توالی زایش بحران در افغانستان در میانه مسیر منحرف شده کمک های بین المللی

۲۳ مهر(میزان)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۱۰/۱۵

هرات افغانستان روز شنبه گذشته شاهد یکی از هولناک ترین زلزله های خود بود. ساعت ۱۱ صبح روز شنبه زلزله ای که به عمق ۶٫۳ ریشتر شهر هرات را لرزاند و براساس آمار بیش از دو هزار نفر کشته و ویرانی های زیادی را برجای گذاشت. اما این تنها زلزله هرات نبود بلکه در یک هفته گذشته این ولایت شاهد تکرار زلزله با عمق زیاد بود اما آنچه قابل توجه است، اینکه زلزله هرات شوک بسیار بزرگی برای کشوری بود که با بحران های متعددی دست و پنجه نرم می کند. چنانچه که برنامه جهانی غذا این حادثه را «فاجعه بالای فاجعه» خواند. چراکه به گفته این سازمان، مردم افغانستان با گرسنگی شدید مواجه اند و سازمان مجبور بوده به دلیل بحران مالی گسترده کمک اضطراری به ده میلیون شهروند نیازمند را متوقف کند. درواقع، وضعیت افغانستان در دو سال گذشته منجر به محدود شدن کمک های بین المللی به این کشور شده بود، درحالی که وضعیت بحرانی در حال عمیق تر شدن بود. در همین رابطه،استفان دوجاریک، سخنگوی دبیرکل سازمان ملل متحد در مورد تاخیر در ارسال کمک ها به زلزله زدگان هرات، گفت که این سازمان با کمبود منابع مالی برای کمک های بشردوستانه مواجه است. این نهاد ۵ میلیون دلار برای کمک به زلزله زدگان هرات درنظر گرفته است. هرچند در این مدت کمک های زیادی از سوی نهادهای مختلف مردمی و دولتی اختصاص یافته اما وضعیت چنان بحرانی است که به گفته روزنامه گاردین، زلزله هرات زمانی به وقوع پیوست که افغانستان به کمک های جهان متکی است. از طرف دیگر، بسیاری عملکرد حکومت طالبان را در مدیریت بحران ها ازجمله زلزله اخیر مورد انتقاد قرار داده اند. به گزارش روزنامه هشت صبح افغانستان، طالبان به نهادهای مددرسان داخلی و بین المللی دستور داده اند که بدون هماهنگی با این گروه به آسیب دیدگان کمک نکنند. این گروه سازمان های غیر دولتی را از ارایه آمار و ارقام نیز منع کرده اند. در همین حال، شماری از شهروندان افغانستان طالبان را در عملیات جست و جو و نجات زلزله زدگان هرات، ناکام توصیف می کنند. چراکه در نتیجه بی مدیریتی این گروه، پنج روز پس از زمین لرزه، از سرنوشت شماری از ساکنان مناطق زلزله زده اطلاعی در دست نیست. این شهروندان با انتقاد از سوء مدیریت  طالبان، تاکید می ورزند که ناکامی این گروه در عملیات نجات، بر عمق فاجعه هرات افزوده است. همچنین به گفته شهروندان طالبان حتی در بازتاب رسانه ای فاجعه ناکام بوده اند».

