تمایل تاجیکستان به توسعه خطوط ترانزیت و ملاحظاتی مرتبط با بازگشت طالبان (۶)

۲۷ آذر (قوس) ۱۴۰۲ – ۱۸/ ۱۲/ ۲۰۲۳

تاجیکستان کشور کوهستانیِ کوچکی (در بین سایر کشورهای آسیای میانه)، محاط به خشکی، و با درآمد متوسط پایینی است که در بخش جنوبی آسیای مرکزی واقع گردیده و با جمهوری قرقیزستان، ازبکستان، کشور افغانستان و جمهوری خلق چین دارای مرز است. تاجیکستان، این کشورِ بدون دسترسی به دریا، عمدتا به حمل و نقل جاده ای برای تجارت خود متکی بوده و تردد مسافران و حمل و نقل کالاها به آن غالبا از طریق جاده صورت می گیرد. شبکه ریلی تاجیکستان، که در اصل به عنوان بخشی از سیستم گسترده ‌تر شوروی بوده است، از دو خط غیرمرتبط/غیرمتصل تشکیل شده است (یکی از تاشکند به سمت دره فرغانه واقع در شمال تاجیکستان، و دیگری که دوشنبه را به جنوب ازبکستان متصل می‌ سازد).

 این موقعیت مندی تا حدودی سهم ریلی محدود و مشخص برای تاجیکستان را در حمل و نقل کالا و مسافر آشکار می سازد. بدین ترتیب و با توجه به اهمیت زیرساخت های جاده ای برای این کشور باید به تقویت و حفظ عملکرد این شبکۀ مواصلاتی برای تاجیکستان اذعان کرد. در همین راستا، چندین جاده بین ‌المللی که بخش ‌هایی از کریدورهای برنامه همکاری اقتصادی منطقه ای آسیای مرکزی[۱] را تشکیل داده و از تاجیکستان عبور می ‌کنند، قابل اشاره هستند که نیازمند توجهی ویژه جهت افزایش ظرفیت تاجیکستان می باشند؛ مانند جاده های بین سمرقند در ازبکستان و دوشنبه پایتخت تاجیکستان؛ یا بین تاشکند و خجند، شهری در شمال تاجیکستان.

بدین ترتیب، فقدانی از اتصالات، هم در داخل این کشور و هم در سطح بین ‌المللی، مانع بزرگی برای ادغام تاجیکستان در زنجیره ‌های ارزشمند منطقه ‌ای و جهانی است. شایان ذکر است عبور خطوط ریلی بین المللی تاجیکستان از ازبکستان و گاها بالا گرفتن تنش ‌ها بین تاجیکستان و ازبکستان در گذشته، به بسته شدن مرزها منجر شده است. به همین خاطر تاجیکستان از پروژه هایی چون تات که ازبکستان را دور می زند، استقبال نمود.

چنانچه تاجیکستان برای دور زدن ازبکستان و تنوع بخشیدن به خطوط ریلی خود، اعلام کرد که به عنوان بخشی از راه آهن ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان (تات) خطوط ریلی بین المللی به افغانستان ایجاد خواهد کرد؛ اما به نظر می رسد جریانی از بهبود روابط با ازبکستان اشتیاق تاجیکستان در پیشبرد این پروژه را کاهش داده است.

به طور کل می توان گفت در حالی که پروژه های در دست ساخت در تاجیکستان عمدتا بر جاده ها متمرکز هستند، اما در عوض پروژه های برنامه ریزی شده آتی بر خطوط ریلی تمرکز دارند. چنانچه طبق شکل زیر، پروژه های زیرساختی حمل و نقل برنامه ریزی شده و جاری تاجیکستان حدود ۵٫۹ میلیارد دلار بوده و عمدتاً از پروژه های راه آهن (۸۰٪ یا حدود ۴٫۷ میلیارد دلار) تشکیل شده است.

 پروژه های مذکور عمدتا سرمایه گذاری هایی در مقیاسی بزرگ و کلان و اغلب فرامرزی هستند که هدف آنها افزایش اتصال کشور با بازارهای همسایه بوده و شامل ساخت راه آهن روسیه-قزاقستان- جمهوری قرقیزستان-تاجیکستان، و یا راه آهن چین-جمهوری قرقیزستان-تاجیکستان-افغانستان-ایران است. لازم به ذکر است که چنین سرمایه گذاری در بهبود حمل و نقل منطقه ای به عنوان منابع اصلی رشد اقتصادی گسترده در نظر گرفته می شود؛ زیرا نه تنها سبب افزایش جریان انتقال کالاها، افراد و خدمات در منطقه می گردد، به تاجیکستان نیز فرصت می دهد تا خود را بهتر در زنجیره های ارزشمندی های منطقه ای و جهانی قرار دهد. (OECD, 2019)

آنگونه که غالبا اشاره شده است، از آنجایی که سیستم ریلی تاجیکستان در مجموع تنها ۶۸۰ کیلومتر راه ‌آهن غیر برقی تک خط داشته که همگی آن ۱۵۲۰ میلی ‌متر عرض دارد؛ حمل و نقل ریلی در این کشور محدود بوده است. این سیستم مراکز شهری اصلی غرب تاجیکستان را با نقاط همسایه ازبکستان متصل می کند. اما در سال۲۰۰۰-۱۹۹۹یک خط جدید شهرهای جنوبی باختر و کولاب را به هم وصل، و در سال ۲۰۱۶، خط دیگری هر دو شهر را به دوشنبه پایتخت متصل نمود، و به این ترتیب شبکه ‌های راه ‌آهن جنوبی و مرکزی را به هم متصل ساخت.

