مسجد جامع هرات،نماد شکوه معماری اسلامی و تلفیقی از هنر غوریان و تیموریان(۳)
۳۱ فروردین(حمل)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۴/۲۰
افغانستان در طول تاریخ خود در چهارراه بسیاری از تمدن های بشری قرار داشته است. آثار و بناهایی باشکوه که در طول ادوار تاریخی متعدد آن توسعه یافته و ساخته شده اند، نشان دهنده ذوق ماهرانه و هنری و قدرت تفکر مردم ساکن این سرزمین باستانی است. در این بین، هرات از شهرهای مهم افغانستان است که ارزش هایی غنی از تاریخ و فرهنگ را در دل خود دارد و از لحاظ جغرافیایی و اقتصادی همواره برای این کشور دارای اهمیت بوده است. در این بین، وجود بناهای تاریخی در هرات به اصالت، غنای فرهنگی و تاریخ تمدن طولانی این شهر و اثبات آن اشاره می کند. قدمت این شهر نیز به دوران پیش از اسلام و به زمان اوستا باز میگردد. با این حال هنوز سن دقیق این شهر مشخص نیست. ابوالفضل بیهقی در کتاب معروف خود به نام تاریخ بیهقی هرات را جزئی از خراسان بزرگ نامیده است. پس از ورود مسلمانان به هرات به عنوان بخشی از خراسان بزرگ این منطقه توسط طاهریان اداره می شد و پس از آن به تصرف صفاریان، سامانیان، غزنویان، غوریان، تیموریان، صفویان، هوتکی ها، افشاریان و درانی ها درآمد تا اینکه اکنون بخشی از افغانستان مدرن شد. در زمان تیموریان، شاهرخ پسر تیمور پایتخت امپراتوری را از سمرقند به هرات انتقال داد که پس از این هرات از جایگاه شگرفی برخوردار شد. به طوری که در این دوره از رونق و شکوه برخوردار و به مرکز هنری و یادگیری مبدل شد. از طرف دیگر این شهر به عنوان نقطه کلیدی تصوف درآمد.
در این میان، این شهر محل تجمع آثار و بناهای تاریخی بزرگی است که نشانگر جایگاه ویژه آن در طول تاریخ است. مسجد جامع هرات یکی از شاهکارهای تاریخی این شهر است که اوج هنر و معماری اسلامی را به نمایش می گذارد. این مسجد یکی از بهترین مساجد منطقه که نماینگر زیبایی و مهارت های هنری مردم و گواه زنده تاریخ و فرهنگ اسلامی که در این گوشه از آسیا است که به کمال رسیده است. این بنا با قدمت ۱۴۰۰ سال به جا مانده از هنر معماری عصر تیموری و یکی از بهترین و کمیاب ترین شاهکارهایی است که در سراسر تاریخ جهان شناخته شده است. معروف است که در ابتدا معبد بزرگ آریایی و خانه مزدا بوده و پس از فتح مسلمین و نفوذ اسلام این معبد باستانی مرکز مسلمانان شد و به مسجد جامع معروف گردید. . این مسجد به مسجد جمعه و مسجد جامع هرات نیز شناخته می شود.
مسجد اعظم هرات در سال ۱۲۰۱ میلادی توسط سلطان غیاث الدین غوری ساخته شد و پس از مرگ وی توسط برادر و جانشین وی شهاب الدین این بنا تکمیل شد. بعدتر در نتیجه حمله چنگیزخان در سال ۱۲۲۱ ویران شد که در سال ۱۳۰۶ توسط حاکمان کرت بازسازی شد تا اینکه بیشتر ساختمان های هرات در اثر زمین لرزه ای در سال ۱۳۶۴ دوباره تخریب شد. مدرسه ای توسط حاکم غیاث الدین کرت در سمت شمال مسجد و هنگامی که ایوان های جنوبی و شرقی مسجد درحال بازسازی بود ساخته شد و کل مسجد نیز دوباره در سال ۱۳۶۹ توسط معزالدین حسین بازسازی و تعمیر شد.
