اختلافات مرزی و تحریک طالبان پاکستانی: قدرت نمایی امارت اسلامی در برابر اسلام آباد؟

۷ اسفند(حوت)۱۴۰۱-۲۰۲۳/۲/۲۶

اختلافات مرزی بین طالبان و پاکستان بار دیگر خود را در منطقه تورخم در روز دوشنبه ۲۰ فوریه نشان داد.  به طوری که تنش و درگیری مسلحانه میان مرزبانان طالبان و پاکستان، مرز تورخم در شرق افغانستان را به روی کامیون های حامل کالای تجاری و مسافران بسته کرد. این منطقه که حدود ۲۶۰۰۰ کیلومتر است و اصلی ترین نقطه ترانزیتی مسافران و کالا بین پاکستان و افغانستان محصور در خشکی است که همواره محل تنش و درگیری بوده اما با روی کار آمدن طالبان به قدرت، این منطقه شاهد افزایش تنش بین طالبان و نیروهای پاکستانی است که منجر به اختلاف بین دو متحد دیرینه شده است. اما اکنون به نظر می رسد که تنش های مرزی تنها اختلاف بین اسلام آباد و امارت اسلامی نیست. پاکستان اخیراً با طالبان پاکستانی دور تازه ای از چالش ها را تجربه می کند که معتقد است که طالبان افغانستانی سهم عمده ای در این تحرکات دارد. حملات مرگبار تحریک طالبان پاکستان در شهرهای پیشاور، کراچی و ایالت خیبرپختونخواه تلفات سنگینی به نیروهای امنیتی پاکستان و غیرنظامیان وارد کرده است که دولت پاکستان بر این باور است که تحریک طالبان پاکستان تحت حمایت طالبان افغانستان فعالیت و حملات مرگبار خود به داخل پاکستان را از پناهگاه هایی در شرق افغانستان سازماندهی می کند. درواقع، طالبان پاکستانی یک گروه مسلح و متحد طالبان افغانستان و بیش از یک دهه است که علیه دولت پاکستان می جنگد. در نتیجه، اختلافات مرزی و  به طور جدی تر افزایش تحرکات طالبان پاکستانی به حدی است که پای مقام های امنیتی اسلام آباد را به کابل به طور غیرمنتظره ای کشاند. به طوری که در  تاریخ ۲۲ فوریه مقام های امنیتی ارشد پاکستان در سفری از پیش اعلام نشده به افغانستان سفر کردند. خواجه محمد آصف، وزیر دفاع و ژنرال ندیم احمد انجم، رئیس سازمان استخابارات نظامی پاکستان از مقام های امینتی بودند که به کابل آمدند. به گزارش ایندپندنت فارسی «در تصاویری که دفتر ملاغنی برادر، معاون اقتصادی نخست وزیر طالبان منتشر کرد، عبیدالرحمان نظامی، سرپرست سفارت پاکستان در کابل، نیز در ترکیب هیات دیده می شود. نظامی پس ازحمله اوایل دسامبر داعش به سفارت پاکستان در کابل، افغانستان را ترک کرد و تاکنون به محل کارش بازنگشته است. در ملاقاتی که میان هیات پاکستانی و ملا عبدالغنی برادر برگزار شد، عبدالحق وثیق، رئیس اداره استخبارات طالبان و ملا یعقوب مجاهد وزیر دفاع طالبان نیز حضور داشتند. در اطلاعیه دفتر ملابرادر به مسائل امنیتی و درگیری های مرزی میان طالبان و نظامیان پاکستان اشاره ای نشده اما ذکر شده که ملا برادر از هیات پاکستانی درخواست کرده است برای تردد از بندرهای زمینی افغانستان در مرز دو کشور تسهیلاتی در نظر بگیرند. در این اطلاعیه همچنین آمده است که مسائل تجاری و اقتصادی باید از مسائل سیاسی و امنیتی تفکیک شود تا به سیاست آمیخته نشود. همچنین، ملابرادر تاکید کرد که باید در مرز تورخم و سپین بولدک برای همه مسافران تسهیلات لازم فراهم و برای تردد بیماران تسهیلاتی خاص درنظر گرفته شود».

