افغانستان و پروژۀ کاسا-۱۰۰۰؛ پل حیاتی اتصال دهنده بین آسیای مرکزی و جنوبی (۳)

۲۶ آبان (عقرب) ۱۴۰۲ – ۱۷/ ۱۱/ ۲۰۲۳

پروژه انتقال و تجارت برق آسیای مرکزی و آسیای جنوبی با نام کاسا-یک هزار[۱] ابتدا در سال ۲۰۰۵ و در جریان نشست همکاری های اقتصادی منطقه ای موسوم به «ریکا» (RICA)[۲] پیشنهاد شد و بنای کار براین قرار گرفت که این پروژه در سال ۲۰۲۰ عملیاتی شود. کاسا یک هزار از سال۲۰۰۷ مورد بحث و بررسی قرار گرفت و بدین ترتیب تفاهم نامه اولیه میان ۴ کشور مشارکت کننده در آن، یعنی افغانستان، پاکستان، تاجیکستان و قرقیزستان به تاریخِ ۶ نوامبر سال ۲۰۰۷ و در استانبول ترکیه به امضا رسید.

 پس از آن شرکت کانادایی لاوالین (SNC Lavalin)، مطالعات امکان سنجی این پروژه را در سال ۲۰۱۱ و با حمایت مالی بانک جهانی انجام داد. متعاقبا نیز این پروژه به طور رسمی در ۱۲ می سال ۲۰۱۶ راه اندازی شد و قرار بود در سال ۲۰۲۰  مورد بهره ‌برداری قرار گیرد. در مجموع هزینه کل این پروژه بیش از ۱ میلیارد دلار تخمین زده شد.

می توان گفت این ابتکار عمل، یک “پروژه اتصال منطقه ای” است که هدف آن تسهیل تجارت برق بین دو منطقۀ آسیای مرکزی و جنوب آسیا بوده و حاکی از تلاشی قابل توجه در حوزۀ زیرساخت انرژی های تجدیدپذیر است که ۱۳۰۰ مگاوات برق مازاد را از طریق زیرساخت های انرژی تازه ساخته شده از آسیای مرکزی به بازارهای پر تقاضا و کم بهره در جنوب آسیا منتقل می کند. این پروژه با ایجاد یک خط انتقال برق که از داتکا در جمهوری قرقیزستان شروع شده و از تاجیکستان، افغانستان و در نهایت به پیشاور پاکستان می گذرد، صادرات مازاد برق از قرقیزستان و تاجیکستان به پاکستان را از طریق کشورِ پیوند دهنده یعنی افغانستان تسهیل می کند.

به باور برخی ناظران در این میان کشورهایی چون ازبکستان (کشور وابسته به منابع آب قرقیزستان و تاجیکستان/با در نظر داشت بحران تنش در مدیریت آب ‌های منطقه) و روسیه (که ۸۰ درصد سهام نیروگاه برق-آبی سنگ توده متعلق به آن است) با این طرح چندان موافق نبوده اند. نهایتا اما، کارهای ساخت و ساز و نصب عمده در پست داتکا با موفقیت به پایان رسیده و کار ساخت و ساز پروژۀ کاسا یک هزار در قرقیزستان در حال اجرایی شدن است.

 باید توجه داشت که کشورهای منطقه اصولا از بحران به دور نبوده و از تنش های سیاسی گرفته تا مشکلات لجستیکی و پروژه ‌های مهم مالی انرژی با چالش مواجه‌ هستند. گرچه به دلیل مسائل مالی، مشکلات داخلی، چالش های امنیتی و تحولات منطقه ای، ترتیبات اجرایی در بهره برداری از این پروژه نیز با تاخیر در تکمیل آن مواجه شده است، اما به طور کلی پیش بینی می شود که پس از عملیاتی شدن و بهره برداری از این پروژه، کاسا یک هزار تا ۶۵ میلیون دلار درآمد سالانه از حقوق ترانزیتی برای افغانستان به همراه داشته باشد. این پروژه منافع متقابل از اتصال انرژی برون مرزی را برای کشورهای مشارکت کننده فراهم ساخته، به آنها اجازه می دهد ضمن آنکه انرژی را با قیمت های رقابتی تجارت می کنند، منابع و مسیرهای انرژی را نیز متنوع سازند.

در همین جا می توان اشاره کرد که پروژه برق رسانی ترکمنستان-ازبکستان-تاجیکستان-افغانستان-پاکستان (معروف به توتاپ) یکی دیگر از ابتکارات اساسی و به منظور بهره برداری از منابع انرژی منطقه برای منافع جمعی بوده است. با از سرگیری کار روی این پروژه، افغانستان در موقعیت خوبی قرار گرفته؛ می تواند بخش قابل توجهی از نیازهای برق خود را برآورده، و رشد صنعتی و توسعه اقتصادی را تقویت سازد. در راستای ابتکار عمل های مرتبط با انتقال برق در منطقه و جریان برق رسانی می توان به پروژۀ تاپ نیز اشاره داشت. این خط انتقال برق میان ترکمنستان-افغانستان-پاکستان تحت عنوان تاپ ۵۰۰ (۵۰۰ TAP) می باشد. از آنجاکه افغانستان به عنوان یک بازیگر کلیدی در بخش انرژی ظاهر می شود، آماده است که به طور قابل توجهی از این پروژه بهره مند شود.

