برگزاری نشست علما زیر تیغ محافظه کاری و مسیر دشوار پیش رو برای امارت اسلامی
۱۱ تیر(سرطان)۱۴۰۱-۲۰۲۲/۷/۲
پس از حضور ده ماهه طالبان در قدرت، این گروه برای نخستین بار نشستی با حضور ۳۵۰۰ عالم دینی و بزرگان قومی را تحت عنوان «نشست بزرگ علما» در تالار لویه جرگه برگزار کرد که به گفته مقامات ارشد امارت اسلامی این گردهمایی نه از سمت طالبان بلکه به درخواست علمای دینی برگزار شده بود. هدف از این نشست سه روز گفت و گو پیرامون رژیم اسلامی، امور اقتصادی و اجتماعی و وحدت ملی است. در این میان روز نخست این گردهمایی پشت درهای بسته و به دور از چشم ناظران و لنز دوربین خبرنگاران آغاز و به کار خود ادامه داد که به علت وقوع انفجارهای پیهم در حالی که به گفته ذبیح الله مجاهد ۱۲ هزار نیروی امنیتی برای تأمین امنیت در نظرگرفته شده بود، زودتر آز زمان برنامه ریزی شده به کار خود پایان داد. در روز دوم نیز نشست همچنان در پشت درهای بسته و در حالی میزبان رهبر کمتر دیده شده طالبان بود که حضور خبرنگاران نیز دیده نمی شدو این در حالی است که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان این نشست تلاشی است برای کسب مشروعیت داخلی و بین المللی از سمت طالبان به عنوان یکی از چالش های مهمی که این گروه در ماه اخیر با آن دست و پنجه نرم کرد. اما به نظر می رسد که نشست کنونی موارد متعدد و با دیدگاه های پراکنده را مطرح کند که وجود مشکلات در امارت اسلامی و چنددستگی بین رهبران این گروه را برجسته می کند.
در نشست بزرگ علما چه گفته شد؟
در نخستین روز این نشست ملا محمد حسن رئیس الوزرای حکومت سرپرست افغانستان در صحبت های خود عنوان کرد که « رهبران عزیز. فرزندان شما در این ۲۰ سال گذشته فداکاری های بی سابقه ای انجام داده اند. به خصوص برای تأسیس حکومت اسلامی در افغانستان. این نظام خانه شما است، اگر برای شما خدمتی نشده است یا مشکل دیگری دارید به عنوان صاحب خانه آن را رفع کنید. همچنین او در خطاب به علما گفت که شما علما و بزرگان به آن افرادی که هم اکنون در مقابل نظام اسلامی می ایستند بگویید که حیثیت شما چیست؟ به کدام دلیل در برابر نظام اسلامی می ایستید؟ همچنین علاوه بر رئیس الوزرا شیخ حقانی نیز در صحبت های خود گفت که : مسئولان نظام اسلامی تنها با نیت خالصانه به اسلام و کشور خدمت کنند و مناصب و معاشات و سایر مادیات را در نظر نگیرند. همچنین او گفت که ما باید ریسمان الله را بگیریم و اختلافات را ریشه کن کنیم، برای اتحاد و یگانگی تلاش کنیم. حتی فراتر از منافع شخصی. منافع دینی، ملی و ملیتی را مقدم قرار دهیم و برای حاصل آن زحمت بکشیم.
اما این این اظهار نظرها در حالی در روز نخست نشست مطرح شد که از خلال آن می توان به چند نکته اشاره کرد.نخست آنکه تلاش برای کسب مشروعیت داخلی و نگرانی ها از تداوم درگیری بین گروه های ضد طالبانی و غیرمشروع جلوه دادن آن از مهم ترین دغدغه های ذهنی این گروه بود. در کنار آن، فشار مشکلات اقتصادی و اختلافات بر سر تقسیم قدرت و وجود دیدگاه های متعارض نیز از چالش دیگری است که امارت اسلامی با آن رو به رو است. همچنین، تلاش ها برای برپایی یک نظام اسلامی و تقویت جهاد طالبانی از دیگر محورهایی بود که سخنان مقامات طالبان راپوشش می داد. چنانچه که درگیری طالبان با این چالش ها در سخنرانی ملا هبت الله آخوندزاده رهبر منزوی طالبان در روز دوم نشست نیز نمود پیدا کرد.
