کاخ چهلستون کابل: میزبان مهمانان خارجی در گذشته(۲۰)

۱۳ مهر(میزان)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۵/۱۰

کابل به عنوان پایتخت افغانستان همواره در گذر زمان محل حوادث های گوناگون و رویدادهای مهم تاریخی  و آمد و رفت حکومت های مختلف بوده است که نشانه های آن اکنون در گوشه گوشه این شهر دیده می شود. به طوری که در میان بناهای مختلف، کاخی در جنوب مرکز شهر کابل دیده می شود که از آن به عنوان «کاخ چهلستون» یاد می شود که روزگاری به جهت شکوه خود میزبان شخصیت های مهم داخلی و میهمانان خارجی بوده است. کاخی که اکنون کمتر از آن شکوه باقی مانده است.

باغ و کاخ چهلستون یک مکان عمومی به وسعت ۱۲٫۵ هکتار است که در چهار کیلومتری جنوب باغ بابر در همان دامنه کوهپایه های کوه شیر دروازه قرار دارد.  چهلستون منطقه ای در کابل است که بیش از همه با قصری به همین نام مشهور گشته است. قصر چهلستون در اواخر قرن ۱۹ میلادی در زمان پادشاهی امیر عبدالرحمن خان اعمار گردیده است و زمانی در میان باشکوه ترین قصرها به شمار می رود. قصر چهلستون در شرق دند چهاردهی در محوطه سرسبز در بالای تپه و در بین باغی ساخته شده است، این قصر زمانی به  عنوان مهمانخانه دولتی مورد استفاده قرار می گرفت و اکثراً شاهان و مهمانان که به کابل می آمدند در همین قصر اقامت می کردند. اما باغ چهلستون در سال ۱۷۹۶ میلادی برای اولین بار در زمان سلطنت شاه زمان سدوزایی ساخته شد و در آن زمان محل پذیرایی مهمانان داخلی و خارجی بود. قصر چهلستون مانند دیگر بناهای تاریخی افغانستان در جنگ های داخلی در دهه هفتاد شدیداً تخریب شد و شوکت گذشته اش را از دست داد. پس از دو دهه، کار بازسازی آن توسط بنیاد فرهنگی آغاخان به کمک مالی کشور آلمان آغاز شد. که سه سال زمان برد. این بازسازی توسط ۶۰۰ کارگر و مهندس صورت گرفت که یکی از بزرگترین بناهای تاریخی در کابل را بازسازی کردند که در جنگ های داخلی دهه هفتاد ویران شد.

 در ابتدا ساختمان مزبور چهار طبقه بوده که  تخت شاهی در یکی از اتاق های طبقه چهارم قرار داشته است. قصر، گنبدی بزرگ داشته که آن را کلاه فرنگی می خوانده اند. همه خیابان های اطراف قصر مشجر بوده است. توپ معروف زبر زنگ که به دستور زمان شاه ساخته شده بود، در مقابل ایوان قصر قرار داشت. بنای اولیه بعدها ویران گردید و همانطور که گفته شد چهلستون کنونی به دستور عبدالرحمن خان ساخته شد. این بنا که بیشتر به ایندکی، ایندیکی، هینداکی و هیندکایی(برگرفته از نام روستایی در همین محل) معروف بوده، وهمچنین به نام کاخ سرخ نیز شناخته می شده است در دامنه تپه ای کوچک، در جنوب باغ بزرگی که عبدالرحمن مصادره کرده بود، واقع است و طبق کتیبه مرمرین پایین تپه، ساخت بنای جدید در ۱۳۰۶ برای شاهزاده حبیب الله خان شروع شد و بعداز سه سال پایان یافت و شاهزاده آن را به سبب تعداد ستونهایش، مجدداً چهلستون نامید. باغ چهلستون مدت ها تفرجگاه مردم کابل بود. هنگامی که عبدالرحمن حضور داشت، باغ را با چراغ های فراوان رنگی تزیین می کردند. از این بنا برای سکونت مهمانان خارجی دولت نیز استفاده می شد. ازجمله این بنا در ۱۳۱۱ پذیرای دیورند، رئیس هیئت تعیین خطوط سرحدی افغانستان و هند بود. جنگ های طولانی در افغانستان قصر چهلستون را نیز تا حدود زیادی ویران کرد. این قصر در سال های اخیر تعمیر شده است و از آن به عنوان مرکزی تاریخی، حفاظت می گردد.