کاسا یک هزار و هموار سازی تجارت انرژی میان آسیای مرکزی و جنوبی

در ابتدا می توان به این مسئله اشاره داشت که برخی از کشورهای آسیای مرکزی در طول فصل تابستان نیز از مازاد برق برخوردار هستند. چنانچه باید گفت جمهوری های قرقیزستان و تاجیکستان دربرگیرندۀ برخی از فراوان ترین منابع انرژی آبی پاک در جهان می باشند. در مقابل اما، در منطقه جنوب آسیا، کشورهایی چون افغانستان و پاکستان با معضل کمبود برق مواجه بوده و تقاضای برق تجاری و مسکونی قابل توجه و رو به رشدی دارند. پروژۀ کاسا یک هزار یک سیستم جدید انتقال برق با ولتاژ بالا می باشد که این چهار کشور در آسیای مرکزی و جنوبی را به هم متصل ساخته، با تسهیل تجارت انتقال برق بین کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی به کاهش کمبود انرژی و تشویق رشد اقتصادی کمک می کند.

این پروژه برق رسانی آسیای مرکزی-آسیای جنوبی یک خط انتقال برون مرزی (از قرقیزستان به پاکستان) به طول ۱۲۲۷ کیلومتر می باشد که ۴۴۷ کیلومتر در آسیای میانه قرار دارد و به طول ۵۵۰ کیلومتر از شش ولایت و ۲۳ ولسوالی افغانستان عبور می‌کند. این پروژه با خط انتقال برقی با ولتاژ بالای DC و AC و دو ایستگاه تبدیل(Converter Station)  مجهز به تکنولوژی پیشرفته برق از جریانی مستقیم به متناوب و برعکس می باشد که ساخت آن در آسیای مرکزی و جنوب آسیا آغاز شده است. سیستم انتقال برق کاسا یک هزار یک پروژه زیرساختی مدرن و کارآمدی ست که به نوسازی منطقه کمک کرده و گامی مهم به سوی بازار پیش بینی شده برق رسانی منطقه ای آسیای مرکزی-آسیای جنوبی[۳] (CASAREM) خواهد بود. هدف این پروژه توسعه تجارت در زمینه تولید برق در مسیری است که ذیلِ آن نیروی برق آبی مازاد در آسیای مرکزی به کشورهای دارای کمبود برق در جنوب آسیا منتقل می شود. بدین ترتیب ذیل این ابتکار عمل، مازاد برق از قرقیزستان و تاجیکستان به افغانستان و پاکستان صادر می شود. در همین راستا می توان گفت که این پروژه مستلزم ارتقاء مجتمع شبکه برق مورد نیاز، ساخت پست ها و ایستگاه های فرعی جدید و نصب یک خط انتقال فشار قوی است که به قرقیزستان و تاجیکستان اجازه می دهد در تابستان نیز به پاکستان و افغانستان برق صادر کنند. (faizi, 2021: 1)

بر اساس طرح ریزی اولیه از این ابتکار عمل، پروژه کاسا یک هزار دربرگیرندۀ جریان انتقالیِ زیر خواهد بود:

(پیش از آن لازم است نکته ای ابتدایی جهت درک بهتر مطالب آتی از روند انتقال برق مطرح گردد: سیم های برق را می توان با توجه به کاربرد به سیم های برق متناوب AC و سیم برق DC مستقیم تقسیم کرد. به طور کلی، سیم های برق متناوب سیم هایی هستند که از ولتاژ بالا برق AC عبور می کنند – ACیا سیم های هادی جریان متناوب. این سیم ها به دلیل ولتاژ بالا، قبل از تولید رسمی به استانداردهای یکسانی برای دریافت گواهینامه ایمنی نیاز دارند. اما خط DC اساساً جریان مستقیم را با ولتاژ کمتری عبور می دهد، بنابراین الزامات ایمنی به سختی خط AC نیستند.)

• خط AC 500 کیلوولت از داتکا (در جمهوری قرقیزستان) تا خجند (۴۷۷ کیلومتر دورتر، در تاجیکستان)
• ایستگاه مبدل AC-DC 1300 مگاوات در سنگ توده (تاجیکستان)
• ۷۵۰ کیلومتر خط فشار قوی DC از سنگ توده به کابل (افغانستان) تا پیشاور (پاکستان)
• ایستگاه مبدل ۳۰۰ مگاوات در کابل (با قابلیت واردات و صادرات)
• ایستگاه مبدل ۱۳۰۰ مگاواتی DC-AC در پیشاور (Asia Pacific Energy Portal, 2016)