همچنین به گزارش خبرگذاری آمو، وزارت خارجه پاکستان گفته است که در این دیدار دو طرف درباره تهدیدهای فزاینده هراس افکنی به ویژه تی تی پی در منطقه بحث کرده و برهمکاری مشترک برای رسیدگی به تهدید ناشی از هراس افکنی توافق کرده اند. وزیر دفاع و رییس سازمان استخبارات این کشور در نشست با ملابرادر، عبدالحق وثیق و ملایعقوب، از طالبان خواسته اند که پناهگاه های تحریک طالبان پاکستان را در خاک افغانستان نابود کنند. همچنین به گفته منابع، عبدالحق وثیق، رییس استخبارات طالبان به هیات پاکستانی تعهد داد که امنیت سفارت این کشور را در کابل تامین خواهد کرد». اما این گزارش ها درحالی منتشر شده که خبرگزاری آناتولی در گزارشی تازه آورده است که «خواجه آصف، وزیر دفاع پاکستان در سفر به کابل  به ملا برادر گفته است که اگر علیه تحریک طالبان پاکستانی اقدام نشود، اسلام آباد در افغانستان عملیات خواهد کرد. این رسانه به نقل از یک مقام امنیتی پاکستان آورده است که : ما به آنها مدارکی نشان دادیم که چگونه تحریک طالبان پاکستان حملات اخیر را در بنو و پیشاور از افغانستان طراحی و اجرا کردند و به آنها هشدار دادیم که حملات بیشتر منجر به پاسخ سخت پاکستان خواهد بود». همچنین روزنامه پاکستانی اکسپرس تریبون به قلم کامران یوسف در روز ۲۳ فوریه آورده است که مقامات اسلام آباد شواهد غیرقابل انکاری از حضور تحریک طالبان پاکستان و مکان دقیق رهبری آن در افغانستان به طالبان افغانستانی ارائه داده است. برخلاف اعلامیه دولت افغانستان، این سفر تنها یک دستور کار داشت که بر مبارزه با تروریسم و حضور پناهگاه های تحریک طالبان پاکستان در خاک افغانستان متمرکز بود. این اولین دیدار در سطح عالی پاکستان از زمان تغییر دولت و به ویژه پس از افزایش حملات تروریستی تحت حمایت تحریک طالبان پاکستان بود». از طرف دیگر، ملا یعقوب در پاسخ به گفته رئیس آی اس آی اسلام آباد که می تواند در هرجایی علیه تحریک طالبان پاکستان اقدام کند گفت که « ما را تهدید نکنید، ببینید چه بر سر آمریکا آمد». این ملاقات ها و اظهارات در حالی مطرح می شود که پاکستان در گذشته نیز برای مهار تحریک طالبان از افغانستان خواستار کمک شده بود. به دنبال افزایش حمله های هراس افکنانه در پاکستان و حمله به مسجدی در پیشاور که بیش از ۳۰۰ کشته و زخمی برجای گذاشت، شهباز شریف نخست وزیر پاکستان در نشستی که با مقام های سیاسی و امنیتی پاکستان داشت از رهبری امارت اسلامی خواست که در راستای مهار تحریک طالبان پاکستان با این کشور همکاری کند. اما این خواسته درحالی مطرح شد که خبرگذاری باختر نزدیک به امارت اسلامی در گزارشی در ۵ فوریه آورده بود که پاکستان باید مشکلات خود را در خانه خود جستجو کند و به دنبال مقصر نباشد.