به طوری که او در صحبت های خود گفت« موفقیت جهاد افغانستان نه تنها مایه افتخار افغان ها بلکه برای مسلمانان سراسر جهان است و همه مردم متدین جهان از پیروزی طالبان خوشحال هستند. به طوری که اکنون مسلمانان جهان منتظر اجرای شعار صلح و امنیت هستند. همچنین جنگ آمریکا با ما برای زمین و هوا نبود بلکه برای نظریه و عقاید ما بود و تا قیامت نیز ادامه دارد. در تقابل اسلام و کفر نه مصالحه شده، نه خواهد شد و نه ممکن است. او در ادامه افزود مردم انتظار دارند تا شعارهای که درجریان جهاد داده می شد، عملی شود. او همچنین در مورد وضعیت امنیت گفت که اگر در بدنه حکومت امنیت نباشد، در ادارت دوستگرایی، قومگرایی و زبانگرایی باشد این امنیت نیست و چند روز بعد حکومت از بین خواهد رفت و هدف این کار تأمین منافع شخصی برخی از افراد مانند حکومت گذشته است. هدف اصلی ما امنیت، صلح، زندگی مسالمت آمیز و پیشرفت زیر لوای نظام اسلامیست. همچین او در مورد وضعیت اقتصادی مطرح کرد که اگر در کشور امنیت باشد، اقتصاد به خودی خود تأمین می شود. بر کمک های خارجی اتکا نکنید، متحد شوید و خودتان کشور خود را آباد کنید. سرمایه گذاران بیایند از چه چیزی می ترسند؟ بیایند و چند شرکت بسازند، اقتصاد را آباد کنند.
علاوه بر این موارد، رهبر پنهان شده طالبان در این نشست که نه خبری از خبرنگاران بود و نه به هیچ شرکت کننده ای اجازه استفاده از گوشی داده بودند در مورد تعامل با جهان اظهارنظرهایی کرد که به در وهله اول با آنچه تلاش های سایر مقامات این گروه برای همسویی جهان با خود بود در تعارض قرار داشت. او در این رابطه گفت که « با دنیا نه تعامل می کنیم و نه فرمایشات آنها را می پذیریم حتی اگر بر ما بمب اتم استعمال کنند. باز هم قانون من رضای خداوند است و از اطراف جهان درخواست کسی را نمی پذیرم». همچنین او ضمن بیان اینکه گفت عفو عمومی برقرار است اما به مقامات پیشین در حکومت جایی ندارند. با این وجود این اظهارات نشانه های وجود اختلافات بین رهبران طالبان را نشان می دهد به طوری که رهبر طالبان بر مقاومت در برابر جهان تاکید می کند و درهای گفت و گو را می بندد. از طرف دیگر، در روز نخست این نشست وزیر دفاع طالبان از شرکت کنندگان خواسته بود تا به نقد طالبان بپردازند و راه را برای مشروعیت بین المللی باز کنند. همچنین، امیرخان متقی وزیر امور خارجه طالبان در حکومت سرپرست همزمان با این نشست دیدارهای مختلفی با مقامات کشورهای خارجی در دوحه برای ایجاد تعامل بیشتر با آنها و جذب کمک های بین المللی داشته است.
