گذرگاه های مرزی و کریدورهای حمل و نقل جاده ای در افغانستان (۹)

۱ اسفند (حوت) ۱۴۰۲ – ۲۰/ ۲/ ۲۰۲۴

کشور افغانستان با ایران، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، چین و پاکستان هم مرز و همسایه می باشد و همواره حمل و نقل زمینی (خصوصا جاده ای) اصلی ترین و معمول ترین نحوۀ ترابری و حمل و نقل برای این کشور محسوب شده است. زیرا در سرزمینی چون افغانستان که به لحاظ جغرافیایی کشوری محصور در خشکی تلقی می شود، همواره جاده ها مسیرهای بسیار مهم و حیاتی در نظر گرفته می شدند. به طور کل می توان گفت، سیستم حمل و نقل افغانستان از راه های هوایی، ریلی و جاده ای تشکیل شده است؛ اما مسیرهای اصلی حمل و نقل منطقه ای و نقاط ورودی از طریق گذرگاه های مرزی زمینی به ویژه در رابطه با انتقال کالاها و خدمات بشردوستانه همواره حائز اهمیت بوده و هستند.

اکثر جاده های مناطق جنوبی افغانستان در طول جنگ داخلی طولانی در این کشور ویران شده است. همچنین می توان گفت پیچیدگی ژئوپلیتیکی منطقه، امنیت ناپایدار داخلی و محدودیت ‌های فصلی در دسترسی به جاده ‌ها، همواره موانع قابل توجهی بر سر راه نقل و انتقالات کالا و خدمات بوده اند. چالش ‌های ناشی از دسترسی به نقاط مرزی سنتی از طریق پاکستان، و پیچیدگی محیط لجستیک، برخی از آژانس های بشردوستانه اصلی فعال در کشور (آژانش پناهندگان سازمان ملل، یونیسف و برنامه جهانی غذا) را به سمتِ ارزیابی مسیرهایی جایگزین در برنامه ریزی های اضطراری جهت پیگیریِ جریانی بدون اختلال در عرضۀ کالاهای بشردوستانه، سوق داده اند.

هر چند شبکه ریلی افغانستان هنوز در مرحله توسعه است، لیکن باید گفت که تلاش و تمایل افغانستان جهت تقویت خطوط انتقال چه برای کالا و چه مسافر، و همچنین ایفای نقش و مشارکت در پروژه های مواصلاتی ریلی منطقه ای و فرامنطقه ای و نهایتا تبدیل شدن به کانون اتصال منطقه امری قابل انکار نیست. چنانچه به باور بسیاری از ناظران سیاسی و اقتصادی، درک اهمیتِ همکاری در پروژه های اکتشافی از این دست، می تواند افغانستان را از کشوری محصور در خشکی[۱] به کشوری پیوند دهندۀ سرزمینی و منطقه ای[۲] تبدیل نماید.

 بنابراین، افغانستان، به عنوان یک مرکز ثقل جغرافیایی، مسیری از دسترسی به تجارت در امتداد کریدورهای شمال-جنوب و شرق-غرب آسیا را فراهم می کند. چنانچه گفته می شود جاده ها و خطوط ریلی افغانستان را به جهان خارج متصل ساخته و می تواند چهار منطقه مختلف آسیا را به یکدیگر متصل کند. در راستای شبکه خطوط زمینی در افغانستان، تعدادی از جاده های جدید ساخته و جاده های قدیمی بازسازی شدند. همسایگان افغانستان نیز درحال بهبود شبکه های ریلی خود می باشند. در مجموع می توان گفت سرمایه گذاری در بخش ترابری و ترانسپورت، تأثیر دو بخش دیگر یعنی انرژی و زراعت، با پیوند دادن بازارها، محصولات و مردم افزایش می دهد.

گذرگاه های مرزی زمینی افغانستان با پاکستان

پاکستان و افغانستان مرز وسیعی به طول ۱۶۴۰ مایل (۲۶۴۰ کیلومتر) در امتداد لبه های جنوبی و شرقی افغانستان دارند که این مرز به «خط دیورند» شناخته شده است؛ خطی که در نتیجۀ توافق میان سر مورتیمر دیورند، نمایندۀ دولت هند بریتانیا، و عبدالرحمن خان، امیر یا حاکم وقت افغانستان بوده و در ۱۲ نوامبر ۱۸۹۳ در کابل، افغانستان امضا شده است. با این حال، از زمان استقلال هند از بریتانیا و ایجاد پاکستان در سال ۱۹۴۷، دولت های بعدی در افغانستان خط موسوم به “خط دیورند” را به عنوان مرز بین دو کشور نپذیرفته و این مرز همواره به صورت مناقشه ای حل نشده، اما به عنوان مرزی دوفکتو و عملی موجودیت داشته است. ولایات بدخشان، نورستان، کنر، ننگرهار، پکتیا، خوست، پکتیکا، زابل، قندهار، هلمند و نیمروزِ افغانستان همگی در مجاورت با مرز پاکستان قرار دارند. پشتون های قومی در این منطقه نیز در امتداد مرز سکنی گزیده اند. (ISW, 2009)

مهمترین گذرگاه های مرزی مابین دو کشور در تورخم، بین پیشاور و جلال آباد و همچنین در سپین بولدک بین قندهار و کویته می باشد. در مطالب پیشین به شرحی از خطوط ریلی موجود و یا در حال برنامه ریزی جهت احداث در آینده مابین افغانستان و کشورهای همسایه و یا فراتر از آن در منطقه پرداخته شد؛ اما باید ذکر کرد که؛ در حال حاضر هیچ گذرگاهی از راه آهن عملیاتی بین پاکستان و افغانستان وجود ندارد، اما راه آهن پاکستان در حال برنامه ریزی برای ایجاد خط آهنی جدید مابین دو کشور جهت ارتقا و تقویت فعالیت های تجاری است.

