تسریع همکاری های خطوط مواصلاتی میان ترکمنستان و افغانستان جهت اتصال منطقه ای (۵)
۱۶ آذر (قوس) ۱۴۰۲ – ۷/ ۱۲/ ۲۰۲۳
در ترکمنستان که صحرای بزرگ قَرَه قوم (به معنای شن سیاه) نواحی غربی، مرکزی و شمالی این کشور را در بر گرفته است، راه آهن وسیله حمل و نقل قابل توجهی به شمار می رود که شرق و غرب را به هم متصل می سازد. در گذشته، سیستم ترانزیت و حمل و نقل زمینی در این کشور شامل جاده ها، مطابق با سیاست توزیع و تخصیصی تمرکز یافته در دوران شوروی طراحی شده بود. شایان ذکر است این سیستم حمل و نقل زمینی بخشی از ساختار قائم و متصلبی بود که مسکو را با هر یک از جمهوری هایش مرتبط و متصل می ساخت. به همین دلیل، ساخت راه های مواصلاتی به سمت کشورهای دیگر منطقه مغفول مانده، ترکمنستان به نوعی از این جریان عقب افتاده، و همین امر باعث ایجاد مانعی مسدود کننده در مسیر رشد اقتصادی ترکمنستان شد.
هنگامی که اتحاد جماهیر شوروی منحل شد، واگن های ریلی متعلق به راه آهن شوروی بین راه آهن های ملی هر کشور تقسیم شد، اما بیش از نیمی از لوکوموتیوهای توزیع شده برای راه آهن ترکمنستان پیش از سال ۱۹۷۰ ساخته شده و به طور قابل توجهی کهنه و قدیمی بودند. در همین راستا کارگاه هایی برای تعمیر لوکوموتیوها در عشق آباد فراهم شد؛ اما تجهیزات و امکاناتی برای انجام تعمیرات اساسی وجود نداشت. در نتیجه، راه آهن ترکمنستان تعمیرات اساسی را به اوکراین و یا کشورهایی دیگر واگذار کرد و این بدان معنا بود که خدمات در این زمینه به زمان نیاز داشت.
علاوه بر این، در دوران شوروی سیستم حمل و نقل ریلی به طور مرکزی در تاشکند (ازبکستان کنونی) اداره می شد؛ با این حال، تدریجا پس از استقلال، هر کشور مدیریت سیستم ریلی نیز به طور مستقل آغاز شد و در ترکمنستان، مراکز مدیریت خطوط ریلی در مکان های متعددی پراکنده و تنظیم شدند. (Haraguchi, 2006: 1)
باید اشاره کرد که از آن زمان، خطوط ریلی زیربنای نفوذ و کنترل روسیه در منطقه بوده اند، اما امروزه توازن قوا در حال تغییر و تحول است. آمریکا از افغانستان عقب نشینی نموده و خلائی ایجاد کرده است. روسیه نیز درگیر اوکراین می باشد. در این شرایط چین فرصتی برای گسترش نفوذ خود و تنوع بخشیدن به مسیرهای تجاری به اروپا می بیند و کشورهای آسیای مرکزی نیز به دنبال ارتباط جدید با یکدیگر و نیز با چین هستند.
غالبا واردات به افغانستان از طریق خاک کشورهای همسایه چون ترکمنستان و از طریق برخی خطوط ریلی انجام می شود. دراین مسیر، ترکمنستان فعالانه درصدد پیشبرد پروژه های ترانزیتی و توسعه محور جهت دست یابی به مزایای ناشی از تقویت مشارکت های تجاری اقتصادی و برجسته ساختن نقش خود در اتصالات منطقه ای است. چنانچه روی کار آمدن طالبان در افغانستان نیز مانعی بر سر راه اهداف این کشور نبوده است. بدین ترتیب اخیرا نیز شاهد اعزام هیات های فنی و همچنین مهندسان و متخصصان ساخت راه آهن از ترکمنستان به افغانستان و بحث در مورد پروژه های مشترک ترانزیتی بودیم.
در همین راستا ترکمنستان و افغانستان “به منظور افزایش حمل و نقل محموله ها، رفع مشکلات تجار و بهبود هماهنگی بین دو طرف” برروی تشکیل کمیته مشترک افغانستان و ترکمنستان[۱] تلاش داشتند. چنانچه در ۱ دسامبر ۲۰۲۳، هیئتی از افغانستان به سرپرستی بخت الرحمن شرافت، رئیس عمومی اداره راه آهن افغانستان، با آزاد آتامرادوف، رئیس آژانس دولتیِ «ترکمن دمیریولاری» (راه آهن ترکمن) ملاقات کرد.
شرافت با ابراز قدردانی از همکاری ترکمنستان، بر لزوم بهبود خدمات در بنادر تورغندی و آقینه افغانستان تاکید کرد که افزایش ترافیک ریلی بین افغانستان و ترکمنستان برای هر دو طرف مفید خواهد بود. در این نشست تصمیم به ایجاد کمیته مشترک حمل و نقل ریلی ترکمنستان و افغانستان متشکل از مقامات راه آهن هر دو کشور گرفته شد. هدف این کمیته، تسهیل بیشتر هماهنگی دو کشور بوده و این کمیته هرماه تشکیل جلسه خواهد داد.
به باور کارشناسان و ناظران در این حوزه، ترکمنستان امیدوار است تا از طریق ساخت راه آهن ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان (تات-TAT) به بازارهای چین و از آنجا به منطقه آسیا و اقیانوسیه ورود یابد. عشق آباد پیش از این خطوطی ریلی را تا مرزهای افغانستان ساخته و وظیفه ریل گذاری به شهرهای آقینه و هرات افغانستان را نیز بر عهده گرفته است.
