کانال قوش تپه آزمون مهم طالبان در رشد اقتصادی و همگرایی منطقه ای
۷ فروردین (حمل)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۳/۲۷
سال گذشته درحالی که افغانستان با بحران های شدید اقتصادی دست و پنچه نرم می کردند، طالبان از آغاز پروژه انکشاف و بهره برداری کانال قوش تپه در شمال افغانستان که در زمان حکومت سردار محمدداوودخان مطرح شده با حضور ملا عبدالغنی برادر، رونمایی کردند. این کانال آبی که یکی از بزرگترین طرح هایی است که با اتصال به آمودریا می تواند نقش مهمی در بهره برداری آب این منطقه برای مردم افغانستان داشته باشد، قرار است طی پنج سال آینده در سه مرحله و با هزینه ۶۰ میلیارد افغانی تکمیل شود. این کانال از شهرستان کلدار استان بلخ آغاز و با عبور از شهرک بندری حیرتان، دولت آباد بلخ و شهرستان آقچه ی استان جوزجان به شهرستان اندخوی استان فاریاب می رسد که بیش از ۷۰۰ هکتار زمین زراعتی را آبیاری خواهد کرد.
همچنین، به گفته منابع داخلی افغان کار برروی این کانال که در ماه مارچ گذشته آغاز شده بود، درحال حاضر در مرحله خوبی از پیشرفت قرار دارد. به طوری که منبعی در کابل گزارش داده که بیش از یک سوم کانال برنامه ریزی شده به طول ۲۸۵ کیلومتر حفر شده است. درواقع، مقامات طالبان کار برروی این پروژه را در اولویت قرار داده اند. چنانچه که عبدالغنی برادر، معاون اول نخست وزیر در امور اقتصادی در جریان بازدید از این پروژه گفت:« ما قبلا به ملت اطمینان داده ایم که این پروژه به هر قیمتی تکمیل خواهد شد». بیش از ۶۵۰۰ نفر و ۴۱۰۰ قطعه ماشین آلات برای تکمیل این کانال جمع آوری شده اند که از طریق ولایات شمالی بلخ و جوزجان در امتداد مرز ازبکستان و ترکمنستان می گذرد. چشم انداز طالبان برای قوش تپه که به آبیاری۵۵۰۰۰۰ هکتار زمین کمک و از این طریق امکان کشت گندم و سایر محصولات را فراهم می کند(eurasianet,2023). با این وجود، علی رغم پیگیری طالبان برای انجام این کانال هنوز چشم انداز روشنی از تکمیل این پروژه وجود ندارد.
کانال قوش تپه مکانیزم همگرایی یا بهانه ای برای واگرایی کشورهای منطقه؟
اما ساخت کانال قوش تپه در کنار این مسئله که آیا اداره طالبان از پس آن بر می آید یا خیر یک چالش فرامرزی نیز به دنبال دارد و آن پیامد و تاثیرگذاری ساخت این کانال برکشورهای همجوار است. به گفته مختار وفایی روزنامه نگار اهل افغانستان «انتقال آب آمو دریا به ریگزارها و دشت های شمال افغانستان ممکن است واکنش کشورهای همسایه افغانستان ازجمله ازبکستان که مزارع پنبه خود را از آمودریا آبیاری می کند، در پی داشته باشد در گذشته از رود آمو به نام های جیحون و رود وخش نیز یاد می شد: رودی که پرآب ترین و طولانی ترین رود در آسیای میانه محسوب می شود».
