ولایت کندز؛ نگین استراتژیک شمال شرق افغانستان (۲۳)

دوشنبه ۲۴ مرداد (اسد)۱۴۰۱-۱۵/ ۸/ ۲۰۲۲

ولایت کندز یکی از ولایت های بخش شمال شرق افغانستان است و بیشتر شهروندان آن از اقوام پشتون، تاجیک، ازبک، هزاره، ایماق، بلوچ، ترکمن، عرب، قزلباش، پشه یی، شیخ محمودی و مصلی است. میزان رشد جمعیت آن در سال ۲%  و در فصل هایی از سال میزبان جمعیت کوچی ها نیز قرار می گیرد. جمعیت این ولایت بر اساس گزارش های پروفایل ولایتی وزارت اقتصاد ولایت کندز ۱۰۴۹۲۴۹ نفر است که از این تعداد ۵۱% را مردان و ۴۹% را زنان تشکیل می دهند؛ در فاصله ۳۳۷ کیلومتری شمال شرق کابل قرار داشته و مردم آن به کشاورزی، دامپروری و باغداری اشتغال دارند. کندز در جنوب دریای آمو واقع شده و ولایت تخار از شرق، ولایت بغلان از جنوب، ولایت سمنگان و بلخ از غرب آن را احاطه کرده است.

این ولایت قدمت تاریخی دارد اما احیای دوباره شهرنشینی در آن حدود یک قرن دانسته می شود. اقوام مختلف از گوشه و کنار افغانستان در این ولایت مسکن گزیده اند و بیشتر به کشاورزی مشغولند. عمده محصولات زراعتی کندز گندم، جو، برنج، لوبیا، ماش، ذرت، هندوانه، خربزه، سبزیجات، بادام و پسته می باشد. در صنعت دامپروری مردم گوسفند، گاو، بز و شتر پرورش می دهند. بزکشی و پهلوانی از ورزش های سنتی و رایج در این ولایت بوده و همچنین سایر ورزش ها همانند فوتبال و کریکت نیز در این اواخر رشد نموده است. کندز را به علت امتزاج قومی و همزیستی تمام اقوام کشور “افغانستان کوچک” نامیده اند و آن را نمونه آرمانی یک افغانستان همبسته و یک پارچه می دانند.

مراکز باستانی و آثار تاریخی ولایت کندز

مراکز تاریخی و باستانی ولایت کندز متاسفانه به سبب جنگ های خانمان سوز چهار دهه گذشته شدیدا آسیب دیده و به نسبت ناامنی ها و تحولات یک دهه اخیر توجه لازم صورت نگرفته است. مراکز باستانی این ولایت به دوره کوشانی ها، قبل از اسلام و قبل از میلاد بر می گردد. ولایت کندز با داشتن ۱۹ مرکز تاریخی، یکی از ولایت های باستانی افغانستان در شمال شرق محسوب می شود. این مراکز نوزده گانه شامل قلعه های تاریخی، تپه های تاریخی، مساجد و زیارت ها می باشد.

اگر بخواهیم ولسوالی های کندز را برشماریم به این قرار می باشند:

مراکز آموزشی و سطح سواد در ولایت کندز

به گزارش ریاست معارف کندز، وضعیت عمومی بخش معارف در ولایت کندز به تناسب وضعیت نامناسب امنیتی نسبتا خوب گزارش داده شده است. یکی از دلایل مهم برای خوبی وضعیت معارف، علاقه مندی منتفذین و بزرگان محلی به تعلیم و تربیت بوده تا جایی که در برخی موارد توانسته اند گروه های مخالف را متقاعد کنند تا مانع تعلیم و تربیت نشوند. در ولایت کندز ۵۰۴ مرکز آموزشی شامل مکاتب دولتی و خصوصی، مکاتب محلی، مراکز آموزشی پیشرفته، دارالمعلمین و مدارس دینی می باشد که برای حدود ۳۴۲۷۰۸ دانش آموز زمینه آموزش را فراهم نموده است. با این حال تعداد زیادی از دانش آموزان به دلیل مشکلات امنیتی، مواصلاتی، اقتصادی و اجتماعی از نعمت اموزش به دور می مانند. به طور کلی ۴۶۳ مکتب در ولایت کندز وجود دارد که از این جمله ۱۱۵ مرکز به دختران و ۳۰۸ مرکز به پسران اختصاص یافته است.