همچنین، براساس منابع تاریخی، زمانی که شاهرخ حاکم هرات و این شهر به مرکز استان تبدیل شد، بازسازی مناطق هرات یکی از اولویت های او بود. از طرف دیگر، براساس توجه شاهرخ به پروژه های درحال توسعه جدید، این مسجد همچنان عظمت خود را در این دوره از دست نداد. در این میان، از مرگ شاهرخ در سال ۱۴۴۷ تا ظهور سلطان حسین بایقرا در سال ۱۴۷۰، شهر دچار چالش های اقتصادی و بلایای طبیعی شد که در نتیجه بیشتر قسمت های مسجد خراب شد. اما در زمان سلطان حسین بایقرا، علی شیر نوایی مشاور سلطان حسین در این زمان توجه زیادی به نوسازی شهر داشت. علی شیر باتوجه به اینکه علاقه خاصی به تجدید بنای تاریخی در شهر داشت، بنایی به نام ikhalasiya Kulliyaa که شامل مسجد، مدرسه، مسجد، خانقاه و کتابخانه و بیمارستان تاسیس کرد. در نتیجه ی علاقه علی شیر به تعمیر آثار، مسجد بزرگ هرات نیز که ایوان گنبدی قدیمی آن تقریباً فروریخته بود، از تعمیر و گسترش قابل توجهی بهره مند شد. با این حال، قبل تر از تیموریان غوریان نیز به این مسجد توجه نشان دادند به طوری که معماری اصیل غوری به عنوان روایت اصلی بر تن این بنا باقی مانده است. با این حال، درحالی که برخی از عناصر اصلی مسجد از قبیل اسکله ها، طاق ها، جایگزین و دچار تغییراتی در زمان های مختلف شده اند اما پیکریندی اولیه و ابعاد قدیمی آن به همان شکلی که در گذشته بوده باقی مانده است. چنانچه که باوجود بازسازی های فراوان در طول هفت قرن، مردم و حاکمان شهر تمایل داشت که اصل مسجد را مانند گذشته حفظ کند. در زمان پادشاهی ظاهرشاه در دهه ۱۹۴۰، طرح بازسازی مسجد برای تعمیر عناصر مانند مقبره ای که به کلی گم شده بود اقدام کرد. ساختمان فعلی مسجد بیانگر آخرین پروژه بزرگ نوسازی است که در دهه ۱۹۷۰ تکمیل شد.
به طور کلی، قبل از اینکه این بنا رسماً در سال ۲۶ هجری قمری به مسجد تبدیل شد، یک ساختمان چوبی بود که بیشتر قسمت های آن در شب جمعه هشتم جمادی الاول ۶۱۶ قمری سوزانده شدند. طرح و نمای فعلی مسجد توسط سلطان غیاث الدین غوری هنگامی که هرات را به پایتخت پادشاهی خود تبدیل کرد، ساخته شد که نام سلطان غیاث الدین غوری با کتیبه کوفی بر یکی از رواق های مسجد نوشته شده است. این بنای عظیم توسط چنگیزخان تخریب اما بعدا توسط شاه غیاث الدین کرت و ملک معاذالدین تعمیر شد.
اما همانطور که اشاره شددر زمان تیموریان اولین بار توسط شاهرخ میرزا که نامش در یکی از رواق های مسجد حک شده بود، بازسازی شد. با این حال، تعمیر و مرمت مناسب در زمان سلطان حسین بایقرا و وزیر توانا او امیر علی شیرنوایی در سال ۹۵۴ به پایان رسید. زمانی که رواق های اصلی مجسد دچار شکستگی شدند، فعالیت های مرمتی شامل ساخت سازه ها آغاز شد و الحاقات جدیدی نیز اضافه شد. به نظر می رسد این الحاقات جدید بزرگتر از ساختمان اصلی هستند. در همان سال منبر چوبی قدیمی با منبر سفید جایگزین شد. پس از مرگ غیاث الدین محمد، برادرش سلطان شهاب الدین غوری که به خراسان مامور شده بود به قدرت رسید. اما به دلیل جنگ هایی که بین خراسان و سلطان محمد خوارزم وجود داشت، نتوانست کار ساخت و ساز مسجد جامع هرات را به پایان برساند. پس از مرگ او در سال ۶۰۲ هجری قمری، برادرزاده او غیاث الدین محمود پادشاه شد. در زمان پادشاهی وی سرانجام کار ساخت مجسد جامع به پایان رسید.