درواقع، طالبان در بحبوحه نگرانی کشورهایی مثل ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان مبنی بر اینکه ساختار هیدرولیکی بزرگ این کانال می تواند منابع آبی آنها را کاهش دهد، ساخت کانال ۲۵۸ کیلومتری قوش تپه را ادامه می دهد. آب این کانال ۱۰۰ متری که طبق گزارش های محلی ۶۸۴ میلیون دلار هزینه دارد، از رودخانه مرزی آمودریا گرفته خواهد شد. اما این تپه برای تاجیکستان که مانند افغانستان در قسمت بالادست آمودریا واقع شده است، مشکل اساسی ایجاد نخواهد کرد، این درحالی است که می تواند مشکلات بزرگی برای کشورهای پایین دست همچون ازبکستان و ترکمنستان ایجاد کند. به طوری که گفته می شود که کارشناسان نگران هستند که دو کشور ممکن است تا ۱۵ درصد از آب آبیاری را که از رودخانه و آبگیر رودخانه می گیرند، در جریان این پروژه از دست بدهند. ( اما به طورکلی اگر کانال ساخته شده توسط امارت اسلامی تکمیل شود، حجم آبی که از آمودریا به چندین منطقه به ویژه ازبکستان و ترکمنستان می رسد به شدت کاهش می یابد. احداث این کانال دردسر دیگری برای کشورهایی مثل ازبکستان دارد. چراکه ازبکستان با مشکل جدی دیگری مواجه و آن این امر است که که درحال حاضر با مشکلاتی مانند کمبود آب، خشکسالی و بیابان زایی دست و پنجه نرم می کند. درواقع، وقتی این کانال تکمیل شود، در سال های کم آبی، آب به ۳۴ کیلومتر مکعب کاهش می یابد، یعنی تقریباً ۱۰ کیلومتر مکعب از آب آمودریا-یک سوم آب رودخانه- به داخل خاک افغانستان می ریزد. این می تواند عواقب جدی برای مناطق خوارزم، بخارا، سرخان دریا و ناوی و جمهوری قره قالپاقستان ایجاد کند.
به دلیل جنگ های طولانی مدت در افغانستان، تغییرات شدیدی در سیستم آب و زراعت به وجود آمده است. در دهه ۷۰ قرن گذشته، افغانستان ۳٫۵ میلیون هکتار زمین را تحت آبیاری کشت می کرد. در نتیجه نابسامانی های سال های بعد، ۱٫۵ میلیون هکتار از زمین های کشاورزی متروکه شد. نه تنها زمین، بلکه شبکه های آبیاری نیز غیرقابل استفاده شده است. کانالی که درحال حاضرحفر می شود، واقعا عظیم است. در اینجا یک سوال مهم وجود دارد: آنها قسمت اصلی آب را از کجا می گیرند؟ طبق اطلاعات فعلی از ابتدای آمودریا می گیرند. این کانال از دشت های افغانستان سرچشمه می گیرند. در قسمت جنوب شرقی کانال دشت بزرگی وجود دارد. بخش بزرگی از این دشت مربوط به صحرای قره قوم است و کانال از منطقه شنی عبور می کند و راندمان کانال کم است. کانال قره قوم ترکمنستان نیز از همین دسته است. که به نظر می رسد، هدررفت آب زیاد خواهد بود که تاثیرزیادی بر اکولوژی محیط، ترکیب خاک و چرخه شوری دارد. حتی اگر ۵۰ درصد آب به زمین ها برسد، باز هم مشکلات وجود دارد. زیرا دشت هنوز آمادگی دریافت این آب را ندارد. بدترین قسمت این است که باید شبکه های آبیاری، تاسیسات توزیع و اندازه گیری وجود داشته باشد.
در این میان، افغانستان تاکنون ۷ کیلومتر مکعب آب از حوزه آمودریا دریافت کرده است. اکنون برای بدست آوردن ۱۷ کیلومتر مکعب برنامه ریزی شده است. یعنی ۱۰ تا ۱۵ درصد کاهش داریم. روی مناطق پایین دست تاثیر منفی دارد. شاید در تاجیکستان تاثیر خاصی نداشته باشد اما در کاهش آب اصلی در خاک ازبکستان و ترکمنستان خواهد بود. به دلیل تغییر اقلیم و خشکسالی عمومی، منابع آبی ازبکستان درحال کاهش است که این وضعیت باعث بحران های زیادی می شود و پر کردن مخازن برای ازبکستان سخت تر خواهد شد.