یکی دیگر از مشکلاتی که در بخش معارف وجود دارد کمبود معلمین حرفه ای با سطح تحصیلات عالی است. تنها ۱۰% از معلمین در این ولایت دارای مدرک لیسانی هستند. از تعداد ۶۹۱۳ معلم، ۴۴/۵ درصد از دارالمعلمین فارغ شده، ۳۱/۵ درصد دارای مدرک دیپلم و تنها ۱۶ معلم دارای مدرک فوق لیسانس هستند. با وجود تلاش های بسیار وزارت معارف برای افزایش سابقه تحصیلی معلمان، همچنان افراد دارای مدرک دیپلم در مکاتب به عنوان معلم به دانش آموزان پایین تر از خود درس و آموزش می دهند.

در سال ۱۳۸۹ مرکز تحصیلات عالی کندز به مرتبه دانشگاه ارتقا پیدا کرد و فعلا در وضعیت خوبی قرار دارد. دانشکده های این دانشگاه عبارتند از: تعلیم و تربیت، کشاورزی، اقتصاد، حقوق و علوم سیاسی، مهندسی کامپیوتر، دامپزشکی و دندانپزشکی. حدود ۶۰ نفر از استادان این دانشگاه تحت پوشش بورسیه فوق لیسانس و دکترا به کشورهای هندوستان، تاجیکستان، پاکستان، ترکیه، ایران و مالزی سفر کرده اند (پروفایل اقتصادی- اجتماعی ولایت کندز، ۱۳۹۸: ۹-۱۷).

رویدادهای کلیدی امنیتی در ولایت کندز

طالبان یک سال پیش با عقب نشینی نیروهای تحت رهبری ایالات متحده از کشور، دو دهه پس از اولین سرنگونی رژیم، به قدرت بازگشتند. این گروه مسلح پس از حمله برق آسای خود که از ولایت جنوبی قندهار آغاز شد، در ۱۵ اوت سال گذشته به قدرت بازگشت. در حالی که ایالات متحده و متحدانش شروع به خروج نیروهای خود از افغانستان می کنند، طالبان آخرین حمله را برای بازپس گیری کنترل کشوری که بین سال های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ اداره می کردند، آغاز می کند.

در ماه اوت، این گروه کارزار خود را تسریع می‌کند و رشته‌ای از شهرها را در یک برهه زمانی ده روزه تصرف می‌کند که با سقوط پایتخت، کابل، در ۱۵ اوت ۲۰۲۱ به اوج خود می‌رسد. رئیس جمهور اشرف غنی با اعتراف به اینکه “طالبان پیروز شده اند” به ابوظبی گریخت. هزاران افغان و خارجی وحشت زده در یک تقلای جنون آمیز به فرودگاه کابل می روند تا آخرین پروازهای خارج از کشور را سوار شوند. واشنگتن حدود ۷ میلیارد دلار از ذخایر افغانستان را در بانک های ایالات متحده مسدود می کند و کمک کنندگان کمک های خود را به این کشور به حالت تعلیق در می آورند یا به طور چشمگیری کاهش می دهند.

در ۲۶ آگوست، یک بمب انتحاری در میان جمعیت منفجر شد و بیش از ۱۰۰ نفر از جمله ۱۳ سرباز آمریکایی را کشت. گروه داعش، شاخه خراسان مسئولیت این انفجار را بر عهده گرفت. علیرغم ادعای طالبان مبنی بر پایان دادن به روش های سرکوبگرانه خود، اما نشانه ها ناخوشایند هستند. دولت موقت جدید در ماه سپتامبر رونمایی شد که تندروها در تمام پست های کلیدی حضور دارند و هیچ زنی در بین مسئولین کشور دیده نمی شود. در ماه مارس، مقامات طالبان ساعاتی پس از بازگشایی مدارس، مانع از بازگشت دختران دبیرستانی به کلاس شدند. آنها همچنین دستور می دهند که کارمندان دولت باید ریش بگذارند.

