گسترش مدارس دینی: آیا طالبان به دنبال تغییر قطب مدارس دینی از پاکستان به افغانستان هستند؟

۲۲اسفند(حوت)۱۴۰۱-۲۰۲۳/۳/۱۳

در طول سال گذشته حکومت طالبان چهره ای سخت تر و اقتدارگراتر از خود نشان داده اند و از نظر جزمی  به آنچه در دهه ۱۹۹۰  شناخته شده بودند، نزدیک شدند. به طوری که این جزم گرایی سایه خود را بر تمامی ابعاد زندگی در افغانستان ازجمله نظام آموزشی افکنده است. چنانچه که از اوت ۲۰۲۱ تاکنون سیستم آموزشی این کشور تحت تاثیر ایدئولوژی طالبانی قرار گرفته و دچار تغییرات رو به عقبی شده است. منع حضور زنان در نهادهای آموزشی، افزایش و تغییر نهادهای علمی به مدارس دینی و نفوذ آموزه های طالبانی بر محتوای درسی ازجمله مواردی است که سیستم آموزشی افغانستان به خود دیده است. در همین راستا، در میانه اعمال محدودیت های سخت طالبان بر آموزش زنان و وضعیت بحرانی نظام آموزشی افغانستان به تازگی حدود ۵۰۰ دانش آموز از مدرسه دینی در هلمند فارغ التحصیل شدند. از طرف دیگر، رویترز در گزارشی آورده که دختران افغانستان نیز به دلیل محدودیت های تحصیلی به حضور در مدارس دینی تمایل پیدا کرده اند. از زمان روی کار آمدن طالبان  این گروه با دستی بازتر نهادهای دینی را در افغانستان گسترش داده اند. به طوری که براساس گزارش ها نهادهای مختلف در افغانستان جای خود را به مدارس دینی داده اند. در شهریور ماه ۱۴۰۱ دبیرستان زراعت در استان فراه جای خود را به مدرسه دینی داد. همچنین، نهاد فنی و مسلکی استان تخار که در آن رشته های مهندسی ساختمان، برق، تعمیر ماشین و کامپیوتر آموزش داده می شد نیز به یک مدرسه دینی تغییر چهره داد. نهادهای دیگری همچون دبیرستان فنی قندهار و دبیرستان ببرک خان زدران در گردیز نیز  به مدارس دینی تبدیل شدند. دبیرستان عبدالحی حبیبی نیز که یکی از مدرن ترین و معتبرترین مدارس دولتی در جنوب شرقی افغانستان به شمار می رفت، نیز خود را به مدارس دینی تغییر کاربری داده است. از زمانی که طالبان قدرت را به دست گرفتند این مدرسه مدرن به مدرسه دینی تبدیل شده است که بسیاری از ۶۰۰۰ دانش آموز و ۱۳۰ معلم آن مجبور به ترک آن شدند.  از سوی دیگر، ساخت مدارس دینی علاوه بر طالبان پای بازیگران خارجی را نیز به افغانستان باز کرده است. به طوری که در ماه آبان وزرات معارف طالبان از امضای یک قرارداد با یک نهاد ترکی خبر داد که براساس آن قرار است در پنج استان افغانستان مدارس دینی ساخته شود.

