٫۶۱۰ کیلومتر مربع که حدود ۰٫۵ درصد مساحت تمام کشور را شامل می شود(پروفایل ولایت پنجشیر، ۱۳۹۸: ۸).

مرکز پنجشیر بازارک است. مردم آن به زبان فارسی دری سخن گفته و به مذهب سنی حنفی باور دارند. عشایر (اقوام کوچی) در بهار و تابستان در کوه‌های خاواک زندگی می‌کنند و در پاییز و زمستان به مناطق گرم می‌روند. این ولایت ۳۰۰،۰۰۰ تن جمعیت دارد که ۱۴۶٬۱۰۰ تن از آنان یکجانشین هستند. تاجیک‌ها، هزاره‌ها، پشه‌ ای‌ها، نورستانی‌ها و پشتون‌های غلزایی از ساکنین این ولایت هستند.

پنجشیر در یک نگاه

فرهنگ و ادبیات

مثنوی معنوی و شاهنامه فردوسی از کتاب‌هایی‌ است که بیش‌تر مردم پنجشیر به آن می‌پردازند و آن‌ را با همان سبک ویژه محلی‌شان می‌خوانند. حافظ‌خوان‌ها و بیدل‌خوان‌ها نیز بزم‌های ویژه خود را دارند. اهالی پنجشیر معتقدند که فرهنگ کتاب‌خوانی ریشه در باور مردم دارد و «روحیه پرورشی‌»شان با برخوردهای اساطیری شاهنامه و مفاهیم اخلاقی-آموزشی مثنوی گره خورده است.

مسئولان فرهنگی ولایت پنجشیر نیز فرهنگ کتاب‌خوانی را بخشی از فرهنگ اصیل مردم پنجشیر می‌دانند و برای احیای این رسم تلاش به خرج داده‌اند.(حکیمی،۱۳۹۹).

آموزش

پنجشیر ۳۵ مدرسه ابتدایی، ۳۳ مدرسه متوسطه دارد. میزان سواد بالاتر از سن ۱۴ سال در بین سال های ۲۰۱۳-۲۹۱۴، ۳۵٫۴ درصد بیان شده است.  پنجشیر دارای یک دانشگاه دولتی شامل موسسه تحصیلات عالی پنجشیر است. اما در این ولایت تاکنون دانشگاه خصوصی ایجاد نشده است. از لحاظ تفکیک جنسیتی تا سال ۱۳۹۸ می توان اشاره کرد که تعداد محصلین پسر در دارالمعلمین ۱۲۳ و تعداد محصلین دختران ۲۵۶ نفر بودند. در بخش تحصیلات عالی، تعداد دانشجویان پسر ۹۶۲ و تعداد دانشجویان دختر ۲۶۴ ذکر شده است. همچنین، این ولایت دارای ۲۶ ساختمان مدرسه ابتدایی، ۳۰ ساختمان مدرسه متوسطه و ۶۱ ساختمان لیسه دارد.

بهداشت و خدمات پزشکی

بر اساس پروفایل اقتصادی-اجتماعی ولایت پنجشیر که در سال ۱۳۹۸ انتشار یافته است، از لحاظ دسترسی به خدمات پزشکی حدود ۸۰% این ولایت به خدمات ابتدایی پزشکی دسترسی دارند. در همین راستا باید گفت که این ولایت دارای ۹ مراکز صحی اساسی(BHC) ، ۲ مرکز صحی جامع، ۳ بیمارستان دولتی است. در این ولایت تا سال ۱۳۹۸ میزان مرگ و میر مادران ثبت نشده است. همچنین، میزان مرگ و میر اطفال در این ولایت تا سال ۱۳۹۶، ۲۲ نفر بود.