در مورد این بنا همچنین باید گفت که تأثیر معماری یونانی در آن به وضوح دیده می شد. در طبقه زیرین اتاق هایی برای نگهداری هدایا و آثار وجود دارد. در طبقه دوم، از ورودی اصلی تا منتهی الیه شرقی، راهرویی به سوی تالاری که یک ردیف ستون مرمرین و طاقچه های بزرگ دارد، کشیده شده است. در منتهی الیه غربی تالار، اتاق کوچکی قرار دارد که با گلدان هایی تزیین شده است. پنجره های بزرگ آن مشرف به قسمت غربی باغ است با تغییراتی که حبیب الله به سبک غربی در قصر اجرا نمود، در مرکز نمای دیوار شمالی، شش ستون ایجاد شد و سقف به حالت شیبدار در آمد. سرانجام، محمدظاهر شاه دیوار و دو برج کوتاه قطور به بنای چهلستون اضافه کرد. که تا حال به همان شکل باقی مانده است.

 در پایان قرن۱۹ باغ توسط امیر عبدالرحمن مصادره شد و سه سال بعد این کاخ به عنوان جایگاه شاهزاده حبیب الله تکمیل شد. در ابتدا به نام دهکده ای نزدیک، اندکی نامیده می  شد اما به دلیل ستون های زیادی که در ابتدا حبیب الله از آن پشتیبانی می کرد، توسط حبیب الله به چهل ستون تغییر نام داد. عکس های اولیه از کاخ اصلی سکویی را نشان می دهد که برروی آن یک بنای مستطیل شکل و یک طبقه قرار دارد که در انتهای غربی کمی خم شده و کاملاً توسط ایوانی طاق دار احاطه شده و پنجره های بزرگ آن مشرف به دشت حاصلخیز چارده در غرب بود. امیر حبیب الله کاخ را به سبک استعمار بریتانیا بازسازی کرد و تمام ستون ها را به جز شش ستون در مرکز نمای شمالی محصور کرد.

هرچند که چهل ستون برای شاهزاده حبیب الله ساخته شد، امیر عبدالحمن خان همیشه مهمان بود. در طول بازدیدهایش، باغ با لامپ های رنگارنگ بیشماری روشن شد. علاوه بر این قصر گهگاه به عنوان مهمانخانه دولتی خدمت می کرد، مهم ترین میهمانان اعضای هیات بریتانیایی بودند که مسئول مذاکره در مورد مرز بین افغانستان و هند  به رهبری سر مورتیمر دیورند بود که در اتاق تعظیم اقامت گزید. در ۲ ژانویه ۱۹۸۰ ببرک کارمل اولین حضور خود را پس از تهاجم شوروی به افغانستان در راس یک راهپیمایی از کابل به سوی چهل ستون که در آن تجمع بزرگی برگزار شد، ظاهر شد. کاخ متعاقباً به مرکز حکومت مبدل شد و کنفرانس های مطبوعاتی با خبرنگار داخلی و خاجی اغلب در تالار بزرگ برگزار می شد.

اسناد تاریخی در اوایل قرن شانزدهم به این منطقه اشاره می کنند و یک پاسگاه را توصیف می کنند که در آن نیروهای مغول در باغ ها در زیر یک سکونتگاه دامنه تپه در امتداد رودخانه کابل مستقر بودند. یک طرح پانورامایی که در سال ۱۸۷۶ توسط یک نقشه بردار نظامی بریتانیایی تهیه شد، یک منطقه مسکونی را نشان می دهد که توسط درختان بزرگ احاطه شده است که احتمالاً نشان دهنده یک باغ رسمی در این مکان است. نقشه های تاریخی همان دوره به این سکونتگاه  با عنوان «هندکی» اشاره می کنند که نام کوشک کوچکی بود که امیر عبدالرحمن خان برای پسرش حبیب الله بر روی برآمدگی سنگی بالای باغ ساخته بود. پایان قرن نوزدهم  باوجود یک غرفه سلطنتی در محل، اعتقاد بر این است که در این زمان باغ ترسیم شده و دیواری در اطراف آن ساخته شده است. عکس های اوایل قرن بیستم از این غرفه، یک ساختمان مستطیل دراز با یک انتهای مدور را نشان می دهد که توسط یک ایوان قوسی عمیق با چهل ستون در بالای مجموعه ای از پلکان ها  و با سکوهایی  با چشم انداز به دشت چاردره احاطه شده است. با اقامتگاه های سلطنتی تازه ساخته شده در مرکز شهر، این غرفه خالی از سکنه باقی ماند و گهگاه به عنوان مهمانخانه دولتی خدمت می کرد. برجسته ترین بازدیدکنندگانی که در این ساختمان ماندند، اعضای کمیسیون مرزی بریتانیا بودند.