چنانچه به گزارش بی بی سی فارسی، یک خط جدید راه آهن که شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان را، به شهرهای قرغان تپه و کولاب، در جنوب این کشور پیوند می دهد، پس از هفت سال کار ساختمانی، در سال ۲۰۱۶ مورد بهره برداری قرار گرفت. عملیات ساختمانی راه آهن دوشنبه- قرغان تپه- کولاب در سال

به هرروی متعاقبا یک خط ریلی چندملیتی بین افغانستان و تاجیکستان در سال ۲۰۱۳ طرح ریزی شد. بخش تاجیکستان تا حدودی در سال ۲۰۱۶ اجرا شده است. از دیگر سو، در سال ۲۰۱۸ نیز یک امتداد ۵۰ کیلومتری از کلخوزآباد در تاجیکستان تا شهر مرزی شیرخان بندر افغانستان در ولایت قندوز تصویب شد. همچنین طرح هایی نیز برای پیوند تاجیکستان با ایران، افغانستان، قرقیزستان و چین تحت کریدور ریلی پنج کشور وجود دارد.

احداث مسیرهای ارتباطی در پیشبرد پروژه های اتصال دهندۀ آسیایی

به نظر می رسد قرار گرفتن در مسیری از پیشبردِ خطوط مواصلاتی و توسعه محور، و احداث خطوط ریلی برای کشورهای آسیای مرکزی اهمیت خاص خود را داشته باشد، به ویژه اینکه اقتصاد کشورهایی محصور در خشکی چون افغانستان و تاجیکستان به دلیل ماهیت منزوی، زیرساخت های ضعیف و رشد اقتصادی آهسته و بلکه بی ثبات، متحمل چالش ها و مصائب بسیاری بوده است. به طور مثال، زیرساخت های حمل و نقل افغانستان که در طول دهه ها جنگ ویران شده است، باید بازسازی شود تا از پتانسیل تجارت و ترانزیتی کشور بهره مند شود.

افغانستان ۱۳۵۷ کیلومتر مرز مشترک با تاجیکستان دارد و ۱۱۳۵ کیلومتر آن را رودخانه آمودریا تعیین می‌کند. هفت پل ارتباطی در مرزهای تاجیکستان و افغانستان بر رودخانه «پنج» (آمو) و با سرمایه ‌گذاری بنیاد آغاخان و آمریکا احداث شده و در ماه می سال ۲۰۲۱ نیز وزارت حمل ‌و نقل تاجیکستان با انتشار بیانیه ‌ای از تصمیمات اتخاذ شده بین مقامات این کشور با مقامات افغانستان جهت ساخت هشتمین پل ارتباطی در مرزهای مشترک دو کشور اشاره کرد. اما ساخت خط آهن وجه عمده ای در افزایش و تقویت موج های جدید تجارت داشته و افغانستان را قادر می سازد تا نقش پلی را ایفا کند که منطقه آسیای مرکزی را با بازارهای جهانی ادغام و یکپارچه می کند.

در هرروی، با توجه به اهمیت خطوط اتصال دهنده، به نظر می رسد کشورهای منطقه نیز درصدد بسط و گسترش ترانزیت ریلی در داخل و خارج از مرزهای خود برآمده اند. هدف اصلی از تشکیل کریدورهای بین المللی در خاک کشوری چون تاجیکستان افزایش اثربخشی حمل و نقل تجارت خارجی و ارائه ضمانت اجرایی آنها بر اساس توافقات بین المللی بوده است؛ توافقاتی که باعث تقویت امنیت اقتصادی کشورها و همچنین جذب ارتباطاتی ملی از جریانِ حمل و نقل ترانزیتی و اثربخشی تجارت بین المللی منطقه ای می شود.