اما در این میان یکی از نقدهای جدی، نگاه قوم محورانه به مدیریت زلزله هرات است. چنانچه که تاکنون، رهبر طالبان هنوز هیچ پیامی برای ابراز همدردی با قربانیان یا سفارش رسیدگی به آسیب دیدگان نداده است. ملابرادر، معاون نخست وزیر طالبان سه روز پس از زلزله در محل حادثه حاضر شد و از دولت ها و سازمان های جهانی خواست که به زلزله زدگان کمک کنند. یک روز پس از زلزله، وزارت دفاع طالبان ویدئویی از روستاهای زلزله زده منتشر کرد که از هلیکوپتر ضبط شده بود و ابعاد گسترده ویرانی را نشان می داد. هرچند وزارت دفاع طالبان با انتشار ویدئویی هایی از سهم و تلاش نیروهای پایگاه ۲۰۷ الفاروق مستقر در هرات در ردیابی افراد ناپدید شده در زیر آوارها و همچنین رسیدگی به مجروحان خبر داده است، ساکنان مناطق زلزله زده در هرات در مصاحبه با رسانه ها ازجمله خبرگزاری فرانسه، گفتند که با دست های خالی در جست و جوی افراد ناپدید شده اند و کمکی به آنها نشده است. هرات استانی با اکثریت تاجیک است. بیشتر ساکنان این استان به زبان فارسی صحبت می کنند. همین باعث شده است که شماری از کاربران فضای مجازی واکنش طالبان به زلزله در پکتیکا و خوست در شرق افغانستان را که زادگاه شبکه حقانی و منطقه ای پشتون نشین است با واکنش این گروه به زلزله در هرات، که منطقه ای تاجیک نشین است، مقایسه کنند. چراکه در زلزله پکتیا در روز نخست، دفتر ملا محمد حسن آخوند، نخست وزیر طالبان برای کمک به زلزله زدگان اختصاص داده است. سراج الدین حقانی، رهبر شبکه حقانی که شرق افغانستان به ویژه استان های پکتیکا و پکتیا و خوست حوزه نفوذش شمرده می شود، به محل حادثه رفت و رهبری کمیسیون رسیدگی به زلزله زدگان را برعهده گرفت(وفایی،۱۴۰۲). با این حال، باید گفت که زلزله هرات زمانی به وقوع پیوست که افغانستان بحران های زیادی را تجربه می کند که این امر بر وخامت شرایط  و مدیریت آن افزوده است. درواقع، رویدادهای طبیعی درحالی در افغانستان رخ می دهد که این کشور پس از حاکمیت دوباره طالبان با بحران بشری رو به رو و بیشتر از هر زمان دیگری به کمک های بشردوستانه بین الملل متکی است.

افغانستان گیرمانده در بحران

صندوق کودکان سازمان ملل متحد در افغانستان می گوید که ۹۰ درصد قربانیان زلزله هرات را زنان و کودکان تشکیل می دهند. این درحالی است که در میانه بحران های افغانستان کودکان این کشور یکی از قربانیان اصلی هستند.  سازمان امدادرسان ورلد ویژن در افغانستان می گوید که آینده کودکان در معرض خطر در این کشور بستگی به تصمیم مالی جامعه جهانی دارد. براساس اظهارات این نهاد، واقعیت بحران در افغانستان بسیار بیشتر از آن چیزی است که در گزارش ها آمده است. او با اشاره به میزان بالای نیازمندی های بشری در افغانستان گفت که کشورهای جهان درگیر این اند که چه نوع تعاملی را باید با مقامات کنونی افغانستان دنبال کنند اما افغان هایی که بیشتر در معرض خطر قرار دارند، نمی توانند منتظر بمانند تا این پرسش ها یک بار  برای همیشه پاسخ داده شود. رئیس این نهاد می گوید که تامین مالی نیازهای اساسی و تقویت مجدد اقتصاد افغانستان به اقدام فوری نیاز دارد. رییس این موسسه همچنین گفت که بیش از ۲۹٫۲ میلیون افغان در سال ۲۰۲۳ به کمک های بشردوستانه نیاز دارند و نزدیک به ۸۰ درصد خانواده ها پول یا غذا یا هر دو را قرض می کنند و تعداد زیادی از خانواده ها قرض دارند و یا در شرف قرضداری هستند. حدود شش میلیون نفر از جمعیت افغانستان با ناامنی شدید غذایی و بیش از سه میلیون کودک با سوءتغذیه حاد مواجه اند. این درحالی است که محدودیت های اعمال شده بر سازمان هایی که به دنبال کاهش بحران بشری در افغانستان هستند، بر فعالیت های آنان تاثیر می گذارد، ازجمله دستورالعمل هایی که نقش زنان را محدود می کنند.