همچنین در همین مسیر شاهد همکاری های فزاینده ترکمنستان در جهت تعاملات بیشتر و آموزش به کارکنان راه آهن افغانستان بودیم. چنانچه طبق اخباری انتشار یافته در ژانویه ۲۰۲۳، اداره راه آهن افغانستان اعلام کرد که ۱۳ کارمند این نهاد جهت شرکت در یک دوره آموزشی کوتاه مدت فنی به ترکمنستان سفر کردند. در اطلاعیه منتشر شده در توییترِ اداره راه آهن افغانستان اشاره شده که این افراد ۳ ماه در ترکمنستان آموزش خواهند دید. این منبع افزود که تلاش ها برای دریافت بورسیه های بیشتر از کشورهای همسایه ادامه دارد و تلاش این نهاد بر آموزش کارمندان بیشتر است. این درحالیست که سال گذشته نقل و انتقالات از طریق راه آهن افزایش یافته است.
به طور کل می توان گفت هر کشور بنا بر طرح و برنامه مدنظر برای نیل به اهداف خود در این مسیر گام نهاده است. ترکمنستان، یکی از جمهوری های شوروی سابق است که بر صادرات گاز طبیعی اتکا داشته، اما صادرات آن پس از توقف خرید روسیه از این کشور کاهش یافت. صادرات این کشور به چین نیز با توجه به ظرفیت خط لوله موجود محدود گشته و این کشور امید دارد که صادرات خود را به دیگر بازارهای خارجی افزایش دهد؛ این در حالیست که به نظر می رسد افغانستان، به دنبال کاهش قیمت انرژی در نتیجه این اتصالات جدید می باشد.
در کل آنگونه که برخی ناظران نیز به خوبی به گفته های پدر علم اقتصاد مدرن، آدام اسمیت ارجاع داده اند، جریانِ اتصال نهایتا به بهره وری منجر می شود و این گفته می تواند خلاصه ای موجز و مناسب از پتانسیلِ نهفته در موقعیت ژئواستراتژیک افغانستان باشد. بدین ترتیب افغانستان بایستی از طریق پیوندِ بازارهای آسیای مرکزی، آسیای جنوبی، خاورمیانه و چین، بر نقش خود به عنوان یک مرکز تجاری، ترانزیتی و تجاری توجه و تمرکز کند. در ادامه مباحث به چگونگی تشکیل و تداوم خطوط مواصلاتی ریلی میان ترکمنستان و افغانستان خواهیم پرداخت.
افغانستان؛ بخشی جدایی ناپذیر از شبکۀ ترانزیت منطقه ای
خط آهن سرحدآباد-تورغندی
این خط نخستین راه آهنی است که توسط اتحاد جماهیر شوروی (در سال ۱۹۸۲) ساخته شد، که سرحدآباد در ترکمنستان را به تورغندی در افغانستان متصل می کرد. این خط در سال ۲۰۰۷ بازسازی شده و همچنان مورد استفاده قرار می گیرد. ترکمنستان تا سال ۲۰۱۹ نوسازی کامل این خط را انجام و ظرفیت آن را به میزان قابل توجهی افزایش داده است. در حال حاضر نیز حجم عظیمی از اموال تجاری از طریق این خط ریلی انتقال می یابد.
در نوامبر ۲۰۱۷ وزارت حمل و نقل ریلی ترکمنستان و اداره راه آهن افغانستان توافقنامه ای را امضا کردند که به توسعه اقتصادی افغانستان انگیزه بیشتری می بخشید و امکان دسترسی این کشور به کشورهای ثالث را نیز فراهم می کرد. هدف سند جدید تقویت همکاری، توسعه زیرساخت های حمل و نقل بین دو کشور و گسترش خدمات یکپارچه در بخش راه آهن بود. بنای کار براین قرار گرفت که خط راه آهن از ایستگاه سرحد آباد ترکمنستان تا ایستگاه تورغندی افغانستان کاملا بازسازی گشته، و این پروژه به طور کامل توسط ترکمنستان تامین مالی شود.
متعاقبا و پس از روی کار آمدن طالبان نیز تعاملات در این راستا ادامه داشت و فوریه ۲۰۲۳ بین مقامات افغان و ترکمنستان پیرامون افزایش حجم حمل و نقل در این مسیر مذاکراتی صورت گرفت و ترکمنستان و افغانستان توافق کردند تا حجم محموله ها را در امتداد راه آهن سرحدآباد-تورغندی افزایش دهند. علاوه بر افزایش محموله های ریلی، ارائه تسهیلات بیشتر در مسیر تورغندی و افزایش ساعات تردد قطار روزانه نیز مورد بحث قرار گرفت.
این مکانمندی و تعیین موقعیت (خط آهن) در پروژه ترانزیت بین المللیِ لاجورد (افغانستان-ترکمنستان-آذربایجان-گرجستان-ترکیه) نیز گنجانده شده است. چنانچه طبق این پروژه، مسیر مواصلاتیِ تورغندی به عشق آباد و سپس به بندر ترکمن باشی در دریای خزر متصل می شود. این کریدور تا باکو و سپس از طریق تفلیس گرجستان تا شهرهای قارص و استانبول ترکیه ادامه می یابد. بودجه این پروژه که هدف آن تسهیل ترانزیت و ساده سازی مراحل گمرکی است، در ابتدا ۲ میلیارد دلار برآورد شد.