به بیانی دیگر و به گزارش محمد علوی کارشناس مسائل سیاسی آسیای مرکزی و ذیل مطلبی منتشر شده در وب سایت موسسه مطالعات راهبردی شرق، جریان انتقال برق در این پروژه بدین ترتیب برنامه ریزی شده که نخست برق با ولتاژ ۵۰۰ کیلووات از شهر “داتکا” قرقیزستان به شهر “خجند” تاجیکستان منتقل و سپس به شهرهای “دوشنبه”، “ریگر”، “نوریک” و “سنگ توده” منتقل خواهد گردید. در منطقه سنگ توده تاجیکستان ولتاژ برق از ۵۰۰ کیلووات به ۲۲۰ کیلووات مبدل و در ضمن مقیاس آن به ۱۳۰۰ مگاوات برق تبدیل و سپس وارد “قندوز” افغانستان می ‌شود و با گذر از ولایت ‌های قندوز، “بغلان” و “پروان” به کابل می ‌رسد. در کابل یک ذخیره‌گاه و یک مبدل بزرگ برق با ظرفیت ۳۰۰ مگاوات برق ساخته می‌ شود که ضمن تبدیل برق، ظرفیت صادرات برق را نیز دارد. سپس برق از کابل، از مسیر “لغمان” و “ننگرهار” به “پیشاور” پاکستان صادر می ‌شود.

به گزارش وب سایت پژواک، بر اساس توافق نامه های خرید و فروش برق، استفاده از خط انتقال برق کاسا یک هزار به دو دوره تقسیم گردیده است:

• دوره فعالیت پروژه: از اول ماه می الی ۳۰ سپتامبر هر سال. در این دوره زمانی برق اضافه بر نیاز کشورهای قرقیزستان و تاجکستان از طریق این پروژه به پاکستان فروخته می شود.
• دوره عدم فعالیت پروژه: از اول اکتبر الی ۳۰ آپریل هر سال، این دوره به نام دوره حق اشتراک علاقمندان خارج قرارداد نیز هست. بر اساس قراداد موجود بین چهار کشور مالک پروژه، حق دسترسی به پروژه برای کشورهای دیگر نیز در یک سند دیگر به رسمیت شناخته خواهد شد.

اما مجموع سرمایه گذاری مورد نیاز برای پروژه ۱.۱۷ میلیارد دلار برآورد شد، که سهم هر کشور براین قرار بود:

افغانستان ۴۰۴  میلیون دلار/ پاکستان ۲۳۲ میلیون دلار/ تاجکستان۳۰۱ میلیون دلار/ قرقیزستان ۲۳۳ میلیون دلار؛ که به گزارش وب سایت پژواک، بنابراین بوده است که از مجموع ۴۰۴ ملیون دلار سهم افغانستان، ۳۱۶.۵ ميلیون دلار از طریق کمک های بلاعوض بانک جهانی و۴۰ ملیون دلار آن از برنامه حمایت از جامعه[۴] از طریق صندوق بازسازی افغانستان تمویل گردیده و همچنان ۴۷.۵ ميلیون دلار برای مالیات و استملاک زمین از طرف حکومت افغانستان پرداخت خواهد شد. (کوهستانی، ۲۰۱۶)

همچنین پروژه کاسا یک هزار توسط شرکت های ملیِ انتقالِ انرژی/ برقِ چهار کشورِ مشارکت کننده اجرا می شود:۱- د افغانستان برشنا شرکت (DABS) یا همان شرکت برق ملی در افغانستان؛ ۲- OJSC  شرکت سهامی مشترک شبکه برق ملی قرقیزستان (NEGK) در قرقیزستان؛ ۳-شرکت سهامی باز هولدینگ بارکی تاجیک (Barki Tajik) در تاجیکستان؛ و۴-  شرکت ملی انتقال و توزیع برق پاکستان (NTDC) در کشور پاکستان.

پیشرفت پروژه در حوزه آسیای مرکزی و مغفول ماندن در بخش آسیای جنوبی

پروژه کاسا-۱۰۰۰ برای کشور قرقیزستان شامل ساخت حدود ۴۵۶ کیلومتر خط انتقال جریان متناوب فشار قوی (۵۰۰ کیلوولتی) است. این پروژه در حال حاضر با نصب ۱۲۴۳ دکل انتقال (۱۰۰ درصد) و اجرای ۲۸۷ کیلومتر سیم کشی (۶۳ درصد) در مرحله پیشرفته ای از اجرا و پیاده سازی قرار دارد. کمک مالی اضافی به پروژه کاسا یک هزار برای جمهوری قرقیزستان از طریق انجمن بین المللی توسعه یا موسسه توسعه بین الملل[۵] (IDA)، بازوی وام دهی امتیازی بانک جهانی به صورت اعتبار بدون بهره، با بازپرداخت ۵۰ ساله و یه دوره مهلت ۱۰ ساله فراهم می شود. این پروژه تا مارس ۲۰۲۵ توسط شرکت شبکه ملی برق قرقیزستان OJSC، و مطابق با استانداردهای سختگیرانه بین المللی از جمله مقررات تدارکات و مدیریت مالی و دستورالعمل های ضد فساد اجرایی خواهد شد.