پیش تر از آن نیز، وزارت معارف طالبان در ماه های نخست قدرت گیری اعلام کرده بودند که در هر ولایت افغانستان مدارس دینی جدیدی تاسیس خواهند کرد. چنانچه که در تاریخ ۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ وزارت معارف طالبان با توجیهی از عدم آگاهی بسیاری مکاتب افغانستان به معارف اسلامی و تاکید و توجه بر موضوعاتی چون جهاد، حجاب و مواردی از این دست در مطالب آموزشی، از ساخت مدارس دینی خبر داد. چنانچه، نورالله منیر سرپرست وزارت معارف طالبان در سفر به ولایت لوگر از تصمیم این وزارت برای ایجاد مدارس دینی در تمام ولایات کشور خبر داد. مولوی منیر سرپرست وزارت معارف طالبان در این سفر گفت که در حال آماده کردن طرحی برای ساختن یک مدرسه بزرگ در تمام ولایات افغانستان هستند. او همچنین گفته بود که دانش آموزان و جوانان افغانستان با معارف اسلامی آشنا نیستند و برای تقویت این امر نیاز است تا افغانستان به یک مدرسه بزرگ دینی تبدیل شود این درحالی است که این تصمیم با واکنش های بسیاری  از سوی جامعه جهانی را در پی داشت. به طوری که  هدر بار، معاون امور زنان سازمان بین المللی حقوق بشر گفته بود که این تصمیم نشان از آن دارد که آنها علاقه ای به بازگشایی مدارس دخترانه بعداز کلاس ششم ندارند. از طرف دیگر، وزارت تحصیلات عالی طالبان هیئتی را موظف کرده بود که به اعضای این گروه بر اساس فعالین جهادی آن ها در ۲۰ سال گذشته و مدارکی که از مدارس غیررسمی دینی دارند، رتبه علمی بدهد. همچنین در پیش نویس قانون اساسی جدید افغانستان نیز آمده که دولت به توسعه علوم اسلامی و تاسیس مدارس دینی تاکید ورزیده است. در آگوست سال گذشته نیز طالبان دروس دینی اجباری بیشتری را به دانشگاه های افغانستان اضافه کردند. آنها همچنین دستور صادر کرده بودند که دانشجویان باید در کلاس های اجباری معارف اسلامی شرکت کنند.

درواقع، به اعتقاد کارشناسان طالبان دائمان درحال ترویج این ایده هستند که برنامه درسی و سیستم آموزشی در مدارس مدرن و مدارس دینی افغانستان کهنه و ناکارآمد است. به گونه ای که طالبان از عبارت «فرسوده» برای نظام مدارس دینی و از صفت « بی فایده» برای نظام مدارس مدرن استفاده کرده اند. تا اینجا حرف طالبان درست است.چراکه محتوای مدارس افغانستان پر از چالش و اشتباه است. اما طالبان اکنون درصدد آن هستند که دو نهاد مجزا به نام مدرسه دینی و مدرسه مدرن وجود نداشته باشد، بلکه هردو در یک سیستم ادغام شوند. از آنجایی که طالبان با هر پدیده مدرنی به جز تفنگ خود مخالف هستند و مخالفت آنها با آموزش مدرن پنهان نیست می توان پیش بینی کرد که این گروه به دنبال تعطیلی مدارس مدرن برای همیشه هستند. ساخت هزاران مدرسه در هر گوشه از کشور نیز گواه این است که آنها می خواهند فضای خالی مدارس را پر کنند و با تغییر محتوای درسی این نهاد را به بستری برای رشد تروریسم و افراط گرایی تبدیل خواهند کرد. ایدئولوژیک سازی آموزش شامل استخدام ملاهای پاکستانی است که جنگجویان آنها برای آموزش در مدارس و دانشگاه ها بازگشته اند(Nazari,2022).

 به عبارت دیگر، دگرگونی سیستم آموزشی افغانستان یکی از اهداف اصلی طالبان است. به طوری که آنان از زمان روی کار آمدن خود به قدرت دختران را از رفتن به مدارس منع و تفکیک جنسیتی را در دانشگاه ها اعمال کردند و تعهد دادند که برنامه درسی ملی را اصلاح کنند. مدارس در جهان بینی طالبان جایگاه ویژه ای دارند. کلمه طالبان به معنای طلاب مدرسه هست. بسیاری از اعضای طالبان که برای اولین بار در دهه ۱۹۹۰ ظهور کردند، در مدارس علمیه رادیکال اسلامی در پاکستان تحصیل کردند. در طول حکومت طالبان از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ این گروه آموزش سکولار را ممنوع و مدارس مذهبی را جایگزین آن کرد. هیچ دختری اجازه نداشت به مدرسه برود و زنان نمی توانستند در دانشگاه تحصیل کنند.  همچنین طالبان در طول شورش خود در ۲۰ سال گذشته، مدارس خود را عمدتاً در مناطق روستایی تحت کنترل خود بازسازی کردند و یا هم مدارس مدرن را مورد هدف قرار داند. با این وجود، اکنون به نظر می رسد که تغییر نظام آموزشی و ترویج مدارس دینی اولویت اصلی امارت اسلامی است. این در حالی است که هرچند به اعتقاد کارشناسان هدف اصلی طالبان حذف سیستم آموزشی قبلی و جایگزینی نظام آموزشی مطابق جهان بینی طالبان از طریق گستر ش مدارس دینی است اما به گفته سخنگوی وزارت معارف طالبان« ادعاهای مبنی بر تبدیل مدارس به مدارس دینی نادرست است. چراکه مدارس مدرن به خودی خود مهم هستند. او گفته بود که هدف از این طرح جلوگیری از تحصیل دانش آموزان افغان در خارج از افغانستان است. چراکه در طول جنگ بسیاری از جنگجویان طالبان در مدارس تندرو در پاکستان تحصیل کردند. اما به اعتقاد کارشناسانی چون محمد محق، پژوهشگر اسلامی، طالبان در حال « مهندسی اجتماعی» است و با یک برنامه سیستماتیک قصد شست و شوی مغزی نسل آینده را با تضعیف مدارس مدرن دارند(Siddique,2022).  همچنین، در ۳ ژانویه ۲۰۲۳ نیز ندا محمد ندیم سرپرست جدید وزارت معارف طالبان در یک برنامه در دانشگاه کابل یک ماه پس از آنکه ممنوعیت حضور دختران در موسسات تحصیلات عالی واکنش برانگیز شد گفت که طالبان می خواهند دروس دینی و مدرن در افغانستان تدریس شوند. ندیم همچنین بیان کرد که بازنگری برنامه درسی و توجه به پیشرفت برای افغانستان ضروری است. در همین رابطه لطف الله خیرخواه معین وزارت تحصیلات عالی تعیین شد و گفت که محتوای تحصیلات عالی براساس ارزش های دینی و ملی با معیارهای آموزشی بین المللی تعیین خواهد. وزیر معارف همچنین از تشکیل یک کمیسیون مشترک بین وزارت معارف و استادان دانشگاه خبر داد.