خط آهن آتامراد-امام نظر ترکمنستان و آقینه در افغانستان
راه آهن آتامراد در ترکمنستان تا گذرگاه مرزی امام نظر (۸۵ کیلومتر) و تأسیسات گمرکی افغانستان در آقینه (۳ کیلومتر) به طور رسمی در ۲۸ نوامبر ۲۰۱۶ توسط قربانقلی بردی محمداف رئیس جمهور ترکمنستان و اشرف غنی رئیس جمهور پیشین افغانستان افتتاح شد. این خط ریلی علاوه بر راه آهن تورغندی (به سمت غرب)، دومین ارتباط ریلی ترکمنستان و افغانستان را فراهم آورده و بنابرآن قرار گرفته بود تا این خط فاز اول مسیر برنامه ریزی شده از خط آهن ترکمنستان-افغانستان– تاجیکستان (تات)[۲] را (به سمت شرق) تشکیل دهد. بنابرآن بود که خط آهن افغانستان، ترکمنستان و تاجیکستان از شهر آتامراد و امام نظر ترکمنستان نزدیک به مرز افغانستان آغاز شود. به گزارش روزنامه ماندگار، این خط آهن تا مناطق آقینه، اندخوی، شبرغان و مزارشریف در افغانستان امتداد می یابد و سپس از طریق شیرخان بندر ولایت قندوز به پنج پایین و منطقه کولخوزآباد تاجیکستان، وصل می شود.
گذرگاه مرزی امام نظر دارای تأسیساتی مرزی است که با کمک ایالات متحده آمریکا و سازمان ملل ساخته شده و به طور رسمی در ۱۳ اوت ۲۰۰۷ افتتاح شد. اما خط آهن آتامراد-افغانستان به ابتکار ترکمنستان توسعه یافته است، که قربانقلی بردی محمداف، رئیس جمهور آن “با آینده نگری پیشنهاد برای تحقق پروژه ساخت خط آهن از ترکمنستان به افغانستان را مطرح کرده بود”.
این پروژه در جولای ۲۰۰۸ و توسط مقامات دولت های افغانستان و ترکمنستان در آگوست ۲۰۱۰ مورد بحث قرار گرفت. متعاقبا تفاهم نامه ای برای احداث خط آتامراد-امام نظر-آقینه-اندخوی در عشق آباد و طی سفر رسمی حامد کرزی رئیس جمهور افغانستان به ترکمنستان در ۲۸ تا ۲۹ می ۲۰۱۱ امضا شد. این در توافقنامه دوستی و همکاری بین ترکمنستان و افغانستان گنجانده شده بود که به اتفاق آرا توسط پارلمان ترکمنستان تصویب شد.
کار طراحی ۸۵ کیلومتر ابتدایی آتامراد تا امام نظر تا سال ۲۰۱۲ به پایان رسید. دفتر ریاست جمهوری افغانستان پس از دیدار کرزی و بردی محمداف در ترکمن باشی در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۲ گزارش داد که کار پروژه “به زودی” آغاز خواهد شد. پس از دیدار مارس ۲۰۱۳ بین رؤسای جمهور دو کشور، افغانستان رسما از مقامات ترکمنستان دعوت کرد تا در ۳۸ کیلومتری امام نظر از مرز تا آقینه و اندخوی مطالعاتی انجام دهند. متعاقبا یادداشت تفاهم بین ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان و در نشست سه جانبه روسای جمهور سه کشور در ۲۰ مارس ۲۰۱۳ در عشق آباد امضا شد. پس از امضای این تفاهم نامه، روسای جمهور سه کشور در یک کنفرانس مطبوعاتی مشترک شرکت کردند و این پروژه را برای افزایش تجارت و توسعه اقتصادی کشورهای منطقه مهم توصیف کردند.
در اوایل ماه مه ۲۰۱۳، وزارت امور خارجه ترکمنستان میزبان هیئت های دولتی سه کشور در اولین نشست کارگروه هماهنگی مشترک برای ساخت راه آهن تات بود. نهایتا ساخت این خط به طور رسمی توسط قربانقلی بردی محمداف رئیس جمهور ترکمنستان، حامد کرزی رئیس جمهور افغانستان و امامعلی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان با یک مراسم مفصل در آتامراد در ۵ ژوئن ۲۰۱۳ آغاز شد. در نوامبر ۲۰۱۵ گزارش شد که ساخت قطعه ۸۵ کیلومتری آتامراد – امام نظر تکمیل شد. سرانجام این خط راه آهن به آقینه در ۲۸ نوامبر ۲۰۱۶ توسط قربانقلی بردی محمداف رئیس جمهور ترکمنستان و اشرف غنی رئیس جمهور سابق افغانستان به طور رسمی افتتاح شد. (Grantham, 2023)
خط آهن آقینه-اندخوی
اما مرحله بعدی راه آهن به طول ۳ کیلومتر بود که از امام نظر در ترکمنستان آن سوی مرز تا آقینه که تاسیسات مرزی افغانستان در آنجا قرار دارد، ادامه می یابد. ادامه این خط از ۳۵ کیلومتر به بعد به اندخوی، اولین شهر بزرگ افغانستان می رسد. بنابراین، خط آقینه – اندخوی ادامه مسیر ۱۵۲۰ میلی متری از آتامراد ترکمنستان تا گذرگاه مرزی امام نظر (۸۵ کیلومتر) و گمرک افغانستان در آقینه (۳ کیلومتر) است که در ۲۸ نوامبر ۲۰۱۶ افتتاح شد.