خصوصا که در این رابطه و در راستای هدف مذکور، جمهوری تاجیکستان توافقنامه بین دولتی در مورد شبکه بزرگراه آسیایی[۲]، موافقتنامه بین دولتی در مورد شبکه ریلی ترانس آسیایی[۳]، و توافقنامه چندجانبه «کریدور حمل و نقلِ اروپا-قفقاز-آسیا یا همان تراسیکا» (TRASECA)[۴]، را امضا کرده است. در عین حال نیز این کشور عضویتِ سازمان های بین المللی مختلفی چون کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد برای آسیا و اقیانوسیه (UNESCAP)، برنامه همکاری اقتصادی منطقه ای آسیای مرکزی (CAREC)، سازمان همکاری شانگهای (SCO)، کمیسیون اقتصادی سازمان ملل متحد برای اروپا (UNECE)، اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEC)، سازمان همکاری های اقتصادی یا اکو (ECO)، را داشته و ضمن آن با مؤسسات مالی مانند بانک توسعه آسیایی (ADB)، بانک اروپایی برای بازسازی و توسعه (EBRD)، صندوق اوپک، بانک جهانی نیز همکاری دارد.

همچنین تاجیکستان به ۵ کنوانسیون بین المللی که حمل و نقل جاده ای بین المللی را تسهیل می سازد نیز ملحق گردیده؛ روندی که در آن اولویت اصلی به همکاری های منطقه ای تعیین شده است. دولت جمهوری تاجیکستان با توجه به الحاق و عضویت این کشور در موافقتنامه ها و سازمان های فوق، مجموعه ترانزیتی/حمل و نقل (transport complex) را به عنوان بخش اولویت اقتصادی برای تاجیکستان اعلام کرد. بدین ترتیب برای احداث و کشیدن کریدورهای جاده ‌ای و ریلی در داخل تاجیکستان طبق الزامات بین ‌المللی، توافق ‌نامه ‌های دوجانبه بسیاری امضا شده که بهبود ایجاد و ساخت جاده ها، راه آهن و بزرگراه جدید را در خاک تاجیکستان فراهم می کند.

 به طول کل می توان گفت ۸ کریدور از خاک تاجیکستان عبور می کند و در حال حاضر مسیرهایی که تاجیکستان را به افغانستان متصل می سازد، به دلیل دسترسی بالقوه به بنادر دریایی ایران و پاکستان به افغانستان در اولویت و اهمیت زیادی قرار دارند. به عبارتی می توان گفت جمهوری تاجیکستان خود کریدوری ست که چین، روسیه، قزاقستان و قرقیزستان را به این بنادر جنوبی متصل ساخته که دسترسی به آنها تنها از طریق کشور افغانستان امکان پذیر است. (mintrans, 2014: 3)

در تاریخ ۲۰ مارس ۲۰۱۳ و در عشق آباد ترکمنستان، یادداشت تفاهمی ما بین سه کشور تاجیکستان، افغانستان و ترکمنستان در مورد احداث خط راه آهن «تاجیکستان-افغانستان-ترکمنستان(تات)» به امضا رسید. بر اساس ماده ۲ از این یادداشت تفاهم، بنابرآن بود که طرفین ظرف مدت یک ماه از تاریخ امضای این یادداشت تفاهم برای بررسی دقیق مسیرها و نیز منابع سازمانی، حقوقی و مالی اجرای عملی این پروژه، نشستی از کارشناسان وزارتخانه ها و ادارات مربوطه از طرفین برگزار کنند.

در چشم انداز ساخت خط آهن جدید، اتصال جمهوری تاجیکستان به جمهوری اسلامی افغانستان و ترکمنستان، امکان انتقال محموله ها از تاجیکستان به ترکمنستان، کشورهای قفقاز و اروپا در سراسر خاک افغانستان و همچنین در جهت معکوس را فراهم می کند. جمهوری تاجیکستان علاقمند به ساخت راه آهن بین المللی با افغانستان و همچنین ارتباط با ترکمنستان می باشد. افغانستان به نوبه خود از ترافیک ترانزیتی بهره مند خواهد شد، زیرساخت های مرتبط با احداث خطوط جاده ای نیز توسعه یافته و مشاغل جدید ایجاد خواهد شد. بدین ترتیب، تاجیکستان از طریق خاک افغانستان با ترکمنستان ارتباط حمل و نقل خواهد داشت. (mintrans, 2014: 4)

از طرف دیگر دررابطه با افغانستان نیز می توان گفت پیشتر توسعه شبکه ریلی این کشور که در پلان ملی راه آهن افغانستان[۵] منعکس گردید، ستون اصلی بلند پروازانۀ دولت(سابق) افغانستان برای ارتقای ارتباط منطقه ای را نشان می دهد که تداوم این طرح می تواند ضامنی در برجسته ساختن نقش غیرقابل حذف افغانستان در اتصالات منطقه ای باشد. این طرح به نوعی اولویت زیرساختی دولت بود که در نظر گرفته شد تا کشور را به عنوان یک مرکز حمل و نقل منطقه ای از طریق ایجاد دسترسی کریدور به شبکه های منطقه ای قرار داده و راه را برای تامین نیازهای حمل و نقل در حوزه های مختلف کشاورزی، تولیدی، معدنی و سایر بخش های اقتصادی هدایت کند.