با این حال بیشتر از ۲۹ میلیون نفر در افغانستان در چرخه بحران بشری گیرمانده اند. صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل متحد در افغانستان اعلام کرد در پی خشک سالی، سیل و ناامنی در افغانستان شمار افراد نیازمند در کشور به ۲۹٫۹ میلیون تن رسیده است. این درحالی است که به گفته کمیته صلیب سرخ تحریم های اقتصادی وضعیت وخیم بشری در این کشور را عمیق تر می کند. همچنین سازمان جهانی بهداشت عنوان کرده است که بخش بهداشت این کشور با کمبود بودجه مواجه است. این سازمان می گوید که در افغانستان ۸ میلیون نفر دسترسی به کمک های بهداشتی حیاتی را از دست داده اند و ۴۵۰ هزار بیمار از دریافت خدمات نجات بخش محروم شده اند. براساس یافته های این سازمان، تعداد افغان های نیازمند به کمک های بشری در سال جاری نسبت به سال گذشته ۱۰ درصد افزایش یافته است. اما این آمار و گزارش ها درحالی منتشر می شود که کمک های جامعه جهانی محدود و حتی در مسیر منحرف شده ای قرار دارند که منجر شده مدیریت بحران کنونی با دشواری رو به رو شود.

مسیر مبهم و منحرف کمک های بین المللی

 همانطور که آمد در این میان یکی از مسائل مهمی که باید به آن پرداخته شود، این امر است که کمک های بین المللی آیا به درستی در چنین شرایط بحرانی مورد استفاده قرار می گیرند یا خیر؟ در همین رابطه شبکه تحلیلگران افغانستان در گزارشی در مورد انحراف کمک ها صحبت کرده است. در این گزارش آمده که طبق تعریف اتحادیه اروپا انحراف کمک ها به معنای «توسط هر مقام دولتی یا محلی، گروه مسلح یا هر عامل مشابه دیگری گرفته، دزدیده یا آسیب دیده است. چنین اقدامی کمک های منحرف شده تلقی می شود. حتی اگر کمک مجدداً بین افراد نیازمند به غیر از گروه ذینفع موردنظر توزیع شود. انحراف کمک ها یک موضوع جدی است که می تواند منجر به کاهش بیشتر کمک ها به افغان ها شود». درواقع، کمک های بین المللی پس از سال ۲۰۲۱ هرچند ادامه یافت اما به دلیل سیاست های سختگیرانه طالبان و عملکرد این گروه محدود شده است.

سازمان ملل متحد متولی میلیاردها دلار کمک بین المللی است که برای گرسنگان و نیازمندان افغانستان درنظر گرفته شده است، جایی که گفته می شود حدود نیمی از جمعیت آن تنها برای زنده ماندن به کمک های خارجی وابسته هستند. با این حال، طبق گزارشی که برای دولت ایالات متحده تهیه شده و هنوز علنی نشده است، آژانس هایی که وظیفه ارائه این کمک ها را برعهده دارند، «به طور مؤثر» توسط طالبان تحت کنترل و نفوذ هستند. استفاده از موسسات خیریه و کمک های بین المللی برای جمع آوری پول برای طالبان که از اولین تجربه به قدرت رسیدن خود در افغانستان در اواسط دهه ۱۹۹۰ این کار را انجام داده اند، چیز جدیدی نیست. اما این رویکرد از زمان تسلط طالبان بر کشور در اوت ۲۰۲۱، زمانی که تروریست ها، قاچاقچیان مواد مخدر و تاجران غیرقانونی به قدرت رسیدند، اهمیت بیشتری پیدا کرد. نتیجه این بود که فرصت های کمتری برای رهبران طالبان و جنگجویان درجه یک به وجود آمده است تا از فعالیت های غیرقانونی پول نقد کنند و این باعث می شود که مسئله جمع آوری بیش از پیش حیاتی شود.