اقتصاد و معیشت

بر اساس گزارش وزارت معادن و پترولیوم افغانستان پنجشیر دارای منابع معدنی زمرد، سرب، طلا، آهن و سنگ مرمر است. پنجشیر از جمله ولایاتی است که از نظر داشتن معادن و منابع طبیعی غنی می باشد؛ در این ولایت منابع متعددی از قبیل سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی، معادن فلزی، معادن سنگ مرمر و معادن مواد ساختمانی وجود دارند.

زمرد-گونه سبز کروم دار بریل که یکی از انواع آن است- یکی از پرطرفدارترین مواد جواهرسازی در سراسر تاریخ جهان است. از قرن ۱۷، زمردهایی که از کلمبیا به بازار آورده می شوند بالاترین شهرت را دارند؛ اما در دهه های اخیر منابع دیگری نیز پدیدار شده اند مانند: کافوبو در زامبیا، منانجاری در ماداگاسکار، شکیسو در اتیوپی، دره سوات در پاکستان، داودار در منطقه خودمختار اویغور سین کیانگ در چین و دره پنجشیر در افغانستان.

از سال ۲۰۱۷، نوع جدیدی از زمرد از دره پنجشیر افغانستان وارد بخش تجارت گوهر شده است. این سنگ ها نه تنها از نظر رنگ، بلکه با توجه به ترکیب بندی اجزاء، ویژگی های طیفی و شیمیایی با بهترین زمردها از کلمبیا مقایسه می شود؛ در نتیجه برخی از این سنگ ها به عنوان زمرد کلمبیایی وارد بازار شده اند. اما غلظت مشخصاً بالاتر آهن، معیار اصلی است که تولید اخیر پنجشیر را از زمرد کلمبیایی جدا می کند. یک زمرد افغانی در یک حراجی در سال ۲۰۱۵ به قیمت ۲٫۲۷۵ میلیون دلار فروخته شد که معادل بالاترین قیمت هر زمرد از یک منطقه غیرکلمبیایی به شمار می آید (Chris-tie’s,2015).

همچنین درباره بخش خصوصی می توان اذعان داشت بخش خصوصی در ولایت پنجشیر فعال بوده اما بنابر عدم موجودیت بنادر، پارک های ملی، سرمایه گذاری در بخش خصوصی به ندرت فعالیت می کنند که در رابطه به سهم اشتغال در بخش اقتصاد(تولید و تجارت) در ولایت پنجشیر مدرک دقیقی وجود ندارد و بنابر روشن شدن موضوع و از روی قیاس می توان سهم اشتغال را در این بخش ۱۰% مشخص نمود(پروفایل ولایت پنجشیر، ۱۳۹۸: ۱۳-۲۱).

فعالیت موسسات غیر دولتی

افغانستان از جمله کشورهایی است که به دلیل حضور دو دهه جامعه جهانی در این کشور شاهد رشد و فعالیت موسسات و نهادهای داخلی و بین المللی غیردولتی در راستای عرضه خدمات اجتماعی و رفاهی هستند. که این امر در تمام ولایات افغانستان هرچند به صورت نابرابر وجود دارد. پنجشیر نیز جمله ولایاتی است این موسسات در آن حضور دارند. چنانکه از موسسات غیردولتی خارجی در این ولایت(البته تا قبل از سقوط افغانستان در اوت ۲۰۲۱) می توان به موسسه یونسیف، موسسه ایمرجنسی اشاره کرد. در جدول زیر نام کامل ولایات آورده شده است.