معماری مسجد بزرگ
این ساختمان در یک ایوان مستطیل شکل سنتی قرار دارد، با دیوارها، حیاط مرکزی بزرگ، دوازده مناره آبی، چهار ایوان، چهار کتیبه هایی که با خط اسلامی از آیات قرآن و اشعار عرفانی مزین شده است. هرمناره ۳۶ متر ارتفاع و ۱۰ متر قطر دارد. مسجد همچنین کتابخانه و مکانی برای وضو گرفتن دارد. علاوه بر این دارای پنج ورودی فرعی در امتداد دیوارهای شمالی و شرقی می باشد. دیوارهای بیرونی و حیاط همگی با آجر و گچ تزئین شده اند. خوشنویسی دیوارها و مناره ها به رنگ سفید و نارنجی برروی موزاییک های در رنگ های مختلف تزیین شده است. سبک هایی مانند کوفی و نستعلیق که بازتاب زیبایی شناسی اسلامی در این بنا دیده می شود.چهار طرف حیاط را نمازخانه های گنبدی یا طاقی شکل احاطه کرده اند. چون چوب و سنگ کافی برای کل ساختمان در دسترس نبود، مسجد از آجرهای گلی و با گچ ساخته شده بود. حیاط مسجد که حوض آبی بزرگی در وسط آن قرار دارد به شکل مستطیل که دور تا دور آن را ساختمان های اضافی مسجد احاطه کرده است. مجموعه این مسجد از بناها و عناصر متعددی مانند چهار ایوان بزرگ، شش دروازه ورودی، چهارصد و هشتاد گنبد، یکصد و سی رواق، چهارصد و چهل ستون و یک حوزه علمیه بزرگ تشکیل شده که با استفاده از مجموعه ای از آجرهای پخته شده، کاشی، گچ، نقاشی، خط زیبای کوفی، ثلث، و نستعلیق که اصلی ترین هنر و میراث این میهن است را تشکیل می دهند.
یک دیگ گنده نیز در گوشه مسجد جامع هرات قرار گرفته است، توجه هر ببینده ای را به خود جلب می کند. این دیگ، باتوجه به ساختار و تزیینات، یکی از شاهکارهای شگفت انگیز در تاریخ هنر و صنعت است. در گذشته، با استفاده از این دیگ در روزهای خاص مراسم شربت/نوشیدنی های مخصوص تهیه و بین مردم توزیع می شد. پس معماری این بنای عظیم نشان می دهد که مسجد بزرگ هرات شاهکار یا نماد معماری اسلامی است. این مسجد یکی از بزرگترین مساجد افغانستان و پنجمین مسجد بزرگ جهان اسلام در گذشته بوده، به گونه ای ساخته شده که بعداز گذشت چندین قرن هنوز اوج معماری دوره غوری ها و تیموری ها رابه وضوح نمایش می دهد. چهار ایوان در نقطه میانی چهار طرف قرار گرفته است که هرکدام به شکوه و عظمت این بنا باتوجه به اندازه و بزرگی شان می افزایند. که از دیگر دلایل آن را می توان این گونه بیان کرد که در معماری تزئینی، هر قلم زنی ارزش خاص خود را دارد. حکاکی ها ریشه در فرهنگ و منعکس کننده باورها، خواسته های مستمر مردم در طول نسل ها هستند. از طرف دیگر،کاشیکاری های انجام شده و خطوط مختلفی از الواح مقدس مانند آیات قرآنی و احادیث نبوی بر آنها نوشته شده، زیبایی خاص خود را دارند.