چنانچه در همین راستا و به گزارش وزارت فواید عامه افغانستان (در دورۀ اشرف غنی)، شبکه ریلی افغانستان به رفع نیازهای ترانسپورتی در بخش های حمل و نقل اقلام و کالاهای صنعتی و ساختمانی، حمل و نقل محصولات معدنی کشور به بنادر منطقه، حمل و نقل محصولات کشاورزی، فراهم کردن تسهیلات برای حمل و نقل کالا، اتصال ولایات و مراکز اقتصادی کشور، و ارائه خدمات بلندمدت برای مسافران کمک خواهد کرد. پلان ملی راه آهن افغانستان مستلزم ساخت یک شبکه ریلی ترانس آسیایی (در حدود ۵۵۵۰ کیلومتر) در سراسر کشور است.

 این طرح در هماهنگی با طرح ها و کریدورهای منطقه ای و بین المللی طراحی شده است؛ طرح هایی مانند کریدور ترانسپورت اروپا-قفقاز-آسیا، برنامه همکاری اقتصادی منطقه ای آسیای مرکزی و مسیرهای سازمان همکاری اقتصادی، که همچنین در تلاش هستند تا افغانستان را به یک مرکز ترانسپورتی و ترانزیتی تبدیل کنند. در نهایت، پلان ملی راه آهن افغانستان زیرساختی را فراهم خواهد کرد که بر اساس آن ابتکارات اصلی حمل و نقل منطقه ای کشور، مانند راه آهن پنج ملت، مسیر لاجورد، کریدور ریلی تات و پیوند افغانستان با پروژه کمربند و جاده می تواند محقق شود.

در همین راستا محمد همایون قیومی رئیس سابق پلان ملی راه آهن افغانستان چهار کریدور برای افغانستان را مشخص نمود که به آنها اشاره خواهیم کرد: ۱) غرب-شمال-شمال شرق؛ ۲) غرب-جنوب-جنوب شرق؛ ۳) شمال-جنوب-شرق؛ و ۴) کریدور مرکزی.

پلان ملی راه آهن افغانستان بخشی از خطوط شمال شرقی و شمال غربی را به عنوان اولویت بالا طبقه بندی کرد که بر روی خط ۷۵ کیلومتری موجود بین حیرتان و مزار شریف گسترش می یابد و جمهوری های آسیای مرکزی و ایران را از طریق افغانستان به یکدیگر متصل می کند. خطوط شمال-جنوب را به عنوان خطوط جنوب-غرب و جنوب-شرق طبقه بندی می کند که جنوب افغانستان را به ایران (از غرب) و پاکستان (از شرق) متصل می کند.

 این خط خطوط شرق-شمال را به عنوان طرحی برای اتصال بخش های جنوب غربی، جنوبی، شمال شرقی و شرقی افغانستان به کشورهای مشترک المنافع همسایه، ایران، چین و پاکستان توصیف نموده است. کریدور مرکزی نیز یک خط بالقوه آینده است که از مرکز افغانستان عبور خواهد کرد و هرات را به بامیان و در نتیجه خط آهن هرات – خواف را به خط بامیان – تورخم متصل می کند. (Safi and Alizada, 2018: 23-24)

به هرروی با این تفاسیر باید گفت پتانسیلی برای گسترش صادرات مابین دو کشور تاجیکستان و افغانستان وجود دارد که می تواند در جهت تقویت نقش دو کشور به طورت توسعه داخلی و منطقه ای موثر افتد. در همین راستا به طور کلی می توان گفت سه کریدور قابل دوام از طریق تاجیکستان وجود دارد که در مجموع با کریدور ریلی موجود از طریق ازبکستان به حیرتان، افغانستان بر اساس تعرفه های راه آهن فعلی ازبکستان مقایسه می شوند.

–           خجند –پنج پایین – قندوز (۸۳۹ کیلومتر/ترتیبات حمل و نقل: ساریاگاش به قندوز): این کریدور شامل حرکت راه آهن از قزاقستان و ترانزیت از طریق ازبکستان تا استان خجند در شمال تاجیکستان است.

–           بیشکک-اوش-پنج پایین یا اشکاشم (ترتیبات حمل و نقل: بیشکک به پنج پایین): مسیر بیشکک – اوش که به طور کامل ازبکستان را دور می زند. این خط شامل حمل و نقل ریلی در سراسر قزاقستان تا بیشکک در شمال قرقیزستان است.