با این حال باید گفت که نیروهایی که با خروج نیروهای بین المللی رها شدند، منطقه آف پاک را به طور کامل دربرگرفته اند. درحالی که «شکنندگی» افغانستان به خوبی شناخته شده بود، خشونت در پاکستان  در کمتر از ۱۸ ماه به سطح هشدار رسیده است. شبکه تحریک طالبان پاکستان و گروه های بلوچ در سال ۲۰۲۲ چالشی بی سابقه را پیش روی نیروهای پاکستانی قرار دادند که به هیچ وجه از طریق طرح های صلح حل نمی شود. روابط بین طالبان و پاکستان، علی رغم اینکه شبکه حقانی که موقعیت های کلیدی در ساختار قدرت طالبان دارد، تندتر شده است. حملات بزرگ اخیر به اهداف پاکستانی و چینی در افغانستان، عمق استراتژیک پاکستان در افغانستان را درهم شکست. ارتش پاکستان، در مهار خشونت فزاینده ای که به شهرهای بزرگ ازجمله اسلام آباد رسیده است، به طور فزاینده ای درمانده به نظر می رسد. علی رغم آتش بس چند ماهه بین تحریک طالبان پاکستان و نیروهای پاکستان با میانجیگری طالبان، در سال ۲۰۲۲، تحریک طالبان پاکستان در ۳۶۷ حمله که عمدتا در مناطق قبایلی انجام شد، ۱۰۱۵ تلفات را بالای نیروهای مسلح ایجاد کرد. اما باید گفت که تحریک طالبان پاکستان با هیبت الله آخندزاده، بیعت کرد. از آن زمان تنش ها بین طالبان و ارتش پاکستان به طور آشکار تشدید شده است و پاکستان مکررا افغانستان را متهم می کند که هیچ کاری در مورد پناهگاه های امن تحریک طالبان پاکستان و گروه های بلوچ در خاک افغانستان انجام نمی دهد. از طرف دیگر، حملات به سفارت پاکستان در ماه دسامبر نشان می دهد که منافع پاکستان در افغانستان تحت حاکمیت طالبان در خطر است(The Indian Express,2023).اما اکنون پرسش جدی این است که آیا طالبان افغانستان به اسلام آباد در مهار تحریک طالبان کمک خواهد کرد یا خیر؟

بلاول بوتو زرداری وزیر امور خارجه پاکستان معتقد است که سیگنال های متفاوت از طرف پاکستان، مسئول انفعال طالبان افغانستان در برابر تحریک طالبان پاکستان بوده است. او در مصاحبه ای که با دویچه وله داشته بیان کرد که دولت قبلی از دولت موقت افغانستان خواسته بود که مصالحه با تحریک طالبان پاکستان را آسان کند و برنامه هایی برای اسکان شبه نظامیان در پاکستان تدارک ببیند. او همچنین گفت که پاکستان هنوز امیدوار است که اقداماتی علیه گروه های غیرقانونی انجام شود و به افغانستان گفته شده است که این موضوع می تواند بر روابط دو جانبه بین دو کشور تاثیر بگذارد.

از طرف دیگر،مایکل کوگلمن کارشناس برجسته مسائل افغانستان معتقد است که هرچند طالبان تعهد داده اند به پاکستان تا نگرانی های این کشور را در مورد این گروه برطرف کنند اما طالبان وعده های زیادی داده اند که اغلب از آن سرپیچی می کنند. طالبان به متحد خود تحریک طالبان پاکستان کاری نخواهند داشت.همچنین، انستیتوت صلح آمریکا در گزارشی آورده است که بعید است که طالبان در افغانستان از حمایت طالبان پاکستان دست بکشند. در این گزارش آمده که حکومت طالبان احساس می کند که مشکلات اقتصادی که پاکستان با آن مواجه است این اجازه را نمی دهد که پاکستان یک عملیات بزرگ علیه تحریک طالبان پاکستان داشته باشد. این انستیوت آورده که به دنبال بحران اقتصادی پاکستان و حاکمیت طالبان در افغانستان، تحریک طالبان پاکستان به عنوان یک تهدید فزاینده بالقوه دوباره ظاهر شده است.