با این حال، به نظر می رسد به طور کلی تلاش برای تمرکز بر روی وحدت ملی در نظام امارت اسلامی در میانه بحران های عمیق امنیتی، اقتصادی و حتی چالش های درون گروهی طالبان عمده محورهای صحیت های رهبران طالبان را پوشش می داد. به عبارت دیگر، ایجاد وحدت و خریدن مشروعیت که مسیری دشوار در میانه بدبینی های عمیق از یک سو و عدم انعطاف طالبان در برابر خواسته های شهروندان و جهان از سوی دیگر است برای امارت اسلامی هدف اصلی این نشست است. به طوری که این مسئله به زبان های مختلف بیان شد. چنانچه که مولوی انصاری از روحانیون تندور و طرفدار طالبان و خطیب مسجد گذرگاه در هرات که اظهارنظرهای او در حکومت قبلی بارها واکنش برانگیز شده بود در همین رابطه عنوان کرد که « این امنیت و این نظام به آسانی به دست نرسید. اگر کسی در مقابل این نظام کوچکترین حرکتی کند، باید سر زده شود و از بین برود». همچنین، عبدالحکیم حقانی رییس دادگاه عالی طالبان نیز مخالفت با نظام اسلامی را «عملی ناروا» خواند. حبیب الله حقانی که ریاست این نشست را برعهده داشت نیز مطرح کرد که « بیعت مهم ترین اصل این نظام است. ما باید از تمام رهبران خود در تمام امور اطاعت کنیم، مخلصانه و واقعی و باید با روش خوب اطاعت کنیم». بنابراین، این نشست در راستای اهدافی همچون کسب مشروعیت داخلی، مشروع جلوه دادن برپایی نظامی اسلامی، زیرسوال بردن حرکات مسلحانه غیردولتی و تلاش برای کاهش بحران اقتصادی در حالی که جای خالی زنان به عنوان نیم تاثیرگذار جامعه محسوس و چالش های درون گروهی طالبان در اظهارنظرهای مختلف نمود پیدا کرده بود، برگزار شده است. در همین رابطه در زیر به مهم ترین ابعاد این نشست خواهیم پرداخت.
مردان نماینده زنان در گردهمایی نشست علما خواهند بود
همانطور که آمد بیش از ۳۵۰۰ از علما و بزرگان قومی در نشستی در روز پنجشنبه در کابل تحت عنوان «نشست بزرگ علما» شرکت کردند. این در حالی است که هیچ زنی در این نشست حضور نداشت که مولوی عبدالسلام حنفی معاون رئیس الوزرای طالبان یک روز پیش از برگزاری این نشست عنوان کرده بود که در این گردهمایی هیچ زنی حضور پیدا نخواهد کرد. اوگفته بود زن ها، مادران و خواهران ما هستند و ما به آنها احترام بسیاری می گذاریم. پس وقتی پسران آنها در این نشست هستند به این معنا است که آنها هم به نوعی در این نشست شرکت کرده اند. در واقع، او در پاسخ به این سوال که آیا زنان می توانند در این مجلس شرکت کنند یا خیر، گفت: نمایندگان مرد به نمایندگی از آنها صحبت خواهند کرد. همچنین، ذبیح الله مجاهد در واکنش به انتقادات به عدم حضور زنان در این نشست گفت که نشست امروزی به دعوت علمای دین برگزار شده بود و مسئولان طالبان هیچ نقشی در مورد دعوت نشدن زنان نداشته اند. اما این نخستین عملکرد محدود کننده و نادیده گرفتن زنان از سوی امارت اسلامی از ماه اوت تاکنون نیست.
به عبارت دقیق تر، در ده ماهه گذشته و حضور مجدد طالبان در قدرت زنان افغانستان و فعالیت های سیاسی و اجتماعی آنان و حضور فعالانه آنها در جامعه از بزرگترین قربانیان بازگشت این گروه تندور اسلامی به قدرت است. چنانچه که زنان به راحتی و علی رغم تلاش های آنان به ویژه در ماه های نخست از طریق اعتراضات خیابانی از جامعه حذف و یا هم فعالیت آنان به پایین ترین حد خود در دو دهه گذشته رسیده است. از طرف دیگر، در راستای سیاست های محدودسازی طالبان علیه زنان درهای مکاتب بر روی بسیاری از دختران کلاس ششم به بالا ماه هاست که بسته و آینده آموزشی آنان در هاله ای از ابهام و تاریکی قرار گرفته است.