گزارش ها تایید می کنند که کمک ها به طور سیستماتیک از طریق دست های تحت کنترل طالبان منحرف می شود و سوالات جدی در مورد حضور آژانس های سازمان ملل متحد در افغانستان ایجاد می کند که مسئول رساندن این کمک به کسانی است که به آن نیاز دارند. گزارش می گوید که« به نظر می رسد طالبان سیستم سازمان ملل را به عنوان یک جریان درآمدی دیگر می نگرند، جریانی که جنبش آنها به دنبال انحصار و متمرکز کردن کنترل بر آن است».

 افغانستان با ۳٫۲ میلیارد دلار در سال جاری بزرگترین تقاضاکننده یک کشور را به خود اختصاص داده است، که به نظر می رسد طالبان در مسیر این کمک ها مداخله می کند. به طوری که مداخله طالبان در کمک های خارجی شامل ارعاب و اجبار کارمندان محلی سازمان ملل است و مانند سایر سازمان های غیردولتی، اصرار برای درجات فزاینده اعتبار و کنترل بر ارسال کمک ها به ویژه اشکال ملموس تر کمک گزارش می گوید. این درحالی است که سازمان های غیردولتی مجبور به امضای یادداشت تفاهم با وزارتخانه هایی هستند که توسط ماموران سرویس مخفی طالبان تصرف می شوند. درواقع، آژانس های سازمان ملل متحد و سازمان های غیردولتی فاقد قدرت چانه زنی دسته جمعی هستند. زیرا توافق نامه های دو جانبه را مطابق با شرایط نظارت و کنترل طالبان امضا می کنند. این گزارش همچنین برخی از امور مالی طالبان را روشن می کند و این گروه را در جمع آوری مالیات و مدیریت اولیه بودجه به دلیل حفظ هسته بزرگی از کارمندان دولت در دوره جمهوری توصیف می کند. علی رغم فروپاشی اقتصاد افغانستان، درآمدهای طالبان در حدود ۲ میلیارد دلار در سال تقریباً همان چیزی است که دولت قبلی مدیریت می کند. چیزی که کمتر مشخص است که این پول کجا می رود. این گزارش تخمین می زند که حدود ۴۰ درصد از بودجه ملی به بخش امنیتی اختصاص می یابد و بقیه بخش ها مبهم تر است. در این گزارش آمده است« طالبان به وضوح در حال تولید درآمد هستند اما اصلاً مشخص نیست که آنها این درآمد را صرف چه چیزی می کنند»(O’Donnell, 2023).

بنابراین، درحالی که افغانستان در توالی تکرار خلق بحران قرار گرفته مسیر کمک های بین المللی نیز بر دشواری شرایط افزوده است. در ماه مارچ، برنامه جهانی غذا تخمین زد که حدود ۲۰ میلیون افغان گرسنه هستند که دو برابر تعداد سه سال پیش است. اما براساس گفت و گوی افراد محلی که عمدتاً هویت آنها محفوظ است با رسانه های خارجی، دریافت کمک های غذایی به افراد مناسب به طور فزاینده ای دشوار است. اعضای طالبان محلی با فهرست اسامی افرادی که فکر می کنند باید کمک های غذایی دریافت کنند به خیریه می آیند. به اعتقادکارمندان محلی برخی از افراد موجود در لیست واقعا نیازمند هستند اما برخی دیگر اعضا یا فرماندهان طالبان هستند که معیارهای موسسه های خیریه را برای دریافت بسته کمکی را برآورده نمی کنند. با این حال اگر این کارمندان درخواست های طالبان را رد کنند تهدید، بازداشت و حتی به اتهامات بی اساس مورد ضرب و شتم قرار می گیرند. این یکی از راه هایی است که طالبان تلاش های کمک رسانی به افغانستان را با وجود آن که بحران های اقتصادی مردم بیشتری را به گرسنگی می کشاند، زیرپا گذاشته است. این کارمندان محلی سازمان های امدادرسان تجربیات خود را از تلاش طالبان برای انتقال کمک های خارجی به اعضای خود از طریق قلدری، تهدید به اقدام قانونی و حتی خشونت به اشتراک می گذارند. اما این مداخله طالبان زمانی صورت می گیرد که کمک های مالی دولت ها و آژانس های بین المللی درحال کاهش است، اغلب به دلیل نگرانی از اینکه طالبان از این پول ها برای اهداف خود استفاده کند. این وضعیت به دلیل تحریم های بین المللی علیه این گروه تروریستی و همچنین محدودیت های بانکی بدتر شده است که افغان ها ازجمله طالبان را بیش از حد به ۴۰ میلیون دلار در هفته که هنوز به عنوان کمک های بشردوستانه وارد کشور می شود، واداشته است.