 مجموع سرمایه گذاری های ترکیبی به مبلغ ۲۱۶ میلیون دلار از بانک سرمایه گذاری اروپا (۸۵ میلیون دلار)، بانک توسعه اسلامی (۶۳ میلیون دلار) و بانک جهانی و صندوق امانیِ چندگانه/با چنداهداکننده (۶۸ میلیون دلار) برای پروژه کاسا یک هزار در بخش جمهوری قرقیزستان امکان تکمیل ساخت زیرساخت های انتقال فشار قوی در این کشور و ایجاد شرایط برای تجارت پایدار برق را فراهم می کند. برنامه بانک جهانی در جمهوری قرقیزستان در حال حاضر شامل ۲۲ پروژه است که از نوسازی و توسعه بخش های مختلف با تعهدات بیش از یک میلیارد دلار حمایت می کند. (India Education Diary, 2023)

در مجموع و بنا بر گزارش سرویس مطبوعاتی شبکه ملی برق قرقیزستان، این کشور به نقاط عطف قابل توجهی در پروژه کاسا یک هزار دست یافته است. در فوریه ۲۰۲۱، قرقیزستان آغاز ساخت خطوط انتقال برق را به عنوان بخشی از پروژه کاسا یک هزار اعلام کرد. آنگونه که اشاره شد، خط انتقال برق تقریباً ۵۰۰ کیلومتر در سراسر قرقیزستان امتداد دارد. در ابتدا کار از منطقه باتکن و به دنبال آن منطقه اوش و جلال آباد آغاز شد. در حال حاضر مراحل کلیدی زیر با موفقیت به پایان رسیده است:

• نصب و راه اندازی مسیرهای دسترسی به دکل ها – ۱۰۰٪
• حفاری گودها- ۱۰۰٪
• ریختن بتن برای پایه های ۱۲۴۳ پیلون – ۱۰۰٪
• مونتاژ کامل تمامی دکل ها و تعلیق سیم ها در امتداد ۲۸۷٫۴۵ کیلومتر (۶۳%). (centralasianlight, 2023)

به هرروی، در صورت اجرایی سازی کامل پروژه کاسا ۱۰۰۰، این جریان انتقالی نقطه عطفی در صنعت انرژی منطقه خواهد بود و به کشوری چون افغانستان اجازه می دهد تا نقش خود را به عنوان یک کشور ترانزیتی بین آسیای مرکزی و آسیای جنوبی تثبیت کند. در کل هر چهار کشور مشارکت کننده می ‌توانند از این مزیتِ چند ملیتی و چند اهدا کنندگی، و ارتقاء دسترسی به انرژی های تجدید پذیر، بهره ببرند. این پروژه می تواند با اجازه دادن به واردات برق ارزان قیمت و تضمین امنیت عرضه برای کشورهای وارد کننده، و همچنین سود حاصل از فروش برق به خریداران جدید و هزینه های ترانزیت برای کشورهای صادرکننده و ترانزیت؛ اقتصاد همه کشورهای دخیل را بهبود بخشد. (faizi, 2021: 1)

بدین ترتیب غالبا چنین بیان شده است که پروژه کاسا یک هزار توانایی و ظرفیت ارتقای منطقه گرایی و ایجاد وابستگی متقابل بین دو منطقه و به ویژه بین چهار کشور را دارد. علاوه بر این، تکمیل این پروژه می تواند تجارت دوجانبه و چندجانبه را با توسعه سطح اعتماد افزایش دهد. چنانچه به بارو برخی ناظران، پس از توسعه روابط تجاری در سطح منطقه ای، رقابت های متقابل و سایر مسائل قابل کاهش است. پیامد قطعی این همکاری منطقه ای و فرا منطقه ای اعتماد متقابل و اتکای بیشتر، هماهنگی مضاعف، موفقیت روزافزون و بهبود مالی فزاینده است.

کاسا یک هزار: یخ شکنِ روابط میان کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی

افغانستان و پاکستان روابط دوجانبه و متقابلی با جمهوری ‌های آسیای مرکزی دارند، روابطی که مستعد و در بردارندۀ ارزش همکاری های مشترک و ضرورتی از تعهدات چندجانبه بین کشورهای منطقه می باشد. شاید بتوان گفت مسائل متقابل میان پاکستان و افغانستان، روابط آنها را در سطح منطقه ای با جمهوری های آسیای مرکزی با چالش ها و موانعی مواجه ساخته است؛ زیرا کشور افغانستان راه رسیدن به آسیای مرکزی است. در دوران اخیر، کاسا یک هزار یکی از تلاش های اولیه مشترک مابین دولت های هر دو منطقه بوده است. این امر باعث جلب شرکای مختلف در بلندمدت و روابط رو به رشد بین چهار کشور دخیل در این سرمایه گذاری شده است؛ بدین ترتیب بسیاری این پروژه را به نوعی تلاشی عملی و یخ شکنی برای همکاری و بهبود روابط فی مابین می دانند.

 ممکن است این مسیر ترانزیتی از انتقال انرژی و مبادله کالاها و خدمات، مناسبات بین چهار کشور شریک ارتقاء بخشد؛ زیرا به ثمر رساندن این اقدامِ “مفید و موثر برای همه” ممکن است روابط را تقویت و به کاهش مشکلات کمک کند. در “اجلاس چهارجانبه کشورهای عضو CASA-1000” که در ۶ ژوئیه ۲۰۱۷ در دوشنبه تاجیکستان برگزار شد، همۀ رهبران پاکستان، افغانستان، تاجیکستان و قرقیزستان بر این عقیده بودند که این پروژه توانایی ایجاد فرصت های بیشتر منافع را از طریق سرمایه گذاری های متقابل دارد. (Abbas et al, 2019: 41)