در همین راستا یک تفاهم نامه برای تمدید در ۲۱ فوریه ۲۰۱۹ امضا گردید و یک قرارداد میان دولتی در ۴ سپتامبر ۲۰۱۹ به دنبال داشت. طبق بیانیه های سه گانه وزارت خارجه ترکمنستان، اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان و قربانقلی بردی محمداف رئیس جمهور ترکمنستان از طریق کنفرانس تلفنی در مراسم افتتاحیه شعبه جدید راه آهن دو کشور، خط انتقال برق جدید و خط فیبر نوری شرکت کردند. خط انتقال برق ۵۰۰ کیلوولتی به طول ۱۵۳ کیلومتر که کرکی در ترکمنستان را به شبرغان در افغانستان وصل می کند، اولین مرحله از پروژه برق ترکمنستان-افغانستان-پاکستان (تاپ) بود که بخشی از آن توسط بانک توسعه آسیا تامین می شود.
مقامات ترکمنستان و افغان در ۱۴ ژانویه ۲۰۲۱ در آقینه، افغانستان، یک بخش راه آهن به طول ۳۰ کیلومتر به اندخوی، افغانستان را افتتاح کردند. گفته می شود پروژۀ خط آهن آقینه-اندخوی که برای احداث آن ۳۰ میلیون دلار مصرف شده است، شامل ۲۴ کیلومتر خط آهن اصلی و ۶ کیلومتر خطوط فرعی در استیشن/ایستگاه اندخوی است که افغانستان از طریق آن به کشورهای زیادی وصل شده و گام مهمی برای تبدیل شدن اقتصادی افغانستان به چهارراه آسیا می باشد.
این افتتاحیه “با فرستادن قطاری متشکل از ۲۰ واگن بارگیری شده با محصولات صادراتی ترکمنستان از ایستگاه آقینه به شهر اندخوی انجام شد.” ترکمنستان ساخت این راه آهن را هدایت و مدیریت کرد. به گزارش آوا پرس، آقینه یکی از مرزهای مهم در شمال کشور است که در مرز کشور ترکمنستان در ۱۵ کیلومتری ولسوالی اندخوی موقعیت دارد که بیشترین واردات مواد نفتی از کشور ترکمنستان از این مسیر صورت می گیرد.
به هرروی به نظر می رسد که ترکمنستان برای ادامه پروژه های ترانزیتی و پیشبرد کار ساخت و ساز در این حوزه، حتی تحت حاکمیت طالبان نیز مصمم است. چنانچه بر اساس قراردادی که پیش از این بین آژانس ترکمن دمیریولاری و سازمان راه آهن افغانستان امضا شده بود، مهندسان و متخصصان راه آهن از ترکمنستان در تاریخ ۵ ژوئن ۲۰۲۲ برای ادامه ساخت خط آهن آقینه – اندخوی وارد شهر آقینه شدند. چنانکه متخصصان ترکمن تمامی ماشین آلات و تجهیزات لازم را با خود آورده و کارگران راه آهن ترکمنستان مورد استقبال روسای سازمان راه آهن و سایر ادارات ولایت بلخ افغانستان قرار گرفتند. همچنین ترکمنستان نشان داده است که آماده آموزش افغان های بیشتر در بخش راه آهن است. چنانچه اخیرا در ماه دسامبر ۲۰۲۳ شاهد انتشار اخباری بر این مبنا از سوی اداره راه آهن افغانستان (ARA) بودیم که ترکمنستان آماده است تا دانشجویان افغان بیشتری را آموزش دهد و در بخش راه آهن افغانستان سرمایه گذاری کند. (Caravanserai and AFP, 2021)
خط آهن تات: کلید بازیابی نقش افغانستان به عنوان یک مرکز منطقه ای
ساخت راه آهنی میان سه ملت ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان (تات) در ژوئن ۲۰۱۳ و با هدف کلی توسعه یک کریدور ریلی که آسیای مرکزی را با بازارهای جهانی از طریق دسترسی آسان و کارآمد به اقیانوس هند به آنها متصل می کند، افتتاح شد. سرنوشت خط آهن ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان هنوز نامشخص است، اگرچه از نظر اهمیت این پروژه می تواند با طرح کمربند و جاده چین رقابت کند. چندین سال از امضای قرارداد پروژه تات می گذرد، اما به دلایل و شرایط مختلف، پروژه تا کنون به نتیجه منطقی خود نرسیده است.
در سال ۲۰۱۳، سران تاجیکستان، ترکمنستان و افغانستان در عشق آباد گرد هم آمدند و یادداشت تفاهم سه جانبه ای را بین ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان در مورد پروژه ساخت راه آهن تات امضا کردند که هزینه کلی حدود ۲ میلیارد دلار برآورد شد. این خط آهن به طول بیش از ۴۰۰ کیلومتر باید از آتامراد و امام نظر در ترکمنستان از طریق شهرک های افغانی آقینه– اندخوی – شبرغان – مزارشریف – قندوز – شیرخان بندر عبور کرده و به پنج پایین/سفلی و کولخوزآباد در تاجیکستان برسد.
بدین ترتیب برنامه ریزی شده است که این راه آهن -در امتداد مسیر آتامراد-امام نظر-آقینه- تا مرز تاجیکستان گسترش یابد و آن را به بخش مهمی از کریدور راه آهن بین المللی آسیا تبدیل کند. ترکمنستان خط آهن کامل خود را ا قسمت افغانستان در ۲۸ نوامبر ۲۰۱۶ در مراسمی با حضور قربانقلی بردی محمداف رئیس جمهور ترکمنستان و اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان افتتاح کرد. به گفتۀ ناظران، این پروژه می تواند فوایدی برای هر سه کشور داشته باشد.
