تغییرِ تدریجیِ موقعیت اقتصادی برای کشورهای آسیای مرکزی
۹ دی (جدی) ۱۴۰۲ – ۳۰/ ۱۲/ ۲۰۲۳
ریچارد پامفرت
ریچارد پامفرت استادیار اقتصاد بین الملل در شعبۀ اروپاییِ دانشکده مطالعات بین المللی پیشرفته جان هاپکینز (SAIS) در بولونیای ایتالیا و استاد بازنشسته اقتصاد در دانشگاه آدلاید است. به باور نویسنده، از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، کشورهای مستقل آسیای مرکزی وابستگی خود را به روسیه کاهش داده اند؛ و گرچه روسیه همچنان یک شریک مهم برای آنها باقی مانده و می ماند، اما دیگر تنها وارد کننده، صادر کننده یا سرمایه گذارِ اصلی در آسیای مرکزی محسوب نمی شود. اکنون نیز جنگ روسیه و اوکراین این تغییر مسیر و یا تغییر جهت را تقویت کرده است. چنانچه نویسنده با اشاره به قرار گرفتنِ مسکو در جنگی فرسایشی با اوکراین و پیامدهای آتی آن به نفعِ بلند پروازی های بی امانِ چین، به نحوی بر نقشِ نافذ و زیرپوستیِ پکن در نفوذ آهسته و پیوسته به منطقۀ آسیای میانه و تغییر مسیر ریلی از چین به اروپا، آنهم با دور زدنِ روسیه اشاره دارد. بدین ترتیب نویسنده پیش بینی می کند که سال پیشِ رو جریانی از همکاریِ مستمر، افزایش فاصله از روسیه، و پیشرفت اقتصادی کشورهای آسیای میانه را در برداشته؛ و چشم اندازِ آتی نیز متضمنِ بازگشتِ آسیای مرکزی به نقش تاریخی خود به عنوان چهارراه اوراسیا خواهد بود. مطلب حاضر توسط نازنین نظیفی برای سایت تحلیلی کلکین ترجمه شده است.
سران و مقامات ارشد کشورهای آسیای مرکزی در سال ۲۰۲۳ تمایل و اشتیاق فزاینده ای نسبت به تثبیتِ جریانی رسمی و یا نهادینه ساختنِ همکاری های فی مابین از طریق نشست ها سالانه و رویکردهایی واحد/متحد به کشورهای ثالث، نشان دادند. همچنین می توان گفت، با وجود چالش های حوزه سیاست خارجی و ظهور مسائلی چون جنگ روسیه-اوکراین، همچنین مناقشات و اختلافات بر سر مسئله آب با افغانستان، و یا درگیری در مرز قرقیزستان و تاجیکستان، محورِ این نشست ها و دیدارهای سالانه، همچنان اقتصادی بوده است.
چنانچه از سال ۲۰۱۷ پنج رهبر آسیای مرکزی در اجلاس سران آسیای مرکزی در آلماتی (قزاقستان، ۲۰۱۸)، تاشکند (ازبکستان، ۲۰۱۹)، آوازه، ترکمنستان (۲۰۲۱) و چلپون آتا، جمهوری قرقیزستان (۲۰۲۲) با یکدیگر دیدار کرده اند. الهام علی اُف رئیس جمهوری آذربایجان نیز در نشست اخیر رهبران آسیای مرکزی به تاریخِ سپتامبر ۲۰۲۳ و در دوشنبۀ تاجیکستان حضور داشت. در نشست خبری و جلسۀ اطلاع رسانی پس از اجلاس سران بر این امر تاکید شد که «وظیفۀ اصلی، پیشبرد همکاری در حوزۀ تجاری و اقتصادی، و همچنین ایجاد شرایطی مساعد و مطلوب به منظور تجارت و سرمایه گذاری می باشد.»
از زمان تجاوز روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، تمرکزِ زیرساخت های حیاتی و تجاری به سمتِ (شبکه های) اتصال شرق-به-غرب تغییر یافته است؛ و کریدورِ میانی -با محوریتِ پیشروی از سمت چین تا اروپا به واسطۀ آسیای مرکزی و آذربایجان- به عنوانِ گزینۀ جایگزینی برای مسیر اصلیِ اتصالِ ریلی با محوریتِ اروپا-به-چین از طریق روسیه (کریدور شمالی)، مورد توجه قرار گرفته است.
چنانچه در همین راستا، تحقیق و بررسی صورت گرفته از سمت بانک اروپایی برای بازسازی و توسعه در ماه ژوئن ۲۰۲۳، از سرمایه گذاری زیرساختی ۱۸٫۵ میلیارد یورویی (۱۹٫۹۷ میلیارد دلار آمریکا) توسط اتحادیه اروپا (EU) در مسیرهای کریدور میانی (Middle Corridor) حکایت دارد. تولیدکنندگان آسیای مرکزی نیز به طور فزاینده ای از کریدور میانی برای صادرات کالاهایی مانند کود، عدس(حبوبات) و پوشاک به اروپا، ترکیه و خاورمیانه استفاده می کنند.
به طور کلی می توان گفت این پنج رهبر همکاری خود را در روابط خارجی افزایش داده اند. فرمت C5+1 (متشکل از کشورهای قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان و آمریکا) جهتِ دیدار بین سران دولت ها، برآمده از نشست دسامبر ۲۰۱۹ در دهلی و ما بین پنج رئیس جمهور آسیای مرکزی و نخست وزیر هند، نارندرا مودی بود. به دلیل محدودیت های سفر مرتبط با کووید، جلسات یا همان نشست های زنده در سال های ۲۰۲۰-۲۰۲۱ به نحوی دشوار و دردسرساز بود. اما کنفرانس اتصال اتحادیه اروپا به آسیای مرکزی در نوامبر ۲۰۲۲ در سمرقند و با حضور نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور خارجی و وزرایِ خارجه پنج کشور آسیای مرکزی برگزار شد.