 اما در این میان باید به نقش قابل توجه افغانستان در اتصال میان کشورهای آسیای مرکزی با جنوبی نیز اشاره کرد. افغانستان بایستی نقش کلیدی خود در تحقق جاه طلبی های اتصال فیزیکی را به بهترین نحو ایفا کند، زیرا این کشور میانه بین آسیای مرکزی و جنوبی است. شایان ذکر است که تکمیل کاسا یک هزار به دلیل نمودی عملی از اتصال فیزیکی، گامی در تحقق ایده های شبکه جاده ای یا ریلی محسوب شده است. این امر باعث ایجاد اعتماد در میان کشورهای شریک می شود که می تواند سایر کشورهای همسایه را برای تبدیل شدن به بخشی از پروژه یا سرمایه گذاری مشترک آینده برای ایجاد صلح و رفاه جمعی در دو منطقه جذب کند.

 باید گفت که تمام کشورهای آسیای مرکزی و همچنین افغانستان، کشورهایی محصور در خشکی هستند و برای تجارت با جهان خارج به همسایگان خود وابسته هستند. در این میان کشورهایی چون پاکستان و ایران با بنادر مهمی چون چابهار و گوادر، می توانند زمینه ساز مبادلات خارجی کشورهای منطقه باشند. به طور مثال کشورهای آسیای مرکزی می توانند به راحتی از طریق مسیر کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) به بندر گوادر متصل شوند. بدین ترتیب جمهوری های آسیای مرکزی می توانند در مسیر مشارکت با افغانستان به عنوان یک رابط و اتصال دهنده ای کارآمد، با پاکستان همکاری و ابتکار عملی مشترک ایجاد کنند. در این میان برخی از کشورها هزینه های ترانزیت را دریافت خواهند کرد و افغانستان نیز بزرگترین ذینفع خواهد بود. بدین ترتیب می توان گفت افغانستان پل ارتباطی میان آسیای جنوبی و مرکزی است و مهمترین کشور در سرمایه گذاری مشترک دو منطقه است. (Abbas et al, 2019: 42)

افغانستان درصدد از سرگیری پروژه های بزرگ ترانزیتی و انرژی محور

با این تفاسیر نمی توان از اهمیت پروژه های ترانزیتی و انتقالی در منطقه غافل بود. لیکن به نظر می رسد که پیشبرد این دست پروژه ها در کشور افغانستان همواره با مشکلات و مصائبی همراه بوده است. چالش هایی که موجب رها ماندن و یا به ثمر نرسیدن پروژه های انکشافی و بهره وری از عواید آن گردیده است. یکی از همین پروژه های نیمه کاره در افغانستان پروژه «کاسا یک هزار» محسوب می شود. این پروژه با دو سال تأخیر مواجه شده بود؛ زیرا بانک جهانی و آژانس توسعه بین المللی آمریکا (USAID) تصمیم گرفتند که بودجه خود را پس از تغییر رژیم در افغانستان پس بگیرند. بدین ترتیب می توان گفت پس از سقوط جمهوری در سال ۲۰۲۱، بانک جهانی مسئولیت تامین مالی این پروژه را در افغانستان به عهده گرفت، اما پیشرفت آن متوقف شد.

 رویترز به نقل از یکی از مقامات رسمی گزارش داد که پروژه کاسا یک هزار که در خصوص احداث خط انتقال برق بین آسیای مرکزی و آسیای جنوبی است، به دلیل آشفتگی در افغانستان متوقف شده است. شایان ذکر است که بخش افغانستان از پروژه کاسا – ۱۰۰۰، ۳۰ درصد تکمیل شده است. پیشتر شاهد آن بودیم که در فوریه ۲۰۲۰ اشرف غنی، رئیس جمهور سابق افغانستان به ولسوالی سروبی ولایت کابل رفت و کار عملی پروژه انتقال برق کاسا یک هزار را در این کشور افتتاح کرد. متعاقبا اما رکود و تاخیر در مراحل اجرایی شدن این پروژه در افغانستان گریبان گیر این پروژه نیز شد.

در خود افغانستان هم بحث عبور خطوط دچار مشکلاتی بود. مناطق مرکزی تحت عنوان “هزاره جات” و “بامیان” که گویا در مقطعی قرار شد که این خط لوله از آن عبور نکند، با اعتراضات شدید مواجه گردید و در همین زمینه شاهد بودیم که معاون اول سابق رئیس اجرایی صراحتا اذعان کرد دولت باید از مناطق مرکزی پایه ‌های برق را عبور دهد. در راستای این تعلیق و تاخیر ها چندی پیش «فیض علی سمیع‌ اف»، رئیس اجرایی پروژه انتقال برق کاسا یک هزار تاجیکستان، در ۱۹ آگوست ۲۰۲۲ اظهار داشت: انتظار می ‌رود فاز پایانی این پروژه سال آینده در سه کشور دیگر به اتمام برسد؛ لیکن نه در افغانستان.