اقتصاد افغانستان و تاجیکستان به دلیل شرایطی از انزوا، محصور بودگی در خشکی، زیرساخت های ضعیف و رشد اقتصادی آرام، بسیار حساس و شکننده بوده اند. چنانچه زیرساخت های ترانزیتی/حمل و نقل افغانستان در طول دهه ها جنگ ویران شده و برای بهره مندی از پتانسیل تجاری و ترانزیتی کشور، نیاز به بازسازی این زیرساخت ها وجود دارد. افغانستان با ترکمنستان و تاجیکستان به ترتیب ۸۰۰ و۱۳۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارد. با این حال، تجارت بین سه کشور به دلیل زیرساخت های حمل و نقل ضعیف بسیار پایین مانده است. بدین ترتیب ساخت خطوط راه آهن نقش عمده ای در افزایش تجارت ایفا می کند و افغانستان را قادر می سازد تا نقش پلی را ایفا کند که منطقه آسیای مرکزی را با بازارهای جهانی ادغام می کند.
از سوی دیگر، تاجیکستان نیز به ازبکستان به عنوان یک مسیر ترانزیتی برای تجارت با سایر کشورهای جهان متکی است. با این حال روابط دو کشور به دلیل مسائل مرزی و منابع آبی همواره در نوسان و متشنج بوده است. ازبکستان در صورت بروز تنش، ترانزیت کالا از و به تاجیکستان را مختل می کند. پروژه راه آهن تات با دور زدن ازبکستان، یک مسیر جایگزین برای تجارت و ترانزیت تاجیکستان فراهم می کند. با این حال پیشتر شاهد انتشار اخباری بر این مبنا بودیم که، تاجیکستان اذعان به مخالفت برای کار روی بخش راه آهن خود می نمود، زیرا افغانستان به دلیل وضعیت امنیتی نامناسب در شمال هنوز ساخت بخش خود را آغاز نکرده بود. چنانچه تاجیکستان اعلام کرده بود تا زمانی که افغانستان به ثبات نسبی بازگردد، بخشی از خط خود را نخواهد ساخت.
البته باید در نظر داشت که این خط آهن از میان کوه های مرتفع در نواحی جنوبی تاجیکستان می گذرد، جایی که تکمیل مسیر راه آهن هم پرهزینه و هم چالش برانگیز است و بدین ترتیب این اقدام حرکتی سیاسی از سوی رئیس جمهور امامعلی رحمان تلقی شده و باید موانع محتمل را نیز در نظر گیرد. اما از سوی دیگر ترکمنستان در ایجاد زیرساخت های حمل و نقل و افزایش تجارت از طریق افزایش ارتباطات بسیار فعال بوده و تکمیل بخش ترکمنستان از راه آهن تات، منطقه جنوبی را از طریق یک شبکه ریلی با سایر نقاط کشور مرتبط کرده است و دسترسی جایگزین به بازارهای جدید را فراهم می کند. به همین ترتیب، بخش ترکمنستان، افغانستان را با شبکه راه آهن بین المللی مرتبط کرده است که تجارت دوجانبه را در کوتاه مدت تسهیل و تقویت می کند.
چنانچه افغانستان بتواند در بلند مدت بخش خود را تکمیل کند، پیشرفتی بزرگ در توسعه زیرساخت های ترانسپورتی در کشور خواهد بود که پیامدهایی برای کل منطقه خواهد داشت. اول از همه، راه را برای کشورهای دیگری مانند ایران، قزاقستان و چین هموار می کند تا به این پروژه پیوسته و در نتیجه تجارت و یکپارچگی منطقه ای افزایش یابد. دوم، افغانستان در تقاطع چندین دهلیز بین المللی قابل توجه قرار دارد و تکمیل این گونه پروژه ها مکمل ویا تکمیل کننده آنها خواهد بود. بر اساس تخمین های بانک انکشاف آسیایی (ADB)، اگر بهبودهای اساسی در زیرساخت های ترانسپورتی که آسیای مرکزی را به افغانستان متصل می کند، انجام شود، تجارت کلی تا ۱۲ میلیارد دلار افزایش می یابد که رشد ۸۰ درصدی را نشان می دهد. (Ahmad Rahim, 2016)
کریدور لاجورد؛ از افغانستان تا اروپا
افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، ترکیه و گرجستان در اواسط نوامبر ۲۰۱۶ توافقنامه ای را در مورد ایجاد «کریدور لاجورد» امضا کردند که به افغانستان امکان می دهد کوتاه ترین دسترسی را به دریای سیاه و مدیترانه داشته باشد. این کریدور چندوجهی شرق-غرب (که هنوز در دست توسعه است، اگرچه در حال حاضر برخی از بخش های آن در حال استفاده است) از افغانستان آغاز شده و شامل مسیرهای زمینی می شود که از ترکمنستان می گذرد و به دنبال آن خطوط اتصال کشتی ها از طریق دریای خزر به آذربایجان انجام می شود. کالاها از آنجا و از طریق راه آهن به گرجستان، ترکیه و به طور بالقوه به اروپا منتقل می شوند.