در واقع، از نخستین حضور طالبان، زنان به حاشیه کشانده شدند. آنان وزارت زنان را حذف و به جای آن وزارت امر به معروف و نهی از منکر را ایجاد کردند. در ادامه از ورود زنان به مشاغل دولتی جلوگیری کردند و از انجام سفرهای طولانی و خارج از کشور بدون محارم منع کردند و سپس قوانین سختگیرانه ای را پیرامون پوشش زنان وضع کردند. چنانکه از هفتم ماه می ملزم به پوشیدن برقع و حجاب اجباری شدند و به آنها توصیه شد که در خانه بمانند. سیاست هایی که به نظر می رسد در راستای طرد زنان از جامعه است که همراه با سرکوب و خشونت منجر به آن شد که حلقه مقاومت زنان به دلیل فشارها و سیاست های سرکوبگرایانه این گروه در حال تنگ تر شدن باشد و صدای بسیاری از زنان خاموش شود. عدم حضور زنان در نشست بزرگ علما نیز در همین راستاست. طالبان و نظام طالبانی تعریف برای نقش سیاسی و اجتماعی زنان را در دیدگاه خود ندارند. جایگاه زن در قرائت طالبانی در پستوهای خانه و در نقش مادر، خواهر و همسر در چهارچوب نظام خانواده است و نقشی سنتی بدون درنظرگرفتن شرایط جامعه است نه چیزی بیشتر. به همین جهت است که در دهه ماه اخیر در کنار تشکیل کابینه ای کاملاً مردانه از سوی طالبان جای خالی زنان هم در عرصه اجتماع و هم در بدنه دستگاه حکومت به شدت حس می شود.
با این وجود در این گردهمایی افرادی نیز به وضعیت زنان اشاره داشتند. به گونه ای که از میان ۳۵۰۰ شرکت کننده، سید نصرالله واعظی از ولایت بامیان از آموزش دختران حمایت و خواهان بازگشت آنان به مدارس شد. این در حالی است که ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان اظهار کرده که طالبان به تصمیم های نشست احترام می گذارد اما تصمیم نهایی درباره آموزش دختران را هبت الله آخندزاده خواهد گرفت. صحیتی که نشان دهنده سیستم به شدت اقتدارگرایانه طالبان است. با این حال، عدم حضور جدی زنان در جامعه و حکومت و نداشتن تریبون هایی برای اعتراض و حق خواهی در افغانستان نگرانی های جدی را رقم زده است که بزرگترین پیامد آن حذف تلخ زنان از اجتماع و رکود در جایگاه آنها در جامعه خواهد بود. به طوری که حبیبه سرابی از زنان برجسته افغانستان در واکنش به عدم حضور زنان در این نشست گفت که « ذهنیت طالبان این است که زنان باید در خانه بمانند. آنها به حقوق بشر اعتقاد ندارند و به همین دلیل است که هیج زنی به لویه جرگه دعوت نشده است». همچنین، لطف الله لطف، تحلیلگر سیاسی معتقد است که این گردهمایی نتوانست عقاید مختلف سیاسی را نشان دهد و ایدئولوژی طالبان از تصمیم برای حذف زنان صحیت می کند. او گفت که این غم انگیز است که برای جامعه ای که ۵۰% آن را زنان تشکیل می دهند، توسط طالبان حذف می شوند.
از طرف دیگر، همزمان با این نشست، در ژنو شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد نشستی را درباره افغانستان با حضور چهره هایی از افغانستان برگزار کرده است که خانم فوزیه کوفی و نصیر احمد اندیشه به نمایندگی از افغانستان در این نشست صحبت کردند. در همین رابطه آقای اندیشه در رابطه با وضعیت زنان افغان در امارت اسلامی گفت که « زنان و دختران افغان در بدترین وضعیت حقوق بشری قرار دارند، صدای آنان شنیده نمی شود و جامعه جهانی مردم افغانستان را فراموش کرده است». همچنین فوزیه کوفی در این نشست گفت که « پیشنهاد من به تمام کشورهایی که در این جا حضور دارند این است که افغانستان منابع بیشتر در دسترس دارند. لطفاً به طالبان اجازه ندهید که حکومت را بدون حضور زنان رهبری کنند».