–        کاشغر چین-پنج پایین (۱۲۰۰ کیلومتر/ ترتیبات حمل و نقل: عبور از ۳ گردنه کوهستانی): خط آهن سین کیانگ را به بنادر عمیق دریا در شرق چین متصل می کند به کاشغر ختم می شود. (کاشغر– گذرگاه کولما– مرغاب – خاروغ – کولیاب–پنج پایین– قندوز) (Logistics Cluster, 2022)

خط آهن تات، فرصتی برای تاجیکستان در دور زدن ازبکستان

همان طور که در مطالب پیشین نیز اشاره شد، خط آهنی میان سه کشور ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان (موسوم به تات) در تاریخ ۵ ژوئن ۲۰۱۳ و با هدفی کلی جهت توسعه یک کریدور ریلی افتتاح شد که آسیای مرکزی را از طریق دسترسی آسان و کارآمد به بازارهای جهانی متصل و برای هر سه کشور در برگیرنده مزایایی خواهد بود. و چنین به نظر می رسید که این پروژه مسیری جایگزین در دور زدن ازبکستان در جریان های تجاری و ترانزیتی از سوی تاجیکستان را فراهم می آورد. همچنین راه آهن برنامه ریزی شده بخشی از یک ابتکارعمل مرتبط با حمل و نقل منطقه ای در باز کردن یک کریدور حمل و نقل بین آسیای مرکزی و بازارهای جهانی از طریق اقیانوس هند است، مسیری بسیار کوتاه تر برای آسیای مرکزی نسبت به عبور از روسیه.

بدین ترتیب می توان گفت هدف کریدور ترانزیتی تات برای حمایت از یکپارچگی اقتصادی کشورها، و به ویژه امکان تردد ترانزیتی برای تاجیکستان بدون نیاز به عبور از ازبکستان برای مسیرهای ترانزیتی تاجیکستان بود. هزینه راه آهن تات بین ۱٫۵ تا ۲٫۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است. فاز اول این خط آهن، خط ۸۸ کیلومتری آتامراد -امام نظر-آقینه در نوامبر ۲۰۱۶ افتتاح شد و بنابرآن بوده است که این پروژه به بخش اصلی از یک کریدور ترانزیت بین المللی تبدیل شود که اروپا و آسیا را به هم متصل می کند. ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان خواستار توسعه طرح هایی برای کریدوری ریلی بوده اند که با گسترش خط آهن آتامراد-آقینه-اندخوی از طریق شمال افغانستان تا مرز تاجیکستان به سمت شرق کشیده و ایجاد می شود.

کل این پروژه، خطی به طول حدود ۶۳۵ کیلومتر را پوشش می دهد. هرچند ارقامِ اعلام شده در این پروژه کمی متفاوت است و به مسیر انتخاب شده بستگی دارد. در مورد بهترین مسیر برای بخش راه آهن تات در شرق مزار شریف اختلاف نظرهایی وجود داشته است. طرح اولیه برای مسیری طرح ریزی شده بود که خُلم، قندوز و شیرخان بندر در سواحل آمودریا در مرز افغانستان و تاجیکستان را آماده می ‌کرد. بدین ترتیب که از رودخانه آمودریا عبور و وارد تاجیکستان می ‌شود و سپس به شهرستان کلخوزآباد (جلال‌الدین رومی) در راه ‌آهن موجود از ازبکستان به قرغان تپه ختم می ‌شد. با این حال، تاجیکستان یک خط مستقیم ‌تر (و در نتیجه ساخت سریع‌ تر) از مزارشریف تا مرز خود را حداقل به‌ طور موقت پیشنهاد کرد. (Grantham, 2016)

به طور کلی می توان گفت هدف از ایجاد کریدورهای حمل و نقل بین المللی بین سه کشور جمهوری تاجیکستان، افغانستان و ترکمنستان افزایش کارایی تجارت خارجی و تضمین اجرای آنها بر اساس توافقنامه ها و ترتیبات بین المللی بوده که امنیت اقتصادی کشورها را تقویت ساخته و همچنین عاملی در جذب ارتباطات ملی ترافیک ترانزیتی و افزایش کارایی بین المللی تجارت منطقه ای محسوب می شود.

راه آهن جلال الدین بلخی-جیحون-پنج پایین

این خط آهن پیشنهادی به طول ۵۱ کیلومتر یک پروژه سرمایه گذاری بزرگ  در تاجیکستان است که شبکه راه آهن تاجیکستان را تا گذرگاه مرزی با افغانستان در پنج پایین بسط و گسترش می دهد. این خط ۵۱ کیلومتری از مجاورت کلخوزآباد در تاجیکستان آغاز شده، از جنوب تا مرز امتداد یافته، نیاز به انتقال ترافیک از راه آهن به جاده را مرتفع می سازد. ترابری و رفت و آمد از رودخانه پنج به بندر شیرخان بندر در افغانستان شکل می گیرد. بسط و گسترش ۶۵ کیلومتر بیشتر به سمت قندوز و مزارشریف (هر دو افغانستان) بخشی از کریدور ترانزیتی تات را تشکیل می دهد. اگرچه مطالعات اولیه در گذشته تهیه شده و تخمین می زد که هزینه پروژه  در حدود ۱۲۸٫۵۸ میلیون دلار می باشد، اما امکان سنجی پروژه هنوز باید نشان داده شود، به ویژه پس از اقدامات اخیر آزادسازی تجاری و بازگشایی مرزها در ازبکستان. (CAREC, 2021:31)