به طور کلی، کمبود آب در آسیای مرکزی وجود خواهد داشت که پایانی ندارد. هرراه حلی در جهت صرفه جویی در مصرف آب باید یکجا اجرا شود و در نتیجه آبهای موجود برای همه ما کافی خواهد بود(kun.uz,2023).
اما این پروژه و نگرانی های ناشی از آن پای مقامات کشورهای در معرض خطر را به کابل کشانده است. به طوری که در تازه ترین مورد مقامات ازبکستان در ابتدای سال جدید برای گفتگو در مورد تلاش های مداوم دولت طالبان برای ساخت کانال آب عظیمی که می تواند منجر به تغییر مقدار زیادی آب مورد نیاز کشاورزان ازبکستان شود، به افغانستان سفر کردند که پس از این دیدار مقامات طالبان در ۲۲ مارس/۲ فروردین به نقل از هیئت بازدیدکننده ازبکستان اظهار داشتند که دولت آنها آماده همکاری برای تکمیل پروژه کانال قوش تپه براساس معیارهای بین المللی و با درنظر گرفتن کامل امتیازات و حقوق افغانستان است. اما این ادعا درحالی مطرح می شود که افغانستان هیچ یک از معاهده های منطقه ای یا بین المللی در مورد استفاده از منابع آب فرامرزی را امضا نکرده است. بنابراین، مشخص نیست که مقامات افغان به کدام معیارها اشاره کرده اند.
در نهایت، در میان اخبارهای ناامید کننده از افغانستان ازجمله تهدید فقیرشدن تقریباً چهل میلیونی آن، این کانال یک آزمون برجسته برای توانایی طالبان برای حکومت است. عبدالرحمن عطاش، رئیس شرکت انکشاف ملی، اعلام کرد« بسیاری از مردم تردید دارند که ما توانایی ظرفیت اجرای این پروژه را داریم. ما ثابت خواهیم کرد که افغانستان می تواند از اقتصاد خود دفاع کند و پروژه های ملی را به تنهایی اجرا کند». اقتصاد افغانستان پس از آگوست ۲۰۲۱ درگیر یک بحران اقتصادی شد که بخشی از آن به دلیل اعمال تحریم ها و بخشی دیگر به دلیل تبخیر کمک های بین المللی بوده که این کشور به آن وابسته بوده است. بانک جهانی تخمین می زند که اقتصاد آن در سال ۲۰۲۱ بیش از ۲۰ درصد کاهش یافته که این بحران به دلیل خشکسالی شدید و زمستان سرد ۲۰ میلیون نفر را به گرسنگی شدید مواجه کرد. در این میان ساخت کانال قوش تپه در شمال افغانستان در شرایطی که کره زمین به ویژه آسیای مرکزی با پدیده گرم شدن کره زمین و دسترسی به آب به یک نگرانی فوری تبدیل شده به گفته اشلی جکسون نشان دهنده « خودمختاری، استقلال و قدرت» است.