طالبان و چالش ساختن امارت اسلامی
رهبران طالبان از زمان بازگشت به قدرت در آگوست ۲۰۲۱ هنوز چشم انداز روشنی از چگونگی برنامه ریزی برای ساختار دولت افغانستان بیان نکرده اند. این در حالی است که برخی از ناظران در ابتدا ابراز خوش بینی کرده بودند که می توان طالبان را متقاعد کرد که از جنبه های اقتدارگرایانه رژیم خود در دور اول این حکومت شوند. با این وجود با بازگشت مجدد این گروه به قدرت بسیاری در داخل و خارج از افغانستان پیش بینی می کنند که نوع حکومت خودکامه و اسلام گرای حاکمیت طالبان بین سال های ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۱ بازگردانده شود.در این میان از همان ابتدا، سوال هایی پیرامون اینکه آیا نگرش طالبان از پس از سقوط این گروه در ۱۱ سپتامبر تکامل یافته است؟ آیا در نظام جدید فرصتی برای بازیگران هم در جامعه افغانستان و هم در جامعه بین المللی وجود دارد؟ آیا امکان مصالحه بین نظام طالبانی و قانون اساسی نسبتاً لیبرال ۲۰۰۴ وجود دارد؟ با این حال به نظر می رسد که خود جنبش طالبان دیدگاه های مختلفی در مورد اشکالی که یک نظم اسلامی ممکن است داشته باشد، دارند. در نتیجه تاکنون رهبران طالبان چشم انداز روشنی از چگونگی برنامه ریزی برای ساختار دولت بیان نکرده اند.
هرچند به نظر می رسد که برپایی نظامی اسلامی هدف اصلی طالبان است اما این گروه در مورد چگونگی و جزییات آن به نظر می رسد به دلیل اختلافات درون گروهی از یک سمت و مخالفت هایی در داخل و خارج از سمت دیگر در برابر ساختار نظامی اقتدارگرایانه و غیرمنعطف دارند از سمت دیگر تاکنون موفق به ارائه یک نظام سیاسی جایگزین برای نظام جمهوریت نشده اند. در همین راستا، نشست بزرگ علما در حالی که جریان های مخالف طالبان، گروه های قومی مختلف نخبگان غیر دینی و زنان حضور نداشتند نشان دهنده این واقعیت است که طالبان خواهان ایجاد حکومتی با محوریت روحانیون، عدم توجه به نقش زنان و دیگر گروه ها هستند. نبود رسانه ها و برگزاری نشست پشت درهای بسته نیز حکایت از این امر دارد که طالبانی بر نظامی کاملاً بسته بدون توجه به مسائل حقوق شهروندی، آزادی بیان، شفافیت تاکید دارند که باتوجه به صحبت های رهبر این گروه تعامل با جهان و حضور چهره های مخالف حکومت پیشین نیز در آن نقشی ندارد.همچنین این نشست باری دیگر بر برپایی نظامی کاملاً اسلامی تاکید کرد. چنانکه وزیر معارف طالبان در این نشست بر تطبیق احکام اسلامی در ولایات تاکید کرد.
حلقه مفقوده مشروعیت برای امارت اسلامی
اما بزرگترین چالش طالبان در ده ماه گذشته جای خالی مشروعیت داخلی و بین المللی برای این گروه بوده است. به همین جهت به اعتقاد کارشناسان از اهداف اصلی این نشست کسب مشروعیت برای امارت اسلامی است. به طوری که طالبان در تلاش است این نشست را به عنوان تریبونی برای همه صداها در افغانستان نشان دهد. به گونه ای که سراج الدین حقانی سرپرست وزارت داخله/کشور امارت طالبانی در سخنرانی خود در روز جمعه گفت که این گردهمایی برای اعتماد و تعامل است و ما اینجا هستیم تا آینده خود را بر اساس اسلام و منافع ملی بسازیم. طالبان به طور مشخص این گردهمایی را راهی سنتی برای شنیدن نارضایتی رهبران محلی توسط حاکمان عنوان کرد(Aljazeera,2022).