در ماه می، به زنان و دختران دستور داده می‌شود که هنگام حضور در انظار عمومی حجاب داشته باشند و صورت خود را بپوشانند و ماموران وزارت امر به معروف و نهی از منکر گفته اندکه آنها ترجیح می‌دهند زنان در خانه بمانند. مجریان زن تلویزیون از جمله کسانی هستند که مورد هدف این اقدام قرار گرفته اند که اعتراض بین المللی را برانگیخته است. زنان همچنین از سفرهای طولانی مدت به تنهایی منع شده اند و تنها در روزهایی که مردان اجازه ورود به آن ها را ندارند، مجاز به بازدید از پارک های عمومی در پایتخت هستند.

آخرین رویداد در ۲ اوت سال جاری بود که جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، کشته شدن ایمن الظواهری، رهبر القاعده، مظنون مغز متفکر حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ در ایالات متحده، در حمله هواپیمای بدون سرنشین به مخفیگاه وی در کابل را اعلام کرد. این گزاره ها  مشروحی از وضعیت امنیتی افغانستان در یک سال اخیر بود (aljazeera,2022).

وضعیت تمامی ولایت ها در این بستر کلی قابل بررسی و بازنگری است. سازمان ملل متحد گزارش داد که نیروهای طالبان مسئول نزدیک به ۴۰ درصد از کشته‌ها و جراحات غیرنظامیان در شش ماهه اول سال ۲۰۲۱ بوده‌اند، اگرچه بسیاری از حوادث بدون ادعا بوده است و گروه یا فردی مسئوایت آن را بر عهده نگرفته است. زنان و کودکان تقریباً نیمی از تلفات غیرنظامیان را تشکیل می دهند. بسیاری از حملات جامعه شیعه هزاره افغانستان را هدف قرار دادند. در ۸ می، سه انفجار در مدرسه سیدالشهدا در کابل، حداقل ۸۵ غیرنظامی، از جمله ۴۲ دختر و ۲۸ زن، کشته و بیش از ۲۰۰ زخمی شدند که اکثریت قریب به اتفاق از جامعه هزاره بودند.

در ۸ اکتبر، یک بمب گذاری انتحاری در حین نماز جمعه در یک مسجد شیعیان درکندز حداقل ۷۲ کشته و بیش از ۱۴۰ زخمی برجای گذاشت. گروه داعش شاخه خراسان (ISKP) مسئولیت آن را بر عهده گرفت. در ۴ مارس، مردان مسلح هفت کارگر هزاره را در یک کارخانه پلاستیک در جلال آباد به ضرب گلوله کشتند. نیروهای طالبان همچنین در شماری از ولایات از جمله دایکندی، ارزگان، کندز و قندهار مردم را به اجبار از خانه هایشان بیرون کردند و دلیل آنها حمایت مردم این ولسوالی ها از نیروهای دولت قبلی بود (Roth, 2022 ).

در اکتبر ۲۰۲۰ شبکه تحلیلگران افغانستان گزارش داد که طالبان در حال نفوذ در اطراف شهر قندوز و در تلاش برای کنترل مراکز ولسوالی های «چهاردره، دشت ارچی و قلعه زال» و فشار بر ولسوالی های خان آباد، علی آباد و امام صاحب بودند. علاوه بر این، گزارش شده بود که طالبان سطح قابل توجهی از کنترل را در سه ولسوالی/شهرستان جدید گلبد، گل تپه و آقتاش را نیز داشته است. به گفته شبکه تحلیلگران افغانستان یکی از دلایلی منجر به افزایش کنترل طالبان در این ولایت شد موضع دفاعی دولت افغانستان پس از توافقنامه ۲۹ فوریه ۲۰۲۰ دوحه بود که طالبان پس از انعقاد این توافقنامه به شکل تهاجمی بازگشتند. شبکه تحلیلگران افغانستان ا در ژانویه ۲۰۲۱ در گزارشی به جزییات نهادهای سایه طالبان در ولسوالی دشت ارچی پرداخت. به گفته این منبع سیستم حکومت داری طالبان در قندز به مثل یک حکومت در دشت ارچی فعال بود که این منطقه به عنوان مرکز اصلی سازمانی طالبان عمل می کرد. علاوه بر این، طالبان در انتخاب والسوالی ها دخیل بودند. دادگاه های ابتدایی، ثانویه و عالی را اداره می کردند و بوروکراسی طالبان با ساختاری مانند کمیته های نظامی، قضایی و مالی فعال بود.