همچنین نوع سبک معماری دوره تیموری بر زیبایی و فاخر بودن این بنا نیز افزوده است. به طوری که نمای بیرونی بناهای تیموری دارای ویژگی قابل توجهی هستند که آنها را از بناهای گذشته متمایز می کند. بناهای تیموری بلندتر و تزیئنات سه بعدی کمتر به چشم می خورند و از کاربرد کاشی های چندگانه رنگ ها بهره می برند. علاوه براین، گنبدهای آبی لاجوردی ساخته شده تیموریان از فواصل دور قابل مشاهده است. باتوجه به کاشی های رنگارنگ، می توان حتی گفت که سطح بیرونی آثار تاریخی تیموری شبیه تابلوی مینیاتوری است. در بیشتر بناهای تیموری اجزای اصلی بنا از آجرهای پخته مربع شکل و در برخی از بخش ها از چوب کاری در قوس ها و قسمت پایینی گنبد به عنوان مقاومت در برابر کشش و کرنش استفاده شده است. مصالح ساختمانی مانند سنگ اهک، پودر گچ، و خاک رس به عنوان ملات در ساخت و ساز این بنا استفاده شده است. در سقف ها از لایه های پلی و لپه ای استفاده شده است. کاشی نیز به عنوان اجزای تزیینی در بسیاری از موارد استفاده شده. کاشی در بیشتر بناهای دوران تیموری به ویژه در ساخت مسجد جامع هرات به کار رفته که یکی از دلایل استفاده از کاشی مقاومت آن در برابر باد و باران، نور خورشید، عناصر شیمیایی و تنش و کرنش فیزیکی است. رنگ ها و طرح کاشی ها نیز فضای زیبایی را القا می کند و آرامش خاطر و روح را به بازدیدکننده می دهد.
از طرف دیگر، نوع رنگ استفاده شده که باتوجه به معیارهای اسلامی است تحسین برانگیز است. چنانچه که رنگ در کاشیکاری اسلیمی نیز یکی از جالب ترین نمونه های نمادین در هنر اسلامی است. به عنوان مثال، رنگ آبی و لاجوردی در هنر اسلامی نمادی از آسمان و آرامش درونی/ذاتی هستند. وقتی وارد راهروی مسجد جامع هرات می شود، ایوان اصلی را در سمت راست می بیند. در قسمت های بالای دیوار آیات قرآن کریم وجود دارد که حکایت از معراج پیامبر اسلام دارد. رویه ستون های رواق ها با اشعاری جذاب از خواجه عبدالله انصاری، مولانا عبدالرحمن جامی، سعدی و حکیم سنایی طراحی شده است. محراب و منبر از سنگ مرمر عالی ساخته شده است. آنچه از دوران تیموریان باقی مانده است در مسجد بقایای کاشی های معرق آبی لعاب دار و طلایی که در اِلمان ها به کار رفته و به گونه ای طراحی شده اند که عشق و محبت را القا می کند.
این ظرافت و زیبایی در آثار بسیاری از جهانگردان نیز دیده و مورد تحسین واقع شده است. چنانچه که ارزش، ظرافت و شهرت بنای بزرگ در آثار بسیاری از مورخان، جهانگردان و محققین منعکس شده است. اولین جغرافی دان عرب که در مورد مسجد جامع هرات تامل کرده، ابوالاسحاق ابارهیم بن محمد اصطخری است که در نیمه اول قرن چهارم زندگی کرد. او در مهم ترین اثر خود در مورد این بنا نوشته است که « این مسجد در وسط شهر قرار دارد و اطراف آن را بازار احاطه کرده است و مساجد خراسان، ماوراء النهر و سیستان از نظر ظرافت و عظمت قابل رقابت هستند. عبدالرزاق سمرقندی مولف کتاب مطلع السعدین در ادامه توضیح می دهد ، مدرسه غیاثیه یکی از بهترین مدارس واقع شده در شمال مسجد جامع هرات است.
سیدرضا حسینی در کتاب «درآمدی بر تاریخ معماری و شهرسازی در افغانستان» می نویسد: مسجد جامع هرات یا مسجد جمعه هرات یکی از مساجد باستانی و بنای ارزشمند معماری در شهر هرات است. بخش های زیادی از این بنا در دوران طلایی سلسله تیموریان ساخته شده درحالی که تنها بخش کوچکی از آن ساخته شده است. مسجد غوریان هنوز در ورودی جنوبی باقی مانده است. بقایای تزئینات به کار رفته توسط غوریان و سلسله ای از زیورآلات دوران تیموریان توسط کارشناسان در سال ۱۹۶۹ کشف شد.