امیر حبیب الله خان(۱۹۰۱-۱۹۱۹) پس از به سلطنت رسیدن در سال ۱۹۰۴ محوطه را گسترش داد و در مرکز آن یک باغ محوری رسمی با فواره های مرمرین و راهروهای آسفالت شده ایجاد کرد. به عنوان بخشی از کار، این غرفه به یک ساختمان مستطیل با ارتفاع دو طبقه گسترش یافت و تنها دوازده ستون از چهل ستون اصلی ایوان سرپوشیده خود را حفظ کرد و از قضا نام آن را به کاخ چهل ستون تغییر داد. سقف تخت اولیه با سیستمی از سقف های شیبدار جایگزین شده و پله های کم عمق و بادبزن جای خود را به پله های جانبی سنگین با نرده های کرچکی داد. سپس این کاخ در جریان درگیری های مسلحانه که به جانشینی نادرخان انجامید، آسیب دید اما بعداً تعمیر و به عنوان یک کاخ تابستانی و مهمان خانه دولتی مورد استفاده قرار گرفت. این ساختمان یک بار دیگر در زمان سلطنت محمد ظاهر شاه با اضافه شدن دو برج اسکوت و نوسازی نمادهای خارجی ساختمان دگرگون شد. در آن زمان در درجه اول به عنوان مهمانخانه دولتی استفاده می شد، شخصیت های برجسته ای در کاخ چهلستون اقامت داشتند، شامل سران کشورها، به ویژه رئیس جمهور ایالات متحده آیزنهاور و نخست وزیر شوروی خروشچف بود.

در دهه۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ باتوجه به اهمیت روزافزون ساختمان محل اقامت دیپلمات های خارجی،  دولت بیشتر برای افزودن فضاهایی برای پذیرایی، ضیافت و شام دولتی سرمایه گذاری کردند. یک ساختمان مدرن شکل در شرق کاخ ساخته شد که فضای اضافی برای اقامت و خدمات ضیافت فراهم می کرد. کاخ چهل ستون در دهه ۱۹۸۰ مرکز فعالیت های دولتی بود که عمدتاً برای برگزاری کنفرانس های مطبوعاتی با رسانه های داخلی و خارجی استفاده می شد. طی روزهای آغازین اشغال شوروی در سال های ۱۹۷۹-۱۹۸۰ رئیس جمهور ببرک کارمل در کاخ چهل ستون پناه گرفت و توسط تانک ها و اسلحه های ضدهوایی محافظت می شد. در جریان درگیری که رخ داد، ساختمان مورد هدف قرار گرفت و آسیب زیادی دید.

در دوران حکومت امیر حبیب الله خان در منطقه چهل ستون که در آن زمان بنام هندکی یاد می شد قصری با چهل ستون در جهت محل اقامت اعمار گردید. چندی بعد در کنار این قصر باغ بسیار زیبایی نیز درست شد که رفته رفته این منطقه به نام چهلستون نامگذاری شد. این قصر تا زمان حکومت نادرخان تا اندازه یی تخریب شده بود اما در زمان وی تا حد زیاد دوباره ترمیم شد.  چهلستون از بابر به طرف جنوب به فاصله چهار کیلومتر به خط مستقیم میدان هموار از بین آبادی های یک باغ زیبا جلب نظر می کند. این باغ و عمارت در دامنه غربی کوه زنبورک که قلعه آن واقع شده به قبرستانی واقع که بنام شهدای صالحین یاد می شود و با بالاحصار کابل پیوسته می باشد. چهلستون هم مانند باغ بابر منظره دلفریبی داشته که می توان از این جا تمام موقعیت های مهم کابل و چهاردهی را ببیند.

عالمگیر دوم برای دختر خود گوهربیگم و یا زهره بیگم و داماد خود تیمورشاه درانی بر فراز تپه ای از کوه هندکی ساخت که زمانشاه درانی، نواده احمدخان ابدالی در آن زندگی می کرد. همسر تیمورشاه دخت عالمگیر دوم از نواده بابرشاه بنیانگذار سلسله گورکانیان هند بود. احمد علی کهزاد در کتاب خود زیر عنوان بنای قصر چهل ستون به سمت شرقی بالاحصار کابل سال ۱۲۱۰ هجری قمری را می نامد که چهل ستون زمانشاهی عمارتی بود  بلند و رفیع و مشتمل بر چهار منزل و در یکی از اتاق های طبقه چهارم سریر پادشاهی گذاشته شده بود، پوشش قصر به شکل گنبد بزرگ صورت گرفته است. ملا فیض محمد کاتب در کتاب خود سراج التواریخ چندین بار از هر دو قصر جهان نما، قصر جهان نما هندکی(مشهور به قصر چهل ستون کابل) و قصر جهان نما تاشغرقان می نویسد. فریدریک رابرتس که لقب نجبای آرل کندهار و بارونت را گرفت، امیر عبدالرحمان خان را در ۲۲ جولای۱۸۸۰ به عنوان شاه مقرر کرد در سال ۱۳۰۵ هجری قمری برای پسر خود بر روی آوار قصر چهلستون  مسما شد. حبیب الله خان و سپس ظاهرخان این قصر را توسعه دادند، چهار  ساختند. نانسی دوپری در دانشنامه ایرانیکا پیرامون  قصر چهلستون کابل و تغییر نامش از هندکی، هندکی، اندکی به چهلستون می نویسد.در کل این قصر دارای دو باغ داخلی این قصر در حال حاضر کاملاً ویران شد.