دارالعلوم حقانیه الگوی آموزشی طالبان

اما در مورد پیشینه علاقه مندی طالبان با مدارس دینی باید گفت که با توجه به ماهیت این گروه، طالبان از دل مدارس دینی دیوبندی و حقانی سربرآورده اند. اعضای این گروه از دانش آموزان مدارس دینی بودند که به طلاب معروف بودند. به طوری که بیش از نیمی از رهبران و اعضای طالبان فارغ التحصیل مدارس دینی به ویژه مدرسه حقانیه هستند. جلال الدین حقانی و اختر محمد منصور از شاگردان مدرسه حقانی بودند. ملاعمر آخوند نیز از دوستان نزدیک مولانا سمیح الحق، موسس مدرسه حقانی بود.از طرف دیگر، منبع دینی طالبان براساس آموزه های مدارس دیوبند و حقانی است. این مدرسه در سال ۱۹۴۷ توسط مولانا سمیع الحق در اکوره ختک با الهام از آموزه های دینی مدرسه دیوبندیه تاسیس شد.

به عبارت دیگر، دارلعلوم حقانیه به دلایل مختلفی الگویی برای طالبان است.  چراکه دارالعلوم حقانیه که منتقدان آن را «دانشگاه جهاد» نامیده اند، بسیاری از اعضای برجسته طالبان و شبکه حقانی که اکنون در افغانستان حکومت و تشکیل کابینه داده اند را تربیت کرده است. همچنین، بسیاری از اعضای تیم مذاکره کننده طالبان با دولت افغانستان فارغ التحصیلان این مدرسه بودند. از طرف دیگر، سمیع الحق از رهبران ارشد این مدرسه به ملاعمر موسس طالبان لقب«پدر طالبان» داده بود. دارالعلوم حقانیه به عنوان یکی از بزرگترین و قدیمی ترین مدارس علمیه پاکستان، بیش از هر مدرسه دیگری در جهان رهبران طالبان را آموزش داده که اکنون فارغ التحصیلان مانند امیرخان متقی و سراج الدین حقانی که اکنون وزیر داخله کشور است، در پست های کلیدی افغانستان حضور دارند. درواقع، این مدرسه نقش پررنگی در تربیت رهبران طالبان داشته و از حامیان جدی این گروه تلقی می شود. عظمت عباس نویسنده کتاب مدرسه سراب: تاریخ معاصر مدارس اسلامی در پاکستان، گفت: حقانیه از آنجایی که مکان بسیاری از رهبران طالبان است، مطمئنا برای آنها احترام قائل است. دارالعلوم حقانیه معروف ترین مدرسه دینی دیوبندی در پاکستان است که در سال ۱۹۴۷ توسط روحانی برجسته ای به نام مولانا عبدالحق تاسیس شد، زمانی که عبدالحق، یک طلبه دیوبندی در آن زمان هشت شاگرد را پذیرفت و امروز در حدو ۴۰۰۰شاگرد در این مدرسه غذا، لباس و آموزش رایگان دریافت می کنند و طالبان امروز در مسند قدرت و حکومت در افغانستان نیز دست پروده های این مکتب بوده اند. پس از عبدالحق، مولانا سمیع الحق جایگزین شد که به عنوان رهبر معنوی دارالعلوم حقانیه بر طالبان تسلط داشت. کار مولانا سمیع الحق حول محور دارالعلوم حقانیه، مدرسه دینی مکتب فکری دیوبندی، از جمله رهبر آنها ملا محمد عمر، و شبکه حقانی می چرخید. به دلیل نفوذ مولانا بر طالبان بود که دو بار هیأت هایی به رهبری خود سفیر افغانستان از او خواستند تا در آغاز روند صلح نقش ایفا کند. با این حال نقش این مدرسه در ترویج ایدئولوژی جهاد در دوسوی خط دیورند بسیار برجسته و محوری است. چنانکه با تربیت هزاران دانش آموز توانسته بخش بزرگی از بدنه نیروهای جنبش های اسلامی افراطی در پاکستان و افغانستان را تشکیل بدهد . پس بدیهی است که سال ها تحصیل و آموزش در این مدارس، به یک الگوی آموزشی برای طالبان بدل شده است.