تاکتیک های طالبان توجه محافل بین المللی را به خود جلب می کند. بازرس کل ویژه برای بازسازی افغانستان مرجعی که از سوی دولت ایالات متحده برای نادیده گرفتن هزینه های آن در افغانستان منصوب شده است، گزارشی را در ماه آوریل منتشر کرد که مداخله طالبان در تلاش هاب خیریه را مستند کرد. این گزارش ۳۶۲ حادثه خشونت و تهدید علیه پرسنل، دارایی ها و امکانات بشردوستانه را در سال ۲۰۲۲ تشریح کرده است. در این گزارش ۳۹ مورد تهدید یا ارعاب علیه امدادگران ذکر شده است. یک گروه غیردولتی در کابل توزیع کمک ها را در پی یک «حادثه امنیتی نامشخص» که شامل وزارت مهاجران و عودت کنندگان طالبان بود، به حالت تعلیق درآورد. کمک ها سه هفته بعد پس از مذاکراتی که طالبان برای تضمین های امنیتی کتبی برای کارمندان این گروه ارائه کردند، از سر گرفته شد. یک سازمان غیردولتی دیگر در ولایت فاریاب گزارش داد که اعضای طالبان کمک های غذایی آن را که قرار بود بین خانواده ها توزیع شود، مصادره کرده اند(kumar.2023).

بنابراین، براساس گزارش های مختلف طالبان در مسیر رسیدن کمک های بین المللی به افراد نیازمند دخالت می کنند. امری که طبیعتا بر مدیریت بحران اقتصادی موجود در افغانستانی که روزی نیست از آن بحرانی تازه چه انسانی و چه طبیعی خلق نشود اثرات منفی خواهد گذاشت که عبور از آن دشوار است. چراکه همانطور که آمد به دلیل کنترل و نفوذ طالبان قدرت چانه زنی سازمان های امدادرسان محدود و به نوعی غیرقابل استفاده است. بنابراین، تداوم این امر درحالی که مکانیزم کنترل کننده موثری بر کمک ها وجود ندارد افغانستان در باتلاق بحران ها بیش از بیش فروخواهد رفت و خلق بحران جدید مانند زلزله اخیر هرات تنها گره معضلات افغانستان را کورتر می کند. درنتیجه، باید جامعه جهانی به دنبال راهکارهای جدی تر برای به حرکت درآوردن کمک ها در مسیر درست آن باشند.

منابع

وفایی،مختار(۱۴۰۲)، «نگاه قومی به فجایع طبیعی: چرا ملا هبت الله در مورد زلزله هرات سکوت کرده است؟»ف قابل دسترس در : https://www.independentpersian.com/node/363951

O’Donnell,Lynne(2023), “The Taliban Have ‘Infiltrated’ U.N. Deliveries of Aid”, https://foreignpolicy.com/2023/07/24/afghanistan-taliban-un-foreign-aid-assistance-development/

Kumar,Ruchi(2023), “Charities say Taliban intimidation diverts aid to Taliban members and causes”, https://www.npr.org/sections/goatsandsoda/2023/06/23/1180464339/charities-say-taliban-intimidation-diverts-aid-to-taliban-members-and-causes