در ژانویه سال ۲۰۲۰ تاجیکستان و افغانستان توافق نامه ساخت این راه آهن را امضا کردند. چنانچه به گزارش خبرگزاری تلگراف تاجیکستان (آژانس تلگراف تاجیک)، دولت های تاجیکستان و افغانستان در شهر دوشنبه توافقنامه ساخت راه آهنی که جلال‌الدین بلخی-جیحون-پنج پایین (تاجیکستان)-شیرخان بندر (افغانستان) متصل می سازد بین دو کشور را امضا کردند. همان طور که اشاره شد، این خط حلقه اصلی پروژه راه آهن ترکمنستان – افغانستان – تاجیکستان بوده و این سند در راستای اتصال خط راه آهن تاجیکستان-افغانستان-ترکمنستان و خط آهن چین-قرقیزستان-تاجیکستان-افغانستان-ایران و نیز به منظور متصل شدن مسیرهای ریلی منطقه و وصل شدن به بندرهای آبی بندر عباس و چابهار ایران و گوادر پاکستان امضا شده است. این سند به امضای وزیر حمل و نقل تاجیکستان خدایار خدایارزاده و رئیس پیشین اداره راه آهن افغانستان محمد یما شمس رسید. وزارت ترانسپورت تاجیکستان به اهمیت استراتژیک این موافقتنامه اشاره داشت.

همچنین مسیرهای دیگری نیز برای در مجموعه پروژه های سرمایه گذاری برنامه ریزی شده اند که ذیل آنها دو کشور تاجیکستان و افغانستان نیز مشارکت داشته و در مسیری از ترانزیت منطقه ای دخیل خواهند بود. به طور مثال کریدور راه ‌آهن پنج ملت[۶] مسیری پیشنهادی در آسیای مرکزی بین ایران در غرب به سمت چین در شرق است که از طریق کشورهای افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان محقق می گردد. این پروژه کشورهای ایران، افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان و چین را به یکدیگر متصل می کند. حدود نیمی از طول خط آهن از شمال افغانستان عبور می کند. توافق نامه ای اولیه برای توسعه پروژه کریدور راه آهن پنج ملت (FNRC) در دوشنبه، پایتخت تاجیکستان در دسامبر ۲۰۱۴ امضا شد.

به گزارش وب سایت اسپوتنیک افغانستان، مسافت کلی این پروژه حدود ۲۰۰۰ کیلومتر است و مسیر راه آهن از هرات به مرز افغانستان و تاجیکستان کشیده شده و پس از عبور از تاجیکستان از قرقیزستان می گذرد و از طریق راه آهن چین- قرقیزستان- ازبکستان (CKU) به منطقه سین کیانگ چین می رسد. حدود ۵۰ درصد از کل خط راه آهن، تقریباً ۱۱۴۸ کیلومتر، از ولایات قندوز، بلخ، جوزجان، فاریاب، بادغیس و هرات افغانستان عبور خواهد کرد. شایان ذکر است خط آهن خواف – هرات بخشی از پروژه کریدور راه ‌آهن پنج ملت است که در آن قطارها از افغانستان به ایران می روند.

در ۹ می ۲۰۲۳، اولین اجرای آزمایشی محموله از ایران به افغانستان از طریق خط آهن خواف – هرات تکمیل شد. ساخت خط راه آهن خواف – هرات که خواف در شرق ایران را به هرات در غرب افغانستان متصل می کند، در سال ۲۰۰۷ آغاز شد. شایان ذکر است که طرح های خط آهن توسط دولت چین، به عنوان بخشی از طرح “کمربند و جاده” می باشد. چنانچه در همین مسیر نیز طالبان مشتاقانه استقبال می کند. به گزارش اسپوتنیک در نوامبر ۲۰۲۳، محمدمهدی جوانمرد قصاب، مشاور اقتصادی نماینده ویژه طالبان از جزئیات پروژه اتصال ایران به چین از طریق کریدور واخان و یک کمربند یک راه صحبت کرد. به گفتۀ او، راه آهن هرات – خواف می تواند به واخان برود. نقطه اتصال “روزنک” پروژه راه آهن “ملیک – چابهار” را می تواند تا قندهار و از آنجا توسط (پروژه راه آهن طالبان “قندهار – هرات – مزارشریف”) به کریدور واخان و به طور کلی آسیای میانه متصل کند.

همچنین مورد دیگر از پروژه های مذکور که هم تاجیکستان و هم افغانستان را در بر می گیرد، کریدور قرقیزستان-تاجیکستان-افغانستان-ایران (KTAI)[۷] تحت اختیارات سازمان همکاری اقتصادی (اکو) می باشد. این کریدور کوتاه ترین مسیر ممکن را بین ایران و قرقیزستان با صرفه جویی تا پنج روز در زمان معمول حمل و نقل ارائه می دهد و به عنوان مسیر میانبری برای ترانزیت کالا از بنادر جنوبی ایران به کشورهای آسیای میانه از جمله افغانستان و تاجیکستان ایجاد شده است. مسیر تجاری جدید منطقه را به روی فعالیت های مرتبط با تجارت و توسعه باز می کند و حمل و نقل و اپراتورهای حمل و نقل را قادر می سازد از صرفه جویی قابل توجهی در هزینه و زمان در حمل و نقل کالا بهره مند شوند. (IRU, 2020)