با این حال انجام این کار چندان ساده نیست. نجیب الله سدید، معتقد است که بسیاری از آب این کانال به دلیل نشت در خاک خشک و شنی منطقه ای از بین می رود. آقای سدید تردید دارد که طالبان بتواند کارهای پیچیده مهندسی ازجمله ساختن پل ها را مدیریت کند. از طرف دیگر، تامین مالی کانال نیز آسان نخواهد بود. وزارت مالیه افغانستان می گوید که این کار را از محل درآمد داخلی انجام خواهد داد که به جهت مبارزه با اجتناب از مالیات و فساد افزایش یافته است. این درحالی است که به دلیل اینکه رژیم زنان و دختران را از زندگی عمومی منع کرده است کمک کنندگان خارجی دیگر برای سرمایه گذاری در پروژه های افغانستان صف نمی کشند. با این حال، انتظار می رود که فاز اول کانال، که بیش از ۱۰۰ کیلومتر از طول ۲۸۵ کیلومتر برنامه ریزی شده آن را پوشش می دهد،۸٫۲ میلیارد افغانی(۹۱ میلیون دلار) هزینه داشته باشد. این معادل حدود ۸ درصد از عواید داخلی افغانستان در هشت ماه اول سال ۲۰۲۲ است. اما نگرانی مهم تر، این است که در صورت تکمیل، این کانال می تواند باعث افزایش درگیری های منطقه ای شود. این امر آب را از آمودریا نزدیک مرز با ازبکستان که برای آبیاری مزارع پنبه که بزرگترین منبع شغلی آن است به رودخانه متکی است، هدایت می کند و با توجه به اینکه افغانستان بیشتر برق خود را از ازبکستان وارد می کند، نمی تواند با آن مخالفت کند. در هفته های اخیر، ساکنان کابل روزانه دو ساعت برق داشتند. زیرا دولت تاشکند با کاهش صادرات به افغانستان به کمبود برق پاسخ داد. افزایش تنش ها بر سر آب یک رابطه دو جانبه بین دو کشور را بدتر می کند(economist,2023).
از طرف دیگر، به گزارش روزنامه اطلاعات روز افغانستان اما تداوم کار این کانال با خوشبینی ها و نگرانی هایی همراه است. « جریان کاری این کانال بزرگ آبی با دشواری ها و خوشبینی های زیادی نیز رو به رو بوده است و شهروندانی که در مسیر این کانال زندگی، کشاورزی و رفت و آمد دارند، دیدگاه های متفاوتی دارند. برخی از ساکنان این منطقه، از ساخت این کانال در راستای افزایش محصولات زراعتی شان و دسترسی آسان به آب خوشحال هستند و به فال نیک می گیرند. اما برخی دیگر گفته اند که زمین های کشاورزی شان را در جریان احداث این طرح از دست داده اند. این درحالی است که مسئولان شرکت انکشاف ملی که مسئولیت ساخت این کانال را برعهده دارند، می گویند زمین های که تخریب شده اند مربوط به علفزارهای حکومتی بوده است. با این همه احداث کانال قوش تپه در شمال افغانستان و امتداد آب آمودریا به دشت های ولایت های بلخ، جوزجان و فاریاب که به عنوان رویای دیرینه مردم لقب گرفته است، به گونه ای شدید جریان دارد. ». بنابراین، کانال قوش تپه یک آزمون مهم و بزرگ برای اداره طالبان است. چراکه اگر این گروه بتواند در میانه بحران اقتصادی و انسانی افغانستان تکمیل آن را به سلامت به مقصد برساند، استقلال و قدرت و خودکفایی این گروه را در شرایطی که بحران های بین المللی را تحمل می کند نشان می دهد. از طرف دیگر، باتوجه به احتمال اینکه این پروژه ظرفیت ایجاد درگیری منطقه ای را دارد، درصورتی که طالبان بتواند از آن به نفع همگرایی منطقه ای استفاده کند، به یک برد بزرگ در عرصه بین المللی و تقویت وجهه خود در عرصه بین الملل خواهد رسید. اما همه این ها نیازمند گذر زمان است.
منابع
Economist(2032), “The Taliban are digging an enormous canal”, ` https://www.economist.com/asia/2023/02/16/the-taliban-are-digging-an-enormous-canal
Eurasianet(2023), “Uzbekistan pursues dialogua with Afghanistan on fraught canal project”, https://eurasianet.org/uzbekistan-pursues-dialogue-with-afghanistan-on-fraught-canal-project
Kun.uz(2023), “Water Amudarya may decrease sharply due to Kushtepa canal being built Taliban”, https://kun.uz/en/news/2023/02/17/water-of-amudarya-may-decrease-sharply-due-to-kushtepa-canal-being-built-by-taliban