اما به طور کلی در این مورد فعالیت موسسات غیر دولتی در به تفکیک نوع عرضه خدمات باید گفت که به طور مثال، شرکت نظر سنجی عامه (اکسورسرویس) که در بخش سروی وضعیت امنیتی، سیاسی و اقتصادی در سطح ولایت فعالیت دارد که محوریت خدمات این شرکت بخش امنیتی بوده است. موسسه کمیته هلند برای افغانستان و تغذیه بین المللی از موسساتی است که در بخش های کشاورزی عرضه خدمات دارند. مانند: دامپروری، توزیع علوفه جات، مرغداری، حفاظت پزشکی حیوانات و باغداری. هفت موسسه غیردولتی دیگر در بخش مصونیت اجتماعی فعالیت دارند که در بخش های مساعدت به افراد نیازمند، بیجاشدگان (مهاجرین) داخلی، عودت کنندگان، حفظ الصحه، حمایت کودکان بی بضاعت و کمک های زمستان عرضه خدمات دارند. هشت موسسه  غیردولتی دیگر در بخش آموزش فعالیت دارند که در بخش های ارتقای ظرفیت شاگردان، تجهیز مدارس، توزیع یونیفرم، ارتقای ظرفیت استادان، ترمیم مدارس، ازدیاد کلاس های درس عرضه خدمات دارند. دو موسسه غیردولتی دیگر، در بخش بهداشت و سلامت فعالیت دارند که در بخش های واکسن کودکان، معالجه بیماران سراپا، خدمات زایمان و مشورت های تنظیم خانواده عرضه خدمات دارند(پروفایل ولایت پنجشیر، ۱۳۹۸: ۳۹).

وضعیت سیاسی و مشاهیر تاریخی

دره پنجشیر، در کوه­ های هندوکش در شمال کابل، پایتخت افغانستان، مدت هاست که قلب مقاومت در افغانستان بوده و به نظر می رسد در حال تبدیل شدن به مرکز تجمع نیروهای “مقاومت” علیه حکومت طالبان است. از اواسط ماه اوت ۲۰۲۱، نفوذ احتمالی طالبان در ولسوالی پریان شناسایی شد و دولت مخالف حکومت طالبان افغانستان به رهبری احمد مسعود، پسر احمد شاه مسعود، در این دره تشکیل شد.

پنجشیر دره ای طولانی است که از دو طرف با کوه های شیب دار بسته شده و تنها نقطه ورود و خروج به آن از طریق یک دره باریک است و از جمله ولایاتی است که کمتر تحت تأثیر خشونت های ناشی از درگیری قرار دارد. نام دره به “پنج شیر” ترجمه می شود، ترجمه های دیگر ادعا می کنند نام آن ممکن است به پنج قله کوه واقع در طول دره اشاره داشته باشد.

پنجشیری ها به مقاومت خود در برابر اشغال شوروی افتخار می کنند. در سال های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۵، در پنجشیر حداقل ۹ حمله بزرگ ناموفق شوروی برای بازپس گیری منطقه بود، احمدشاه مسعود، یکی از رهبران شبه نظامی معروف به “شیر پنجشیر” عملیات های نظامی با تعدادی از واحدهای هوابرد و هلی کوپتر در برابر حمله روس ها مقاومت می کردند. تاکتیک متداول نیروهای احمدشاه مسعود در آن زمان این بود که به نیروهای شوروی اجازه ورود به دره  از ارتفاعات کوه هارا می دادند، سپس با آتش آزاردهنده آنها را فلج یا قطع می کردند. پس از عقب نشینی شوروی، فروپاشی دولت افغانستان در آن زمان و اولین تسلط طالبان، از سال ۱۹۹۶ اتا سال ۲۰۰۱، مرکز مقاومت در برابر طالبان بود. تنها دو روز قبل از حمله ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ در ایلات متحده، مسعود در یک حمله انتحاری هدفمند توسط القاعده کشته شد. ائتلاف شمالی او دو ماه پس از مرگ وی، طالبان را با حمایت هوایی شدید ایالات متحده از قدرت خارج کرد. به طور کلی، مردم محلی به مخالفت تاریخی خود با طالبان معروف هستند.

بیست سال بعد، زمانی که نیروهای ایالات متحده و ناتو پس از توافق صلح با طالبان از افغانستان خارج شدند، طالبان سراسر افغانستان را درنوردیدند و ۳۳ ولایت از ۳۴ ولایت را در یک حمله برق آسا طی چند هفته به تصرف خود درآوردند. تنها ولایتی که از کنترل آنها خارج است، ولایت پنجشیر است.