نشست مقامات رده بالا در چلپون آتا با رئیس شورای اتحادیه اروپا، چارلز میشل در ژوئن ۲۰۲۳ برگزار گردید و قرار برآن است که متعاقبا این نشست با اجلاس سران اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی در سال ۲۰۲۴ در ازبکستان دنبال شود. پس از نشست مجازی چین و آسیای مرکزی در ژانویه ۲۰۲۲، نشست حضوری در ماه می ۲۰۲۳ و با حضور رئیس جمهور چین، شی جین پینگ در شیان برگزار شد. همچنین نشست C5+1 متشکل از روئسای جمهور پنج کشور آسیای مرکزی و با حضور جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، در سپتامبر سال ۲۰۲۳ و در نیویورک برگزار شد. شایان ذکر است که فرمت C5 تصویری مشترک از خود به نمایش می گذارد که بر اساس تاریخ، جغرافیا و فرهنگ شکل گرفته است؛ به عبارتی، دیدگاه و چشم انداز مشترکی که روسیه را دربر نمی گیرد.
بدین ترتیب باید اشاره کرد که پس از تهاجم روسیه به اوکراین، آسیای مرکزی از نظر اقتصادی از تغییرِ مسیرهای تجاری بهره برده و روس های ناراضی از این شرایط نیز حساب های بانکی و کسب و کارهای کوچکی در تاشکند، آلماتی و دیگر شهرهای آسیای مرکزی راه اندازی کردند. اما می توان گفت که دولت های آسیای مرکزی از جنگ روسیه فاصله گرفته، از دادن رای موافق یا مخالف طرح ۲۰۲۲ سازمان ملل در محکومیت تهاجم روسیه امتناع می کنند. چنانچه در حالی که این کشورها در سال ۲۰۲۳ بیانیه ها و اظهاراتی در جهت حمایت از تمامیت ارضی اوکراین ارائه می دادند، به موازات آن، و به نحوی محتاطانه نیز از بیان حمایت خود از اقدامات روسیه اجتناب کردند.
جمهوری های آسیای مرکزی در دوران شوروی به دلیلِ زنجیرۀ تامین یا عرضۀ کالا که در امتداد جاده های شمال-جنوب، راه آهن و خطوط لوله قرار داشتند، از لحاظ اقتصادی به جمهوری روسیه وابسته بودند. اما از زمان انحلال اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، کشورهای مستقل آسیای مرکزی وابستگی خود را به روسیه کاهش داده اند. بدین ترتیب، کشورهای آسیای مرکزی، زیرساخت های جدیدی را برای خود ایجاد کرده، تامین کنندگان و بازارهای جدیدی را یافته، و دیپلماسی چند سویه/چند جانبه ای[۱] را دنبال کردند که این رویکرد آنها در جریانی از نشست ها و اجلاس های سران با بزرگترین قدرت های جهان به اوج خود رسید. باید توجه داشت که گرچه روسیه یک شریک مهم برای این کشورها باقی مانده و می ماند، اما دیگر واردکننده، صادرکننده یا سرمایه گذار اصلی در آسیای مرکزی نیست.
از دیگر سو، اکنون نیز جنگ روسیه و اوکراین این مسیرِ تغییر یافته را تقویت کرده است؛ چراکه کشورهای آسیای مرکزی بر برنامه های زیرساختی خود برای تقویت پیوندهای شرق و غرب تأکید داشته اند. این برنامه ها و اقدامات مواردی چون ارتقا و بهسازی بنادر دریای خزر، با تمرکز بر راه های ارتباطی جاده ای و ریلی غرب قزاقستان به ازبکستان، و ارتباط بالقوه با کاشغر در غرب چین و افغانستان می باشند.
بدین ترتیب، روندی از تنوع بخشیدن به اقتصادهای آسیای مرکزی و کاهش وابستگی اقتصادی به روسیه تدریجا صورت گرفته است. سال ۲۰۲۳ نشان داده است که هر دو جریانِ مذکور تا چه حد پیشرفت کرده اند. اگرچه امکانِ آن وجود دارد که در سال ۲۰۲۴ شوک هایی خارجی ناشی از ابهامات پیرامون کشورهای همسایه -اوکراین، افغانستان و ایران- و یا مشکلات داخلی مانند رهبری خودکامه و مستبد، فساد، معضلاتی پیرامون بلایای طبیعی و مناقشات مرزی در دره فرغانه را به همراه داشته باشد. اما جریانی از همکاری مستمر و مداوم، افزایش فاصله گرفتن از روسیه، و پیشرفت اقتصادی تحت رهبری نسل جدیدی از رهبران در سال ۲۰۲۴ پیش بینی می شود.
نهایتا می توان گفت که دورنما و چشم اندازِ بلند مدتِ پیشِ رو، متضمنِ بازگشتِ آسیای مرکزی به نقش تاریخی خود به مثابه چهار راه اوراسیا آنهم پس از ۱۵۰ سال جهت گیری مسیرِ شمال-جنوب تحت هژمونی روسیه است. در حالی که پیوندهای شمال-جنوب باقی مانده است، اما در سال ۲۰۲۳ چین، ترکیه و اتحادیه اروپا جهتِ ارتقای پیوندهای شرق به غرب همکاری کردند. همچنین با توجه به تحولات سیاسی نیز می توان گفت، درب های ارتباطی برای احیای پیوندهای جنوبی با افغانستان، ایران و پاکستان نیز باز است.
منبع: www.eastasiaforum.org
[۱] multi-vector diplomacy