آیا اسلام آباد تی تی پی را مهار خواهد کرد؟

اما پرسش مهم دیگر در شرایط کنونی این است که آیا پاکستان قادر به مهار تی تی پی خواهد بود؟ روزنامه هندی دی ان ای ایندیا در مقاله ای پیرامون بازی پاکستان با تحریک طالبان پاکستانی نوشته است که «تحریک طالبان پاکستان یکی از نگرانی های دولت پاکستان است. درک و فهم از تی تی پی دشوار نیست. مانند سایر گروه های تروریستی منطقه، تحریک طالبان پاکستان نیز مخلوق ارتش پاکستان و آی اس آی آن است که قبایل مرزی پشتون نشین با افغانستان را برای جنگ در این کشور استخدام کرده است. تا زمانی که آنها در کنار طالبان افغانستان با اتحاد جماهیر شوروی و سپس با قوای ائتلاف می جنگیدند، اوضاع خوب بود اما زمانی که پس از ۱۱ سپتامبر نیروهای بین المللی علیه آنها آغاز به کار کردند، اوضاع تغییر کرد. در سال ۲۰۰۷ زمانی که تحریک طالبان پاکستان تشکیل شد، پاکستان می توانست این موضوع را با ابزارهای دیپلماتیک مدیریت کند اما به کشتن رهبران متوسل شد که خشم آنها را بیشتر کرد. در سال ۲۰۰۸-۲۰۰۹ تحریک طالبان پاکستان دست به دست هم داد تا با طالبان افغانستان علیه نیروهای آمریکایی در افغانستان بجنگد، پیوند بین این دو گروه که در آن زمان تشکیل شده بود هنوز هم قوی باقی مانده است.  اما مهم ترین سوال این هست که پاکستان می تواند با تحریک طالبان پاکستان مقابله کرد؟ پاسخ یک نه روشن و مشخص است. دلایل متعددی وجود دارد. نخست آنکه، تحریک طالبان پاکستان یک چالش کوتاه مدت یا میان مدت نیست بلکه یک چالش بلندمدت برای پاکستان است که تا ده ها سال بعدتر هم این کشور را تحت الشعاع قرار خواهد داد. اکنون، به دلیل آشفتگی اقتصادی، ارتش پاکستان در شرایطی نیست که بتواند تحمل جنگ طولانی مدت علیه تحریک طالبان پاکستان را داشته باشد.

دوم آنکه، پس از سال ۲۰۲۰ و تحت رهبری نور ولی محسود، تحریک طالبان پاکستان متحد شده است و دیگر هیچ مسئله جناحی وجود ندارد. این درحالی است که در گذشته چندین جناح وجود داشتند که فاقد اتحاد بودند که برای ارتش پاکستان برای هدف قرار دادن آنها سودمند بود. سوم، تحریک طالبان پاکستان در حملات شهری، آموزش جنگجویان، تجهیز آنها، آماده سازی بمب گذاران انتحاری و به دست آوردن انسجام سیاسی خود با سرعتی نگران کننده درحال کسب تخصص هستند که کار را برای پاکستان سخت کرده است. عامل چهارم آن است که تحریک طالبان پاکستان از حمایت قابل توجه مردم محلی، فرماندهان و جنگ سالاران نه تنها در مناطق مرزی پاکستان بلکه در شهرها نیز برخوردار است که برای ارتش پاکستان دردسر بزرگی خواهد بود. عامل بعدی، حمایت بی سابقه طالبان افغانستان از این گروه است که به دو دلیل پشتون بودن و وجود داعش در هردو خاک این حمایت وجود دارد. ششمین عامل، تحریک طالبان پاکستان به جای شورش، جنبش را به عنوان یک رویکرد تهاجمی در برابر جنایات پاکستان مطرح می کند که در هردو طرف خط دیورند به خوبی پذیرفته شده است که منجر به همدری مردم محلی با آنها شده است. دلیل دیگر، تحریک طالبان پاکستان برخلاف قبل که به اهداف غیرنظامی حمله می کردند، پس از سال ۲۰۱۸ که نور ولی محسود به عنوان امیر انتخاب شد، تغییر قابل توجهی در مانفیست خود ایجاد کرد و آن هدف قراردادن فقط نهادهای امنیتی پاکستان بود که منجر به آن می شود نه تنها ریشه های این جنبش تقویت بلکه حمایت از آنها در مناطق تحت تسلط پشتون پاکستان افزایش یابد. هشتمین عامل را باید در این مسئله دید که تحریک طالبان پاکستان می داند که دشمن او کیست. این گروه در سال ۲۰۲۰ تصریح کردند که هیچ برنامه منطقه ای یا جهانی فراتر از پاکستان ندارند. از زمانی که آمریکا از افغانستان خارج شده و برخلاف عملیات ضرب عضب، ارتش پاکستان دیگر از اطلاعات، پشتیبانی هوایی و تسلیحات پیشرفته برخوردار نیست و این مسئله ارتش پاکستان  را از نظر نظامی چندین قدم عقب تر از تحریک طالبان پاکستان قرار داده است. در نهایت آنکه پاکستان امروزه یک چالش بزرگتر از  تحریک طالبان پاکستان دارد و آن حل بی ثباتی سیاسی است(DNA India,2023).