با این حال از زمان به قدرت رسیدن این گروه امارت اسلامی با چالش مشروعیت هم در بعد داخلی و هم در بعد خارجی مواجه است. چنانچه در ماه های نخست غرب تلاش هایی برای به حاشیه راندن طالبان داشتند و سپس ۹٫۵ میلیارد دلار از دارایی های بانک مرکزی افغانستان را بلوکه کردند. همچنین، در اواسط ماه اوت صندوق بین المللی پول دسترسی به بیش از ۴۶۰ میلیون دلار را مسدود کرد و بانک جهانی تامین چند پروژه در افغانستان را مستقیماً متوقف کرد که این به معنای تنگای مالی برای حکومت طالبان که ابزاری ضروری برای حکمرانی است، بود. در این میان زمانی که انتظار می رفت کشورهایی حکومت طالبان را در حالی که برای این کشور رایزنی می کردند، به رسمیت بشناسند اما تاکنون برخلاف دور نخست حکومت طالبان در دهه نود هیچ کشوری پیش قدم در امر شناسایی طالبان نشده و دلیل آن هم مشروط به ایجاد حکومتی همه شمول از سوی طالبان خوانده شده است. اما طالبان نه تنها در عرصه بین المللی پس از ده ماه مشروعیت لازم را کسب نکرده بلکه در داخل کشور نیز با چالش مشروعیت نیز رو به رو هستند. به گونه ای که از زمان ایجاد امارت اسلامی گروه های مسلح نظامی مختلف در مخالفت با این گروه سربرآورده و بحرانی امنیتی را برخلاف روند رو به کاهش خشونت در ماه های نخست بازگشت طالبان ایجاد کرده اند و طالبان هرچند در مقیاسی کوچک اما با چندین جبهه در حال جنگ هستند. علاوه بر آن، گروه های ناراضی دیگری هم در درون طالبان و هم در خارج از افغانستان موانعی را برای مشروعیت این گروه رقم زده اند.
در نهایت، باید گفت که این نشست در حالی برگزار شد که کارشناسان و مقامات سیاسی بسیاری ماهیت را زیر سوال بردند. به طور مثال، برهان الدین ربانی، رهبر شاخه جدا شده حزب جمیعت اسلامی، در بیانیه ای عنوان کرده است که« تنها راه برون رفت از بحران کشور و عبور از خلای مشروعیت، در پذیرفتن تنوع سیاسی، هویتی، فرهنگی و مراجعه به آرای مردم و احترام و قبول حقوق عامه در صدر آن احترام به حق شرعی و انسانی زنان نهفته است». برخی دیگر از کارشناسان مانند اسدالله ندیم نیز در مصاحبه ای که با سایت دویچه وله فارسی داشته است پیرامون این جرگه گفت که « باید در این گردهمایی بحث مورد نیاز افغانستان مطرح شود که نشد از قبیل موضوع باز شدن مکاتب دختران، بحث انتخاب نظام همه شمول، چگونگی بهبود روابط خارجی و چگونگی صلح با مخالفین سیاسی نظام طالبان که در خلال این نشست نتیجه ساز نخواهد بود».
با این وجود به نظر می رسد که برگزاری این نشست پشت درهای بسته و با جای خالی بسیاری از گروه ها در حالی که جنگ در بسیاری از نقاط کشور جریان دارد و سازمان های مختلف از وجود اقدامات ضدبشری طالبان صحبت می کنند، نتوانسته نتیجه مطلوب را برای امارت اسلامی داشته باشد. نشستی نمادین که صداهای مخالف در آن خاموش و جای برنامه ای جدی پیرامون آینده نظام سیاسی و سرنوشت مردمی که درگیر بلایای مختلف انسانی و طبیعی شده و بحران اقتصادی فزاینده در حال جان گرفتن بیشتر است حس می شد. از طرف دیگر، چالش های عمیق درون گروهی طالبان که خود را در این نشست نمایان کرد، بر پیچیدگی بحران های موجود از ایجاد نظام تا مقابله با بحران های مختلف را دو چندان کرده است. به گونه ای که به گزارش روزنامه وال استریت ژورنال، جنگ جناح های مختلف این گروه بر سر قدرت یاعث شکاف بیشتر بین اعضای این گروه شده است. اعضای این گروه اختلافات جدی از چگونگی بر سر تفسیر قوانین اسلامی تا تقسیم قدرت دارند که وجود مشکلات اقتصادی آن را عمیق تر کرده است. که به نظر نمی رسد اقداماتی چون نشست علما ظرفیت حل این بحران ها را داشته باشد و مشکلات طالبان اقدامات جدی تر را می طلبد. بنابراین، طالبان برای ایجاد نظام اسلامی و مهم تر از آن کشب مشروعیت و حل مشکلات داخلی کشور نیازمند یک برنامه و اقدام جدی تر است و ایجاد حکومتی تک قومیتی و تک محوری هزینه بیشتری را برای این گروه در پی خواهد داشت.
منابع
Aljazareea(2022), “Taliban supreme leader addresses major gathering in Kabul”, https://www.aljazeera.com/news/2022/7/1/taliban-supreme-leader-addresses-gathering