و مورد دیگر، طرح بزرگ اتصال راه ‌آهن ایران به چین از طریق افغانستان و تاجیکستان است. به گزارش غلام حیدر ابراهيم باي سلامي یل مطلبی در روزنامه اعتماد (۱۴۰۱)، اتصال راه ‌آهن هرات به مزارشریف، محور اصلی پیوستن اروپا و ایران به تاجیکستان و دیگر کشورهای آسیای میانه از طریق افغانستان است. مسير مزارشريف به حيرتان در مرز ازبكستان، اكنون با ۸۰ كيلومتر ريل روسي به هم متصل شده ‌اند، ولي اگر بنا بر گسترش ريل با استاندارد اروپايي باشد، اين امكان مي‌تواند از طريق گسترش راه‌آهن از شهر شيرخان بندر و از آنجا به شهرهاي قروان تپه، دنقره و دوشنبه تاجيكستان تداوم يابد و از دوشنبه به شهر ساري تاش قرقيزستان و از آنجا به كاشغر چين متصل خواهد شد. شهرهاي تاجيكستان و قرقيزستان مثل ديگر شهرهاي كشورهاي آسياي ميانه، ريل روسي دارند. براي اتصال خطوط استاندارد بين ‌المللي ميان اروپا، ايران، افغانستان و چين موافقت و همكاري اين كشورها و عزم دولت ‌هاي ايران و جمهوري خلق چين براي احداث و تكميل اين شبكه با ريل اروپايي و ايراني لازم و ضروري است. به گزارش وب سایت آوا پرس، تاجیکستان چون از گذشته دور در زمینه اجرا و ساخت شبکه راه ‌آهن بین ایران – افغانستان – تاجیکستان و ترکمنستان – افغانستان – تاجیکستان تلاش کرده، ایجاد این کریدور از راه خاک افغانستان برای این کشور بسیار با اهمیت است، زیرا این خط می ‌تواند تاجیکستان را به صورت مستقیم به افغانستان و غیرمستقیم به ایران (به عنوان دو کشور فارسی زبان) وصل کند.

جمع بندی

از زمان سقوط طالبان در سال ۲۰۰۱، تاجیکستان درصدد ایجاد روابط اقتصادی بیشتر با افغانستان بوده است. در همین راستا و به منظور تسهیل تجارت بین دو کشور، ایالات متحده بودجه ساخت پلی بر روی رودخانه پنج را که در سال ۲۰۰۷ افتتاح شد، تامین کرد. این پل جریان کالاهای تاجیکستان را به افغانستان ارتقا و فرصت های تجاری را در دو سوی رودخانه افزایش داده است. علاوه بر این، تاجیکستان، افغانستان و ایران با تشکیل شورای اقتصادی اتحادیه فارسی زبانان در سال ۲۰۰۸ موافقت کردند و کار برای بهبود ارتباطات حمل و نقل – جاده ای و ریلی – و در نتیجه تجارت بین سه کشور در حال پیشروی بوده است.

اما شرایط طی دو سال اخیر به نحوی دچار تحول گردیده است. زمانی که طالبان در اواسط اگوست ۲۰۲۱ وارد کابل شدند، دولت های آسیای مرکزی، به استثنای دولت تاجیکستان، تا حد امکان به تجارت معمول خود با افغانستان ادامه دادند. همه کشورهای آسیای مرکزی، به استثنای تاجیکستان، برای دیدار با مقامات طالبان، هیئت های دیپلماتیک خود را به کابل فرستادند. اما تاجیکستان تنها کشور آسیای مرکزی بود که پس از بازگشت طالبان به قدرت همچنان در مورد خطرات ناشی از افغانستان هشدار می داد و در همین رابطه نیز در سال جاری (۲۰۲۳) و به منظور تقویت امنیت مرزهایش با کشورهای همسایه و ممانعت از نفوذ تروریسم، اقدام به تاسیس چندین پاسگاه مرزی جدید نمود. (Pannier, 2023)

 بدین ترتیب شاید بتوان گفت کشورهای دیگر در منطقه آسیای مرکزی با تلاش برای بازی کردن در میدان تعاملات سیاسی و اقتصادی، ارجحیت خود را بر تحقق پروژه های توسعه محور و اولویت بخشیدن به منافع ملی و منطقه ای شان قرار داده اند، لیکن تاجیکستان با ملاحظات سیاسی و امنیتی به نحوی یک گام از بازیگران دیگر عقب بوده و گویی قصد زیرپاگذاشتن اصول ساختاری خود برای دستیابی به منافع و مزایای احتمالی اتی را ندارد.