درنهایت، باید گفت که بازگشت طالبان به قدرت منجر به فعال شدن بیشتر گروه های تروریستی شده از یک سو و اتحاد عمیق طالبان با این گروه ها که بسیاری از آنها در دو دهه گذشته به طالبان کمک کرده بودند، افغانستان را به پناهگاهی امن برای فعالیت بیشتر گروه های اسلام گرای منطقه تبدیل کرده است. در این میان، تحریک طالبان پاکستانی متحد دیرینه طالبان به یک عمق استراتژیک در افغانستان دست یافته است. از طرف دیگر، مورد تهدید قرار گرفتن سفارت اسلام آباد در خاک افغانستان از سمت داعش و حملات فزاینده تی تی پی به پاکستان و اختلافات مرزی اسلام آباد را به عنوان یکی از دولت های حامی در برابر طالبان قرار داده است.  به طوری که علی رغم هشدارهای اسلام آباد مبنی بر محدودساختن تحریک طالبان، به نظر می رسد که به دلایلی چند طالبان تمایلی به این امر ندارند. درواقع، این گروه حالا که به قدرت رسیده هرچند هنوز وابستگی های بسیاری به اسلام آباد دارند اما تمایل و سود بیشتر را در ادامه دادن به هم کیشان خود می دانند. درواقع اکنون طالبان برخلاف تصور غالب و ساده انگارانه بسیار بیشتر از قبل در همکاری و فعالیت با سایر گروه های تروریستی ادغام شده که شاید بخشی از آن ناشی از چنددستگی بین اعضای این گروه باشد. از طرف دیگر، پیوندهای قومی طالبان و تحریک طالبان پاکستانی منجر به تقویت روابط دو گروه شده است. درنتیجه، باز شدن فعالیت گروه های اسلامی را در منطقه با بازگشت طالبان و تمایل طالبان به همکاری بیشتر به آنها، و علم به این مسئله از سوی طالبان که اسلام آباد در شرایط دشوار سیاسی و اقتصادی قرار دارد، خواسته اسلام آباد مبنی بر همکاری طالبان  با این کشور در مهار تی تی پی را دشوار به نظر می رساند.  از طرف دیگر، به نظر می رسد که وضعیت کنونی نوعی قدرت نمایی را برای طالبان در برابر اسلام آباد فراهم کرده است. تعهد عملگرایانه بین تحریک طالبان پاکستان و طالبان با هدف بهره جستنِ طالبان از گروه تحریک طالبان پاکستان و در چارچوبی از در اختیار داشتنِ یک کارت استراتژیک برنده در برابر پاکستان قابل تبیین و تشریح است. ضمن آنکه طالبان افغانستان با نگه داشتن کارتِ تحریک طالبان پاکستان در دست خود، تلاش می کنند تا از روندِ جذب و استخدامِ ستیزه جویانِ ناکارآمد تحریک طالبان پاکستان در گروه دولت اسلامیِ ولایت خراسان نیز ممانعت به عمل آورند. بنابراین، طالبان با توجه به پیوندهای نزدیک به تحریک طالبان شرایط کنونی را فرصتی مناسب برای قدرت نمایی و یا هم امتیاز گیری از اسلام آباد می داند اما این شرایط می تواند به عنوان شمشمیر دو سر برای امارت اسلامی عمل کند. چراکه حمایت از یک گروه تروریسیتی نه تنها برخلاف تعهد دوحه بلکه می تواند حضور سایر کشورها و فعالیت دیگر گروه های اسلام گرا را تحت تاثیر خودقرار دهد.

منابع

DNAindia(2023) “Is Pakistan incapable of fighting Tehreek-E-Taliban Pakistan? Know how TTP has backed Army into a corner”, https://www.dnaindia.com/analysis/report-is-pakistan-incapable-of-fighting-against-tehreek-e-taliban-pakistan-know-how-ttp-has-backed-army-in-corner-3024824

The Indian Express(2023), “What the Peshawar attacks mean for Pakistan’s changing jehad map”, https://indianexpress.com/article/opinion/peshawar-suicide-bomb-pakistan-jehadi-map-8415168/