اما علاوه بر داعش و طالبان القاعده نیز در این ولایت حضور دارد. چنانکه همانطور که در گزارش های مختلف آمده است القاعده در ۱۲ استان افغانستان ازجمله قندوز حضور دارند. چنانکه در ژانویه ۲۰۲۱ سازمان ملل باردیگر حضور القاعده و گروه های وابسته به آن را در چندین ولایت از جمله قندوز تایید کرد. در کنار این موارد، در گذشته ولایت قندوز میزبان جنگجویان خارجی از آسیای مرکزی مانند اتحادیه جهاد اسلامی و جنبش اسلامی ازبکستان بوده است. اما علاوه بر ستیزه جویان تاجیک و ازبک، جنگجویانی از قرقیزستان، ترکیه و چچن در استان فعال بوده اند.  علاوه بر این یک گروه شورشی به نام جبهه قریحه(جبهه حافظان و قاریان قرآن) که به شاخه نظامی جندالله معروف است ظاهرا در بخش دشت ارچی فعال بوده اند. در ژانویه ۲۰۲۰ سازمان ملل از حضور حدود ۴۰۰ جنگجوی تروریست خارجی از چین، پاکستان، تاجیکستان ازبکستان در ولایت های شمال شرقی افغانستان ازجمله در قندز خبر داده بود. در همین رابطه سازمان ملل در آن زمان اعلام کرده بود که عملیات نیروهای امنیتی افغانستان باعث شده بود جنگجویان خارجی به گروه های کوچک شکسته شوند و به استان های دیگر عقب نشینی کنند(easo, 2021: 246- 249).

از سال ۲۰۲۱ تا اوایل سال ۲۰۲۲، ولسوالی کندز مستقیماً درگیری فعال، جابجایی، کمبود باران و دو موج COVID-19 را تجربه کرد.  بر اساس گزارش ها، ناامنی اقتصادی بر نیاز، دسترسی به خدمات و جابجایی جمعیت در کندز تاثیر گذاشته است. با وجود توقف درگیری های فعال در مناطق مختلف کشور، شرایط اقتصادی در سایر مناطق از جمله کندز ممکن است خانوارها را به حرکت در جستجوی ثبات اقتصادی بیشتر، دسترسی به خدمات و تعمیر سرپناه، افزایش ناامنی غذایی و خطرات حفاظتی سوق داده باشد. درگیری ها به عنوان یک مولفه تاثیرگذار در منطقه محسوب می شود که باعث کاهش درآمدها، آسیب پذیری و کمک به ناامنی اقتصادی کندز شده است.

با وجود ارسال بودجه سال ۲۰۲۲ (۲/۱ میلیارد) تا حدودی مشکلات حل شد اما وقوع آسیب پذیری های حاد با شوک های نوظهور از جمله زلزله با شدت بالا، شیوع گسترده بیماری ها، سیل های غیرمعمول و سایر خطرات فصلی باعث سقوط اقتصادی و گسست در خدمات اساسی می شود.