 شاید با روی کار آمدن مجدد طالبان و به قدرت رسیدن آنها برای باری دیگر، سایه ای ناامیدکننده و تاریک بر جریان تداوم و استمرارِ پروژه های توافقی با مشارکت افغانستان انداخت، اما شاید بتوان گفت گروهی چون طالبان نیز نمی توانند منکرِ سود حاصل از نقش آفرینی هایِ جاه طلبانه منطقه ایِ و احتمالاتی از عوایدِ فزاینده آتی تحت همکاری های اقتصادی و تجاری مشترک گردند. بدین ترتیب به نظر می رسد طالبان نیز از سرگیری پروژه های انکشافی و توسعه محور را در برنامه های آتی خود قرار داده اند.

چنانچه دفتر معاون نخست وزیر در امور اقتصادی در دولت افغانستان در یک حرکت قابل توجه به سمت ارتباطات منطقه ای و همکاری های متکی بر انرژی، تعهد خود را برای از سرگیری کار عملی در چندین پروژه محوری ترانزیت و انرژی اعلام کرده است که باعث تقویت روابط بین آسیای مرکزی و جنوب آسیا از طریق افغانستان می شود. بدین ترتیب این نهاد اعلام کرد که افغانستان تلاش می کند تا کار عملی پروژه های بزرگ ترانزیتی و انرژی بین آسیای مرکزی و جنوب آسیا را از طریق افغانستان از سر بگیرد.

 بر اساس بیانیه طلوع نیوز، پروژه های مورد بحث شامل کاسا یک هزار، خط انتقال برق تاپ (ترکمنستان-افغانستان-پاکستان)، خط لوله تاپی و پروژه انرژی ترکمنستان-ازبکستان-تاجیکستان-افغانستان-پاکستان (توتاپ) می باشد. درهمین راستا و پیش از این نیز مطیع الله عابد، سخنگوی وزارت انرژی و آب افغانستان گفته بود که کاسا یک هزار و تاپ، پروژه های اقتصادی مهم در بخش انرژی هستند. این جریان نه تنها به کمبود انرژی افغانستان می ‌پردازد، بلکه به توسعه اقتصادی آن نیز کمک می‌کند. پیشرفت های انجام شده تا کنون گواهی بر تعهد این کشور به تحقق پتانسیل انرژی و تبدیل شدن به پل حیاتی بین آسیای مرکزی و جنوبی است.

بنابراین به نظر می رسد که رژیم طالبان تصمیم گرفته است به تمام معاهدات مربوط به پروژه کاسا-۱۰۰۰ که توسط دولت قبلی افغانستان امضاء شده، متعهد بماند. وزارت امور خارجه افغانستان تأیید کرده که تنها ۶/۷۲ درصد از این پروژه تکمیل شده است در حالی که ۴/۲۷ درصد کار به تعویق افتاده است. بنابر گزارش وب سایت وزارت نیروی افغانستان، بانک جهانی اخیراً در نشست غیررسمی با وزارت مالیه افغانستان اعلام کرد که تمدید قرارداد کاسا-۱۰۰۰ مشروط به پیشنهاد مشترک چهار کشور افغانستان، پاکستان، قرقیزستان و تاجیکستان است. وزارت امور خارجه افغانستان به کشورهای عضو این اطمینان را داده که تمامی موافقتنامه های امضاء شده توسط دولت پیشین افغانستان در مورد پروژه کاسا-۱۰۰۰ معتبر و قابل اجرا است.

اما در این میان مسائل مرتبط با تامین مالی و تمویل نیز مطرح است. در همین راستا مشاور پیشین این شرکت که نمی‌خواهد نامی از وی برده شود گفت: «کاسا یک هزار، پروژه درازمدت است که قسمتی از کارهای آن اجرا شده اما برای تکمیل نهایی این پروژه به میلیون ‌ها دلار نیاز است که بدون کمک تمویل کننده ‌های بین المللی ناممکن و محال است.» وی تاکید کرد: «تنها برای ساخت یک سب استیشن «ایستگاه برق» به پنج میلیون دلار نیاز است که در هیچ صورتی حکومت طالبان بدون کمک ‌ها جهانی قادربه تکمیل این پروژه نخواهند بود.»

صفی الله احمدزی، رئیس برشنا تحت اداره طالبان در یک کنفرانس مطبوعاتی که در کابل برگزار شد، گفت که بانک جهانی اکنون موافقت کرده است که به شرکت های قراردادی که در پروژه کاسا مشارکت دارند، جبران خسارت و غرامت بدهد. او افزود: «ما به فعالیت خود در بخش خصوصی و صنعتی ادامه خواهیم داد و همچنین آن را در بخش رسانه شریک خواهیم کرد. ما سال گذشته ۹٫۷ میلیون دلار از کمیته دریافت کردیم. » به گفته امان الله غالب، رئیس پیشین برشنا، هزینه تخمینی پروژه کاسا ۱۰۰۰ در افغانستان ۲۶۳ میلیون دلار است. وی افزود که برای تکمیل این پروژه ۱۰۰ میلیون دلار بیشتر از سوی طالبان مورد نیاز خواهد بود. غالب تاکید کرد که با توجه به اهمیت آن برای ثبات افغانستان در منطقه، هدف این پروژه تشویق سرمایه گذاری در بخش انرژی است. در حال حاضر افغانستان برق مورد نیاز خود را از کشورهای آسیای میانه و ایران وارد می کند و هر ساله هزینه های قابل توجهی را متحمل می شود.