به طور کلی، این کریدور با هدف تقویت صادرات، گسترش فرصت های اقتصادی و بهبود زیرساخت های حمل و نقل برای همه کشورهای دخیل طرح ریزی شده است. توسعه و پیشبردِ این پروژه، با سرمایه گذاری اولیه ۲ میلیارد دلاری در سال ۲۰۱۸ کلید خورد که از تورغندی افغانستان آغاز شده؛ به شبکه ریلی/خط آهن ترکمنستان متصل گشته؛ از بنادر باکو، پوتی و باتومی گذشته؛ و در نهایت به قارص و استانبول در ترکیه می رسد. هدف کریدور لاجورد اتصال افغانستان به ترکیه و در نتیجه اروپا از طریق کشورهای ترانزیتی ترکمنستان، آذربایجان و گرجستان به عنوان بخشی از چشم انداز رهایی از دوری و جداییِ افغانستان از مسیرهای تجاری سودآور است.
انتظار می رود این کریدور که تحت کنوانسیون حمل و نقل بین المللی جاده ای فعالیت می کند، بتواند ۸۰ درصد از محصولات حمل شده از جنوب آسیا به اروپا را انتقال دهد. با وجود اینکه کریدور حمل و نقل لاجورد در ابتدا برای تقویت روابط تجاری برای افغانستان محصور در خشکی و ایجاد یک مسیر امن برای انتقال کالاهای افغانی به بازارهای اروپایی ایجاد شد، اهمیت این کریدور فراتر از افغانستان و ترکمنستان است. چنانچه به گفته باتیر آنایف، معاون مدیر کل آژانس حمل و نقل و ارتباطات مسیر حمل و نقل بین المللی ترانس خزر، این کریدور به عنوان یک مسیر ترانزیتی کلیدی از چین به اروپا خواهد بود.
در صورت تداوم توسعه و پیشبرد این پروژه، کریدور لاجورد (ترکیه-گرجستان-آذربایجان-ترکمنستان-افغانستان) را می توان سومین خط با پتانسیل اتصال افغانستان به اقیانوس های جهان در نظر گرفت. علاوه بر این، مسیر لاجورد دارای فرصت های توسعه به سمت پاکستان و هند نیز محسوب می شود. گسترش قدرت های رو به رشد هند و پاکستان مزایای اقتصادی و امنیتی قابل توجهی را برای کشورهایی که از این کریدور استفاده می کنند به همراه خواهد داشت.
در ژانویه ۲۰۲۱، ترکمنستان، آذربایجان و افغانستان نقشه راهی سه جانبه برای تعمیق همکاری در کریدور لاجورد امضا کردند. پس از اتصال مسیر لاجورد به راه آهن باکو – تفلیس – قارص در سال ۲۰۱۸، کالاها از افغانستان قبلاً از ترکمنستان به آذربایجان و سپس به غرب منتقل شده است. اولین محموله آزمایشی ارسال شده از افغانستان در دسامبر ۲۰۱۸ ظرف مدت ۱۲ روز به باکو تحویل داده شد. از ژانویه تا می ۲۰۲۰، ۵۵۵۰۰ تن محموله از طریق آذربایجان در مسیر افغانستان و همچنین در جهت معکوس حمل شده است.
کشورهایی که در توسعه کریدور لاجورد شرکت می کنند، منافع خود را در خطر دارند. ترکمنستان امیدوار است که اقتصاد خود را تنوع و توسعه بخشد، افغانستان به دنبال یک مسیر تجاری جایگزین است و آذربایجان به دنبال تقویت ارتباط منطقه ای است. به طور کلی، انتظار می رود که این کریدور ترانزیتی، ادغام منطقه ای و فرصت های تجاری را برای افغانستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه تقویت کند. همچنین انتظار می رود که با بهبود زیرساخت ها و اتصال منطقه ای، این پروژه ترانزیتی احتمالا ثبات اقتصادی و سیاسی را در میان کشورهای درگیر و همچنین در مناطقی که آنها در آن فعالیت می کنند، افزایش خواهد داد. (Alekberli-Museyibova, 2023)
اهمیت کریدورهای ترانزیتی برای ترکمنستان
سردار بردی محمداُف، رئیس جمهور ترکمنستان، با سخنرانی در کنفرانس و نمایشگاه «کریدورهای حمل و نقل و ترانزیت بین المللی: اتصال و توسعه (ITCC)»[۳] که در تاریخ ۳ تا ۴ مه ۲۰۲۳ در عشق آباد برگزار شد، تعدادی از پروژه های ارتباطی که در حال حاضر توسط ترکمنستان ترویج شده است را برجسته کرد. این پروژه ها شامل بزرگراه عشق آباد-ترکمن باشی؛ یک بزرگراه و یک پل بر فراز خلیج قره بغاز در مسیر ترکمن باشی – قزاقستان؛ کریدور حمل و نقل ترکمنستان-ایران-عراق-ترکیه؛ کریدور ازبکستان-ترکمنستان-ایران-عمان؛ و کریدور افغانستان-ترکمنستان-آذربایجان-گرجستان-ترکیه (لاجورد) است.
در همین راستا سردار بردی محمداُف بر اهمیت کریدور ترانزیت بین المللی لاجورد تاکید و خاطر نشان ساخت که چگونه توسعه بیشتر این پروژه برجسته، انقلابی در سیستم حمل و نقل منطقه ای ایجاد می کند و این عرصه را به سطوح بالاتر و جدیدی از کارایی و اتصال سوق می دهد. نام لاجورد از مسیری تاریخی گرفته شده است که در آن لاجورد افغانستان و سایر سنگ های نیمه قیمتی بیش از ۲۰۰۰ سال پیش به قفقاز، روسیه، بالکان، اروپا و شمال آفریقا صادر شده است. به گفتۀ سردار بردی محمداُف، “اجرای توافقنامه پنج جانبه ایجاد دهلیز حمل و نقل بین المللی افغانستان-ترکمنستان-آذربایجان-گرجستان-ترکیه (لاجورد) سیستم حمل و نقل منطقه ای را به سطح جدیدی خواهد رساند. ترکمنستان با دسترسی به دریای آزاد، فعالانه در حال ادغام در مسیرهای ارتباطی ترانس خزر است و تلاش می کند تا از پتانسیل این منطقه حداکثر استفاده کند.”