احمد مسعود، پسر مسعود بزرگ، در مقاله ای که در واشنگتن منتشر شده، می نویسد: “امروز از دره پنجشیر می نویسم، من آماده ام تا به همراه مجاهدانی که می خواهند بار دیگر با طالبان مقابله کنند، راه پدرم را دنبال کنم”. مسعود همچنین گفته است که حاضر است برای حل و فصل اختلافات با طالبان بحث و مذاکره نماید (Aljazeera, 2021).

بسیاری از پنجشیری ها اعضای نخبگان سیاسی و نظامی افغانستان بوده اند. علاوه بر احمد شاه مسعود و پسرش احمد مسعود می توان از مشاهیر دیگری که خاستگاه شان ولایت پنجشیر است نام برد از جمله: امرالله صالح: سیاستمدار و معاون رئیس جمهور پیشین افغانستان، یونس قانونی: سیاستمدار و معاون رئیس جمهور پیشین، احمد ضیاء مسعود: سیاستمدار و معاون رئیس جمهور پیشین، محمد قسیم فهیم: مارشال و معاون رئیس جمهور پیشین، محمد علم ایزدیار: سیاستمدار و معاون اول خانه بزرگان، بسم الله خان محمدی: وزیر دفاع، دستگیر پنجشیری: وزیر آموزش و پرورش، احمد ولی مسعود: سیاستمدار و عبدالحفیظ منصور: اولین مدیر رادیو و تلویزیون در افغانستان.

جمع بندی

اگر به افغانستان باثبات برسیم، ولایت پنجشیر درزمینه تأمین بودجه دولت می تواند سهم به سزایی را به خود اختصاص دهد. در گام اول با فروش سنگ های قیمتی و بخصوص زمرد که از شهرت جهانی و مرغوبیت منحصر به فرد برخوردار است سالانه مقادیر زیادی ارز به افغانستان آمده و جایگزین مناسبی برای کمک های جهانی است. در گام دوم بهره برداری و استخراج معادن به نیروهای متخصص، نیمه متخصص و کارگران ساده نیاز دارد. این نیروها از یک سو از مردم بومی و از سویی دیگر از طریق مهاجرین افغان که طی سال های متمادی به دیگر کشورها رفته اند، می تواند تأمین شود. استخراج مواد ساختمانی از معادن پنجشیر نیاز افغانستان را به واردات مصالح ساختمانی تا حدودی کاهش داده و سازندگی و بازسازی کشور را به مراتب آسان تر می کند. گام سوم برای بهبود معیشت مردم و تأمین بودجه از طریق ولایت پنجشیر استفاده از طبیعت بکر، یخچال های طبیعی و جاذبه های گردشگری است. به عبارت دیگر، افغانستان با جایگزینی صنعت توریسم به جای درگیری های تروریستی می تواند چهره زیباتری از خود در جهان به نمایش بگذارد. به طور کلی، وجود یک دولت منسجم و مقتدر می تواند با مدیریت منابع طبیعی و انسانی و همچنین اشتغال زایی چشم انداز مناسبی برای نسل های آینده ترسیم نماید.

منابع

حکیمی، شعیب (۱۳۹۹)، مثنوی خوانی فرهنگ دیرینه پنجشیر

وزارت افقتصاد افغانستان (۱۳۹۸)، “پروفایل ولایت پنجشیر”، ریاست اقتصاد ولایت پنجشیر

 

ALJAZEERA(2021), “Explainer: Panjshir-Afghanistan’s valleyof resistance”, http://www.aljazeera.com/nes/2021/8/23/explainer-afghanistan-panjshir-valley

EUAA, “Panjshir”, https://euaa.europa.eu/country-guidance-afghanistan-2020/panjshir

Christie’s (2015). Hong Kong Magmificent Jevels:An exceptional emerald ring. Christie’s, Hong Kong, www.christies.com/lot/lot-an-exceptional-emeraldring-5952358, accessed December 2020