گزارش های داخلی و خارجی نشان می دهد مهاجرت های داخلی از جولای تا آگوست ۲۰۲۱ (۶۷%) و از آگوست تا سپتامبر ۲۰۲۱ (۸۶%) و از دسامبر ۲۰۲۱ تا زانویه ۲۰۲۲ (۸۳%) همچنان بالا بوده است. تعداد خانوارهای آواره شده داخلی از سایر نقاط افغانستان به ولایت کندز مهاجرت کرده اند. در کنار این خانوارها، خانواده های عودت کننده مرزی، عمدتاً از ایران، در سکونتگاه های ارزیابی شده بین جولای تا اوت ۲۰۲۱ (۳۵٪) و دسامبر ۲۰۲۱ تا ژانویه ۲۰۲۲ (۶۴٪) افزایش یافته است. به تازگی مهاجرین داخلی و خانوارهای عودت کننده مرزی بدون منابع اجتماعی-اقتصادی به استقرار مجدد در فعالیت های درآمد پایدار، می تواند به طور فزاینده ای به فعالیت های ناپایدار وابسته باشد فعالیت های درآمدی که به نوبه خود، شرایط بد اقتصادی در منطقه را تشدید می کند.

در حالی که کمک های بشردوستانه در نیمه اول سال به طور قابل توجهی افزایش یافته است، به ویژه توزیع مواد غذایی و حمایت فصلی، بسیاری از فعالیت ها دورهای متعددی را ارائه می دهند و نیاز به حمایت مالی مداوم دارند. ترکیبی از جهش قیمت جهانی و داخل کشور غذا و سایر کالاها و کمبود بودجه، بشردوستان را مجبور به ارائه دورهای کمکی کمتر از آنچه در ابتدا در نظر گرفته شده است، کرده است. در ماه‌های آینده، شرکا بر روی ارائه حمایت یکپارچه‌تر در مناطق محروم تمرکز خواهند کرد، مطابق با ماهیت و مقیاس نیازهای چند بخشی که اکنون در حال حاضر وجود دارد و در عین حال خطرات فصلی را در نظر می‌گیرند.

در شرایط افزایش نیازهای بشردوستانه و افزایش همزمان پیچیدگی‌های عملیاتی، توانایی جامعه بشردوستانه برای ادامه ماندن و ارائه کمک‌های نجات‌بخش مشروط به بودجه‌های انعطاف‌پذیر خواهد بود که سیستم‌های مالی و تضمین ایمنی امدادگران و پاسخ اصولی بشردوستانه را ممکن می‌سازد (reliefweb, 2022).

ولایت کندز همیشه یک گذرگاه استراتژیک بوده است. از طرف دیگر به دلیل نزدیکی به تاجیکستان، در طول جنگ داخلی این کشور در دهه ۱۹۹۰ کندز شاهد حضور مخالفان اسلامی تاجیکستان و مسیر اصلی قاچاق به تاجیکستان و ازبکستان بود. علاوه براین این ولایت در مجاورت جاده اصلی به کابل قرار دارد که بقیه افغانستان را به مناطق شمالی وصل می کند. با این وجود شرایط این ولایت به گونه ای اس که همیشه مامنی برای مهاجرین و بیجاشدگان داخلی قرار می گیرد. در صورت وجود امنیت نسبی تا امنیت کامل در تمام کشور، ولایت کندز دارای پتانسیل های زیادی جهت پیشرفت، توسعه و رشد است که می تواند تاثیری فراگیر بر سایر ولسوالی های همجوار خود داشته باشد.

منابع

ریاست اقتصاد ولایت کندز، چشم انداز توسعه اقتصادی- اجتماعی (۱۳۹۸)، قابل بررسی در:

https://moec.gov.af/sites/default/files/2019-10/Kundoz%20Book%20Cover.pdf

Aljazeera (2022), “Key events since Taliban takeover of Afghanistan a year ago”, https://www.aljazeera.com/news/2022/8/9/key-events-since-taliban-takeover-of-afghanistan-a-year-ago

Roth, Kenneth (2022), “Afghanistan Events of 2022”, https://www.hrw.org/world-report/2022/country-chapters/afghanistan

Reliefweb (2022), “Afghanistan: Humanitarian Response Plan 2022 Response Overview (1 January – 30 June 2022)”, https://reliefweb.int/report/afghanistan/afghanistan-humanitarian-response-plan-2022-response-overview-1-january-30-june-2022

EASO,(2021), “Afghanistan Security situation”, Country of Origin Information Report, European Asylum Support Office