بنابراین، باید گفت که مسجد جامع هرات از منظر هنر معماری و تزیینات آن یکی از مهم ترین مسجدها و بناهای معروف جهان اسلام است. مهارت ها و ظرافت های به کار رفته در ساخت مسجد جامع هرات نشان دهنده این موضوع است که کاردستی باشکوه و ظریف و نشان دهنده شاسیتگی و مهارت توسعه یافته صنعتگران سازنده این بنای تاریخی است. آثار هنری استفاده شده در توسعه این بنای تاریخی همچنان مایه شگفتی است هرچند که چندین قرن از آن گذشته است. بناهای دوره تیموری ازنظر مهندسی و معماری دوران درخشانی را در تاریخ کشورمان از نظر معماری نمایان می کند. در این دوره از ابتکارات و نوآوری های متعددی در تمام شاخه های هنر به ویژه هنر معماری برخودار بود. معماران دوره تیموری تقارن بناها را در هردو محور اصلی به طور کامل برنامه ریزی و طراحی کرده اند که در کاشیکاری های خود از کاشی های مرمری و موزاییک های تزیین شده با نقوش گیاهان و طرح های هندسی بهره مند شده اند(Hotak, 2021: 1067-1069).
همچنین باید در مورد این بنا باید گفت کهاهمیت و ویژگی بارز دیگر آن در ساخت مسجد جامع هرات، ساخت تدریجی آن در مسیر تاریخ است. ساخت مسجد جامع هرات منحصراً در یک دوره خاص یا یک دوره سبک معماری خاص تکمیل نشده است. اما در مقابل از سبک های مختلف معماری غوریان، تیموریان و بسیاری از اقوام و حاکمان دیگر بهره برده است. این تعدد سبک های معماری یکی از ویژگی های بارز و منحصر به فرد این بنا است.
نکته آخر اینکه این مسجد در طول تاریخ علاوه بر نمایشی از هنر و معماری اسلامی، کاربردهای دیگری نیز داشته است.درواقع، در طول قرن ها از تمدن اسلامی مساجد بازتاب هنر اسلامی بوده اند. علاوه بر این در طول روه های مختلف در تمدن اسلامی، مساجد نه تنها به عنوان محل عبادت خدا به شمار می رفتند بلکه آنها به عنوان مراکز علمی برای تولید معارف اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است. علما و فیلسوفان تحصیلات خود را در مدارس مسجد به پایان می رساندند. از زمان بنای اولین مسجد در اسلام، مسجد نه تنها محل اقامه نماز و عبادت بوده، بلکه نقش مهمی به عنوان مرکز اطلاع رسانی اسلامی، صحنه سیاسی، اجتماعی و حیات فرهنگی مسلمانان نیز شناخته می شد. بناهای مساجد می توانند منعکس کننده سبک های معماری اسلامی در دوره ها و منطقه ای که مساجد در آن ساخته شده بود، باشند. مساجد جایگاه بزرگ اجتماعی و معنوی در زندگی مسلمانان دارند. مسجد بزرگ هرات به عنوان مدرسه اسلامی یا مدرسه ای برای آشنایی با اسلام، محلی برای علمای مسلمان، مکانی برای فراگیری قرآن، تفسیر، الحدیث، فقه و العقیده مورد استفاده قرار می گرفت. روز جمعه به عنوان روز تعطیلی مسلمانان روزی است که هراتی ها در این مسجد جمع می شوند، دعا می کنند، معاشرت می کنند و ملاقات و دیدار دارند. علاوه براین، در مسجد بزرگ روزی پنج بار نماز می خوانند و به بچه های محله خواندن و روخوانی قرآن، حدیث و سایر دستورات دینی آموزش داده می شود(SAQIB,2021: 327-330).
منابع
Hotak,Zalmai(2021), “The Grand Mosque of Herat, a symbol of Islamic art and architecture”, Volume 7, Issue 4-V714-1355, Available online at https://www.ijariit.com/?utm_source=pdf&utm_medium=edition&utm_campaign=OmAkSols&utm_term=V7I4-1355
SAQIB,Mustafa(2021), “Istanbul&Herat: A Comparison Study of Blue Mosque & the Great Mosque of Herat”, Volume 4, Number2, page:319-336.