به گزارش خبرگزاری آمو (amu.tv)، شرکت توزیع برق افغانستان، برشنا، در ماه ژوئیه/جولای ۲۰۲۳ اعلام کرد که بانک جهانی تمایل خود جهت تامین مالی شرکت ‌های مسئول اجرای پروژه مهم انتقال انرژی منطقه ‌ای موسوم به کاسا را ابراز کرده و متعاقبا در تاریخ ۳ نوامبر ۲۰۲۳ هیات اجرایی بانک جهانی ۱۸٫۳ میلیون دلار کمک مالی اضافی به پروژه جاری انتقال و تجارت برق آسیای مرکزی جنوب آسیا (کاسا ۱۰۰۰) برای جمهوری قرقیزستان تصویب کرد. این بودجه مازاد و یا تامین مالی اضافی پروژه اصلی کاسا یک هزار را تکمیل می کند. بدین ترتیب تاریخ بسته شدن این پروژه از ۳۱ مارس ۲۰۲۳ تا ۳۱ دسامبر ۲۰۲۵ از طریق نامه ای در ۳۱ مارس ۲۰۲۳ تمدید شد.

 ترتیبات قراردادی کامل برای ساخت زیرساخت پروژه کاسا یک هزار در میان چهار کشور با امضای ده قرارداد تدارکات مهندسی و ساخت و ساز[۶] برای این پروژه وجود دارد. که شامل دو قرارداد تدارکات مهندسی و ساخت و ساز در پاکستان، ایستگاه مبدل جریان مستقیم ولتاژ بالا (HVDC) (TWO1) و قراردادهای خط انتقال ۵۰۰ کیلوولت (HVDC) (TWO2) است. گرچه کار در تمام کشورها و در تمام بخش ها به خوبی پیش می رود، بخش افغانستان هنوز در حالت تعلیق بوده و تیم بانک جهانی در یافتن راه حلی برای شروع مجددکار فعالیت کرده است.

چالش ها و موانع مطرح شده بر سر راه پروژه کاسا یک هزار

آنگونه که اشاره شد، پروژه برق آسیای مرکزی-آسیای جنوبی (CASA-1000) در همان دسته پروژه های ناتمام منطقه ای قرار گرفته است. اما شاید بتوان گفت وجه اشتراک تمامیِ موانع و سدهای ایجاد شده بر سر پروژه های منطقه ای، عملکرد کُند، این پا و آن پا کردن و وقت کشی از سوی اکثر کشورهای مشارکت کننده و نیز بی ثباتی و تحولات اخیر به ویژه در افغانستان بوده است. اما در کنار آن می توان به مشکلاتی مرتبط با زیرساخت های انرژی منطقه نیز اشاره کرد.

خط لوله Trans-Adriatic و CASA-1000 هر دو خطوطی از جریان مستقیم ولتاژ بالا برق را خواهند کرد که به ترانسفورماتورهای به روز و تجهیزات مدیریت انرژی نیاز دارند. اما هر دو در حال حاضر در کشورهای آسیای مرکزی و جنوبی غیرقابل استفاده هستند. بیم آن می رود که حتی در صورت تکمیل پروژه ها نیز این خطوط انتقالی تاثیر وعده داده شده و مورد انتظار بر جوامع محلی را نداشته باشد. (Symeonidis, 2022)

علیرغم احیای امیدوارکننده این پروژه ها، اذعان به این نکته مهم است که مسیر پیشروی افغانستان بدون مانع نیست. تعلیق کمک های توسعه بین المللی از زمان به قدرت رسیدن امارت اسلامی طالبان به پیچیدگی وضعیت اقتصادی کشور افزوده است. با این حال، تعهد دولت افغانستان به همکاری ‌های منطقه ‌ای و پروژه ‌های انرژی، عزم این کشور را برای تأمین آینده ‌ای روشن ‌تر برای مردمش نشان می‌دهد.

 از سرگیری کار روی پروژه های حیاتی مانند کاسا یک هزار، تاپ، و توتاپ امید تازه ای را برای ثبات اقتصادی و یکپارچگی منطقه ای افغانستان به ارمغان می آورد. این تلاش ها نه تنها نیازهای انرژی افغانستان را برطرف می سازد، بلکه افغانستان را به عنوان یک بازیگر کلیدی در چشم انداز انرژی منطقه قرار می دهد. با پیشرفت این ابتکارات، امکان و پتانسیلی از تبدیل شدن افغانستان به مرکز رشد اقتصادی و اتصال در قلب آسیای مرکزی و جنوبی وجود خواهد داشت.

جمع بندی

در مجموع می توان گفت در حالی که اکثر کشورهای برنامه همکاری اقتصادی منطقه ای آسیای مرکزی (CAREC) از نظر منابع فسیلی و آبی غنی هستند، سایر کشورها به ویژه در جنوب آسیا، با چالش هایی در تامین نیاز حوزه انرژی از منابع داخلی مواجه می باشند. توزیع نابرابر منابع انرژی در منطقه و مکمل های فصلی آنها، ضرورتی قوی برای همکاری و مشارکت منطقه ای را فراهم می آورد. از این رو، ایجاد پیوندهای هوشمندانه در سراسر منطقه برای انتقال انرژی از کشورهای دارای عرضه مازاد به کشورهایی با تقاضای بالا، می تواند امنیت انرژی و دستاوردهای اقتصادی را برای همه تقویت کند.