به عنوان بخشی از اتصال اوراسیا و کریدور میانی، کریدور حمل و نقل لاجورد با ایجاد فرصت های جدید برای افزایش حجم تجارت، به تعمیق یکپارچگی منطقه ای کمک خواهد کرد. با احداث خط آهن توسط ترکمنستان در چارچوب حمایت از افغانستان؛ افغانستان که خروجی به دریا ندارد، از طریق عشق آباد به منطقه اقتصادی آوازه در دریای خزر و سپس باکو، مسیر تفلیس- قارص به آنکارا، استانبول و اروپا ارتباط برقرار خواهد کرد. بدین ترتیب کریدور لاجورد به نحوی از افغانستان تا اروپا کشیده می شود. (Sarymbetova, 2023)
البته به نظر می رسد طالبان نیز نه تنها نسبت به پروژه های توسعه محور و انکشافی و انعقاد قراردادهایی چند جانبه با کشورهای همسایه در این راستا بی توجه و بی تمایل نبوده است، بلکه پیشروی در مسیری از توسعه و تداوم پروژه های مربوطه را راه حلی منطقی برای مثبت نشان دادن وجهه ای منطقه ای و بلکه جهانی از خود، و یا ریسمانی محکم برای چنگ زدن و ماندن در قدرت می داند. چنانچه از زمان به قدرت رسیدن طالبان برای بار دوم در اوت ۲۰۲۱، مقامات این گروه مرتبا در حال رایزنی، سفر و تعامل با سایر کشورهای همسایه و نگه داشتن نخ ارتباطات و مناسبات فی ما بین می باشند.
چنانچه در همین راستا و در ۳۰ نوامبر ۲۰۲۳ شاهد بودیم که شرافت رئیس اداره راه آهن افغانستان در راس هیاتی به عشق آباد ترکمنستان سفر و در مورد همکاری در بخش راه آهن، همکاری های دوجانبه و افزایش ترانزیت گفتگو کند. عبدالسمیع درانی، سخنگوی این مقام در این سفر گفت که رئیس اداره راه آهن در تلاش است تا تجارت با کشورهای آسیای میانه را از طریق راه آهن افزایش دهد. طرفین توافق کردند که ترانزیت از طریق خط آهن ترکمنستان (افزایش حجم حمل و نقل بار در خط راه آهن سرخ آباد – تورغندی) را افزایش داده و از حمل و نقل ایمن کالاهای تجاری از افغانستان و بهبود مدیریت از بندر تورغندی اطمینان حاصل کنند.
البته از دید تجار و بازرگانان افغان نیز تکمیل و توسعه پروژه هایی در این زمینه، مسبب جان گرفتن کسب و کار این قشر نیز خواهد بود. چنانچه به گزارش طلوع نیوز و به گفتۀ خان آقا گلزار، تاجری افغان در همین رابطه، «تکمیل پروژه راه آهن ترکمنستان – مزارشریف کمک زیادی به افغانستان از نظر تجارت و ترانزیت خواهد کرد و ما از وابستگی به یک کشور رهایی خواهیم یافت». پیش از این رئیس اداره راه آهن از تمامی نهادهای مالی و سایرین خواسته بود تا در پروژه های ریلی افغانستان سرمایه گذاری کنند. دو کشور اخیرا بر سر افزایش حمل و نقل بار در خط راه آهن سرحدآباد به تورغندی توافق کردند. آنگونه که اشاره شد، به گفتۀ کارشناسان، این بندر زمینی در پروژه ترانزیت بین المللی لاجورد گنجانده شده است.
اما که مشخص است، بی ثباتی در افغانستان همراه با بحران های اقتصادی و انسانی که به رادیکالیزه شدن و افراط گرایی دامن می زند، تهدید قابل توجهی برای پروژه های ترانزیتی گسترده در آسیای مرکزی، جنوب آسیا و سراسر اوراسیا محسوب می شود. از این رو، حضور و احتسابِ افغانستان در همکاری های منطقه ای برای حل این بحران ها و کاهش تهدیدات امنیتی بسیار مهم تلقی می شود. خروج ایالات متحده آمریکا و تسلط طالبان بر افغانستان به تغییرات و محدودیت های قابل توجهی در داخل افغانستان منتهی شد که جریانی از فقدان روابط دیپلماتیک با سایر کشورها و افزایش مشکلات اقتصادی را باه همراه داشت.
در نتیجه، به باور برخی ناظران، مشارکت کابل در پروژه های منطقه ای توسعه محور مانند کریدور لاجورد ممکن است به بهبود وضعیت داخلی و جایگاه منطقه ای کشور کمک کند. ضمن آنکه از سوی دیگر نیز پس از همه‌گیری کووید-۱۹ و جنگ روسیه علیه اوکراین، کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی، فعالانه در حال تعمیق همکاری در زمینه های لجستیک و حمل و نقل بوده، بر ساخت و توسعه بیشتر مسیرهای ترانزیتی جایگزین تمرکز دارند.