 یک هیئت طالبان در پایان ماه مارس ۲۰۲۳ از تاجیکستان دیدن و پیش از رفتن به خاروغ در استان خودمختار گورنو-بدخشان در شرق تاجیکستان برای بازرسی کنسولگری افغانستان در آنجا که در زمستان سال گذشته در جریان بهمن آسیب دید، در دوشنبه توقف داشت. دولت تاجیکستان به این سفر اشاره ای نکرد، اما حداقل بر اساس یک گزارش، کنترل کنسولگری در اوایل سال ۲۰۲۳ به طالبان واگذار شد.

باید گفت جمهوری تاجیکستان خود کریدوریست که چین، روسیه، قرقیزستان و قزاقستان را به بنادر جنوبی متصل ساخته و دسترسی به آن تنها از طریق افغانستان امکان پذیر است. اما شبکه راه آهن موجود در جمهوری تاجیکستان توسعه چندانی نداشته و نمی تواند ارتباط ریلیِ مطمئن، قابل اتکا و بدون وقفه ای از مرکز کشور با منطقه جنوب را بدون گذرگاه ترانزیتی در امتداد قلمرو کشور مستقل همسایه – ازبکستان فراهم کند. این جریان سبب تحمیل هزینه های اضافی حمل و نقل شده، با طویل ساختن مسیر ارتباط داشته و در هنگام عبور از مرز مشکلات قطعی ایجاد می کند. بنابراین، با توجه به افزایش حجم تردد بین ‌المللی بار و مسافر و همچنین با هدف برقراری ارتباط ریلی مطمئن و قابل دوام می تواند ضامنی در پیشبرد برنامه های توسعه محور هم برای تاجیکستان و هم برای کشورهای همسایه در منطقه و قرار گرفتن در مسیری از امنیت و ثبات منطقه ای باشد.

طالبان وعده داده اند که به شبه نظامیان آسیای مرکزی اجازه استفاده از خاک افغانستان برای برنامه ریزی یا انجام حملات علیه کشورهای همسایه آسیای مرکزی را نخواهند داد. به نظر می رسد که این وعده، همراه با پروژه های زیرساختی و ارتباطی تکمیل شده در طی بیست سالی است که نیروهای خارجی در افغانستان حضور داشتند و آسیای مرکزی را از نظر اقتصادی به افغانستان متصل می کرد؛ چنانچه این گروه تا حدودی موفق شده دولت های آسیای مرکزی را متقاعد و سطحی از همکاری با طالبان را آغاز کنند. در همین راستا تجارت آزمایشی بین آسیای مرکزی و پاکستان و هند از طریق جاده های افغانستان آغاز شده است و برنامه هایی برای ایجاد یک خط راه آهن از طریق افغانستان وجود دارد که آسیای مرکزی را به بنادر پاکستان در دریای عرب متصل می کند.

مطلب بعدی در همین رابطه را می توانید با عنوانِ «راه آهن خواف-هرات، مركز ثقل کریدورهای اتصال شرق آسیا به اروپا و احیاگر جاده ابریشم» مطالعه نمایید.

منابع:

– CAREC, (2021), “RAILWAY SECTOR ASSESSMENT FOR TAJIKISTAN”, The Central Asia Regional Economic Cooperation (CAREC) Program

– Grantham, Andrew, (2016), “TAT Railway”, https://www.andrewgrantham.co.uk/afghanistan/?s=TAT+Railway

– IRU, (2020), “Kyrgyzstan-Tajikistan-Afghanistan-Iran (KTAI) corridor opens for TIR”, https://www.iru.org/news-resources/newsroom/kyrgyzstan-tajikistan-afghanistan-iran-ktai-corridor-opens-tir

– Logistics Cluster, (2022), “2.3.1 Tajikistan Road Corridors to Afghanistan”, https://dlca.logcluster.org/231-tajikistan-road-corridors-afghanistan

– mintrans, (2014), “Ministry of transport of the Republic of Tajikistan”, Investment Project for the construction of railway line connecting Republic of Tajikistan with Afghanistan and Turkmenistan (across Beshkent)

– OECD, (2019), “Sustainable Infrastructure for Low-Carbon Development in Central Asia and the Caucasus”, Chapter 7. Trends in Tajikistan’s sustainable infrastructure investments

– Pannier, Bruce, (2023), “New Canal Threatens the Peace Between the Taliban and Central Asia”, https://www.fpri.org/article/2023/07/new-canal-threatens-the-peace-between-the-taliban-and-central-asia/

– Safi, Mariam and Alizada, Bismellah, (2018), “Integrating Afghanistan into the Belt and Road Initiative. Review, Analysis and Prospects”, Friedrich-Ebert-Stiftung

[۱] CAREC

[۲] Asian Highway network

[۳] Trans Asian railway network

[۴] Europe-Caucasus-Asia (TRASECA)

[۵] the Afghanistan National Railway Plan (ANRP)

[۶] The Five Nations Railway Corridor (FNRC)

[۷] Kyrgyzstan-Tajikistan-Afghanistan-Iran (KTAI)