 افزایش رقابت و کاهش هزینه ‌ها به وضعیتی برد-برد برای همه کشورهای درگیر منتهی می شود و محیط مساعدتری برای یکپارچگی اقتصادی و تجارت گسترده ‌تر ایجاد می‌ کند. باید گفت موارد مطروحه با استراتژی CAREC Energy 2030 همسو هستند. چنانچه به باور برخی ناظران، از سرگیری پروژه های انرژی، از جمله کاسا یک هزار، تاپی، و توتاپ، گواهی بر منافع مشترک پاکستان و افغانستان است. این پروژه‌ ها مدلی معتبر برای وابستگی متقابل پیچیده در دلِ نگرانی ‌های امنیتی غالب برای دو کشور ارائه می ‌دهند، به ‌ویژه زمانی که پای تنش های بین ‌دولتی در میان باشد که از امنیت انرژی تا رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال، و اتصال منطقه ‌ای را در مختل می سازد. موارد تاریخی بر ظرفیت کشورهای همسایه برای ایجاد تلاش ‌های مشترک در رفع موانع مشترک تأکید می‌ کند. این چشم ‌انداز تاریخی به امکان ‌پذیری همکاری بین پاکستان و افغانستان، علی ‌رغم نگرانی‌ های امنیتی حاکم، اعتبار می ‌بخشد.

به طور کلی نباید فراموش کرد که توسعه یک اقتصاد قوی با مشاغل خوب، زیرساخت های مدرن، خدمات اجتماعی مناسب و رشد فراگیر نیازمند یک سیستم برق کارآمد است. پروژه کاسا ۱۰۰۰ گام مهمی در ایجاد یک سیستم برق کارآمد و کارکردی در سراسر آسیای مرکزی و جنوب آسیا به شمار می رود. این پروژه با تسهیل عواید و درآمدهای حاصل از صادرات برق پاک برای کشورهای آسیای مرکزی و با کاهش کمبود برق در کشورهای جنوب آسیا، چشم انداز رشد را در هر دو منطقه افزایش می دهد. تحقق کاسا ۱۰۰۰ مستلزم اقدامات استراتژیک و چشم انداز بلندمدت، مشارکت بخش خصوصی و دولت و حمایت بسیاری از شرکا است. در نهایت، تحقق این پروژه بلندپروازانه، برق قابل اعتماد و مقرون به صرفه را به بخش هایی از جهان که به شدت به آن نیاز دارند -در تابستان و زمستان- ارائه می دهد. این امر باعث همکاری بین منطقه ای، سرمایه گذاری در خدمات اجتماعی و تشویق به اشتراک گذاری منافع جامعه خواهد شد. مهمتر از همه، توسعه اقتصادی و سیاسی منطقه را تقویت خواهد کرد.

مطلب بعدی در همین رابطه را می توانید با عنوانِ «توسعه ترانزیتی، حرکتی اساسی در چینش پازل همکاری های اقتصادی ازبکستان و افغانستان» مطالعه نمایید.

منابع:

–  کوهستانی، همایون، (۲۰۱۶)، “معرفی و ساختارپروژه کاسا يک هزار”، https://pajhwok.com/fa/opinion/

– Abbas, Zaheer; Inayat Kalim and Muhammad Shoaib Malik, (2019), “CASA-1000: ITS POTENTIAL FOR REGIONAL TRADE AND DEVELOPMENT”, Global Political Review (GPR), Vol. IV, No. III (Summer 2019), Pp. 39 – ۴۸

 – Asia Pacific Energy Portal, (2016), “The smart use of mother nature is the objective of the CASA‐۱۰۰۰ Project.”, https://policy.asiapacificenergy.org/sites/default/files/CASA-1000_About%20us%20%28EN%29.pdf

– centralasianlight, (2023), “Key stages of construction of CASA-1000 in Kyrgyzstan completed”, https://centralasianlight.org/news/key-stages-of-construction-of-casa-1000-in-kyrgyzstan-completed/

– faizi, waris ahmad, (2021), “The Future of The CASA-1000 Electric Megaproject in the context of new afghanistan”, CAP PAPAR NO. 278

– India Education Diary, (2023), “The Kyrgyz Republic To Create The Conditions For Sustainable Electricity Trade Under The CASA-1000 Project With Support From The World Bank”, https://indiaeducationdiary.in/the-kyrgyz-republic-to-create-the-conditions-for-sustainable-electricity-trade-under-the-casa-1000-project-with-support-from-the-world-bank/

– Symeonidis, Dimitris, (2022), “Obstacles to energy security in Central and South Asia”, https://www.eastasiaforum.org/2022/03/19/obstacles-to-energy-security-in-central-and-south-asia/

[۱] The Central Asia-South Asia power project, CASA  ۱۰۰۰

[۲] the Regional Economic Cooperation (RICA)

[۳] Central Asia-South Asia Regional Electricity Market (CASAREM)

[۴] Community Support Program

[۵] the International Development Association (IDA)

[۶]  Engineering Procurement, and Construction (EPC)