آیا طالبان به دنبال تغییر قطب مدارس دینی از پاکستان به افغانستان هستند؟

بنابراین، این سوال پیش می آید که آیا طالبان با گسترش مدارس دینی و تغییر محتوای نظام و نهادهای آموزشی کشور به دنبال تغییر جغرافیایی خاستگاه تولید نیرو برای گروه های اسلامی هستند؟ در پاسخ باید گفت که به نظر می رسد که طالبان با ایجاد مدارس دینی در خاک افغانستان و با پیروی از مدارس حقانی درصدد آن هستند نسل تازه ای از دانش آموزان را تربیت کند که علاوه بر استقلال از مدارس دینی پاکستان، قطب تازه ای از این مدارس را در جغرافیای افغانستان ایجاد کنند. درواقع، گسترش مدارس دینی به معنای تضمین آینده طالبان از نظر نیروهای آموزش دیده وابسته به خود، و به نوعی حفظ قدرت و یکسان سازی عقاید نسل آینده به آموزه های طالبانی است. همچنین، شاید این اقدام به دنبال دست یابی به ای هدف باشد که افغانستان علاوه بر دانش آموزان افغان به تربیت دانش آموزان از سایر کشورها نیز باشد که این امر خود به نوعی منجر به نفوذ و ارتقا جایگاه طالبان در میان سایر گروه های اسلام گرا و قدرتمندتر شدن آنها خواهد شد.

بدین ترتیب به نظر می رسد طالبان با اقدام به ساخت مدارس دینی، برای تصفیه و پاک سازی نظام آموزشی، اعمال سانسورها و جهت دهیِ محتوای آموزشی در جریان مسیری از مطالبات ایدئولوژیک خود با اولویت آموزش های دینی گام برداشته اند. بدین ترتیب می توان گفت این شرایط نبردی از اولویت هاست و برای گروه اسلام گرای تندرویی چون طالبان اولویت ها کاملا مشخص و آشکار است. بنابراین تدوین موازینِ نوین در زمینۀ دست یابی به آموزش، حق تحصیل و محتوای آموزشی، ابزاری برای پیشبرد مقاصد طالبان در رویکردی تدریجی و پنهان در قالب آموزش است؛ به گونه ای که بسیاری ناقدان این رویکرد غیرمنصفانه و نابرابر طالبان را از سویی بسترسازی برای شست شوی مغزی نسل آینده است.

منابع

Siddique,Abubakar(2022), “War On Education’: Taliban Converting Secular Schools Into Religious Seminaries”, https://www.rferl.org/a/taliban-secular-schools-converted-madrasahs-education/31914672.html

Nazari, Mohammad Ali(2022), “Religious Schools, Taliban Turns Schools into Centers for Extremism Promotion”, https://8am.media/eng/religious-schools-taliban-turns-schools-into-centers-for-extremism-promotion/