به عنوان مثال، یکسان و یکپارچه سازی تعرفه های حمل و نقل، ایجاد زیرساخت های ریلی به هم پیوسته و افزایش ترافیک حمل و نقل در دستور کار آذربایجان، ترکمنستان و سایرین قرار دارد. علاوه بر این، عشق آباد و کابل اقدامات مختلفی را برای تقویت همکاری های خود از جمله ساخت و نوسازی زیرساخت های حمل و نقل و بهبود کنترل های مرزی و گمرکی انجام داده اند. ترکمنستان به ویژه به پروژه لاجورد علاقه مند است. ترکمنستان همچنین انتظار دارد ساخت خط آهن ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان بازارهای خود را در چین و از آنجا در منطقه آسیا و اقیانوسیه باز کند.
جمع بندی
تعدادی از پروژه های زیربنایی، به ویژه در حوزه انرژی و حمل و نقل، با تمایل و مشارکت فعال افغانستان و در راستاِ نیل به تحقق هدف ادغام بیشتر این کشور در شبکه منطقه ای وجود داشته است. از جمله این پروژه ها می توان به پروژه بزرگ ساخت راه آهن تات اشاره کرد. افغانستان همچنین در پروژه ترانزیت بین المللی لاجورد از طریق ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه به اروپا نیز مشارکت دارد. قرار است در ترانزیتی به سمت غرب، محموله هایی از تورغندی افغانستان و از طریق راه آهن به بندر ترکمن باشی در دریای خزر انتقال یابند و سپس از مسیر شهر باکو در آذربایجان به منطقه تفلیس گرجستان وصل و از تفلیس به طرف قارس در ترکیه رود. این مسیر به استانبول و از آنجا تا اروپا ادامه دارد
به طور کلی می توان گفت هدف از تشکیل دهلیزهای حمل و نقل بین المللی بین تاجیکستان، افغانستان و ترکمنستان، افزایش کارایی تجارت خارجی و تضمین اجرای آنها بر اساس موافقتنامه ها و ترتیبات بین المللی است که امنیت اقتصادی کشورها را تقویت می کند. همچنین پروژه های مذکور جهت جذب ارتباطات ملی ترافیک ترانزیتی و افزایش کارایی بین المللی تجارت منطقه ای تدارک دیده شده اند.
به طور کلی به نظر می رسد اخیرا در برهه ای زمانی که کشورهای منطقه برای اتصال شمال جنوب و شرق به غرب در تکاپو بوده و با احداث خطوط مواصلاتی و ترانزیتی در پی توسعه اقتصادی داخلی و بهره مندی از حقوق و عواید ترانزیتی از یک سو و درصدد تقویت و ارتقای جایگاه منطقه ای خود از سوی دیگر می باشند، انفعال هر کشور به نحوی فرصت سوزی و انزوای بیشتر در مسیر متنوع سازی مسیرهای تجاری و حمل و نقل و پس زدن همگرایی منطقه ای محسوب خواهد شد. بدین ترتیب می توان گفت تقلای ترکمنستان برای پیشبرد پروژه های ترانزیت منطقه ای چندان هم تعجب آور نیست؛ چراکه به طور همزمان، قزاقستان نیز ساخت یک خط راه آهن جدید را با هدف تقویت اتصال داخلی خود و تقویت روابط حمل و نقل با همسایه ازبکستان آغاز کرده است.
مطلب بعدی در همین رابطه را می توانید با عنوانِ «تمایل تاجیکستان به توسعه خطوط ترانزیت و ملاحظاتی مرتبط با بازگشت طالبان» مطالعه نمایید.
منابع:
– Ahmad Rahim, Shoaib, (2016), “The Turkmenistan-Afghanistan-Tajikistan Railway”, https://thediplomat.com/2016/12/the-turkmenistan-afghanistan-tajikistan-railway/
– Alekberli-Museyibova, Nuray, (2023), “Revitalization of the Lapis Lazuli Corridor: From Afghanistan to Europe”, Publication: Eurasia Daily Monitor Volume: 20 Issue: 110, https://jamestown.org/program/revitalization-of-the-lapis-lazuli-corridor-from-afghanistan-to-europe/
– Caravanserai and AFP, (2021), “Turkmenistan, Afghanistan open new rail, power and communication links”, https://central.asia-news.com/en_GB/articles/cnmi_ca/features/2021/01/14/feature-03
– Grantham, Andrew, (2023), “Turkmenistan to Imanazar and Aqina”, http://www.andrewgrantham.co.uk/afghanistan/railways/turkmenistan-to-imanazar-aqina-and-andkhoy/
– Haraguchi, Takako, (2006), “Turkmenistan Railway Transportation Modernization Project”, https://www.jica.go.jp/Resource/english/our_work/evaluation/oda_loan/post/2007/pdf/project40_full.pdf
– Sarymbetova, Aygerim, (2023), “Turkmen President Says Transport Corridors to Enhance Trade Partnerships”, https://caspiannews.com/news-detail/turkmen-president-says-transport-corridors-to-enhance-trade-partnerships-2023-5-4-43/
– tradingeconomics, (2023), “Turkmenistan – Rail Lines “, https://tradingeconomics.com/turkmenistan/rail-lines-total-route-km-wb-data.html
[۱] Joint Afghan-Turkmen rail committee
[۲] the Turkmenistan-Afghanistan-Tajikistan (TAT) railway
[۳] the Conference and Exhibition “International Transport and Transit Corridors: Interconnection and Development”