 به گزارش خبرگزاری اسپوتنیک افغانستان، در ماه می ۲۰۲۳ و به نقل از رسانه ها، محمد صادق خان، نماینده‌ ویژۀ پاکستان در امور افغانستان اذعان داشته که کشورش تصمیم گرفته است به منظور تسهیل فعالیت ‌های تجارتی و تنظیم تردد مسافران چندین گذرگاه مرزی دیگر با افغانستان ایجاد کند. گفتنی است که بخش بزرگی از کالاهای وارداتی به افغانستان از گذرگاه ‌های مرزی پاکستان وارد می ‌شوند. همچنین کالاهای صادراتی افغانستان از جمله میوه‌ تازه‌ و خشک نیز از طریق پاکستان وارد بازار جهانی می ‌شود.

اما پیش از اشاره به گذرگاه های مرزی بین افغانستان و پاکستان، لازم است به تنش های مرزی فی مابین و درگیری های مرزی بین دور کشور نیز اشاره شود. شاید بتوان گفت اختلافات مرزی میان افغانستان و پاکستان با ارجاع به ناامنی و بی ثباتی برای دو طرف، همواره وجود داشته است. چنانچه به گزارش وب سایت خبری الجزیره، اخیرا در پی تبادل آتش بین نیروهای امنیتی دو کشور، تورخم؛ این گذرگاه کلیدی مرزی بین پاکستان و افغانستان پس از ۹ روز بسته بودن برای تردد عابران پیاده و وسایل نقلیه، نهایتا در ۱۵ دسامبر ۲۰۲۳ بازگشایی شد. این گذرگاه مرزی در ۶ سپتامبر و پس از تبادل آتش مرگبار بین نیروهای مرزی پاکستان و افغانستان که منجر به کشته شدن حداقل دو سرباز افغان و زخمی شدن تعدادی دیگر گشته بود، بسته شد.

پاکستان افغانستان را به “ساخت سازه های غیرقانونی” در نزدیکی این گذرگاه متهم کرد و اعلام کرد که تیراندازی های بی دلیل و بی رویه نیروهای افغان منجر به بسته شدن آن شد. در مقابل اما، دولت حاکم طالبان در افغانستان این اتهامات را رد کرده و اعلام کرد که تنها در حال بازسازی یک پست امنیتی قدیمی بوده که نیروهای امنیتی پاکستان به آنها آتش گشودند. اینها همه در حالیست که طی ماه های اخیر، تحریک طالبان پاکستان که از نظر ایدئولوژیک با طالبان افغانستان همسوست، قویا حملات خود را به نیروهای امنیتی پاکستان افزایش داده است.

 بدین ترتیب در پی این اتهامات و تنش ها، شاهد بودیم که در نوامبر ۲۰۲۳ و در پی اصرار پاکستان برای پیگیریِ مصرانۀ پروسۀ اخراج مهاجران افغانستان، مقامات اعلام کردند که پاکستان سه گذرگاه مرزی جدید را جهت تسریع در بازگرداندن اتباع افغانی غیرقانونی که به آنها دستور خروج از کشور یا اخراج آنها داده شده است، باز کرد. اخراج افغان ها از این کشور روابط بین دو همسایه را به پایین ترین سطح خود رسانده و اسلام آباد مکررا ادعای خود مبنی بر استفاده شبه نظامیان اسلامگرا از خاک افغانستان جهت اجرای حملات در پاکستان را تکرار می کند.

به هرروی می توان گفت سه گذرگاه رسمی در مرز بین افغانستان و پاکستان وجود دارد. دو مورد از این گذرگاه ها بسیار معروف هستند: ۱- گذرگاه مرزی تورخم در ناحیۀ شرق (ایالت خیبر پختونخوا پاکستان-ولایت ننگرهار افغانستان)، ۲- گذرگاه مرزی اسپین بولدک-چمن در ناحیۀ جنوب (ولایت قندهار افغانستان-ایالت بلوچستان پاکستان)، و ۳- گذرگاه مرزی غلام خان(منطقه وزیرستان شمالی ایالت خیبر پختونخوا – ولایت خوست)،  سه گذرگاه اصلی بین دو کشور و همچنین دارای وجهه و جایگاهی بین المللی هستند. دروازه‌ هایی که دو کشور را در جنوب از هم جدا می‌کنند به زبان پشتو تحت عنوان «دروازه‌ های دوستی[۳]» نوشته شده است.  به غیر از این سه گذرگاه رسمی مرزی، گذرگاه های مرزی دیگری نیز بین پاکستان با افغانستان وجود دارد که حجم بسیار محدودی مبادلات تجاری در آنها صورت می گیرد.: آراندو(چترال – کنر)، خرلاچی(خیبر پختونخوا – پکتیا)، انگور اده (خیبر پختونخوا-پکتیکا)، بنشاهی(دیرپایین-کنر)، بادینی (بلوچستان-زابل) و چمن (بلوچستان-قندهار). (Caravanistan, 2023)

• گذرگاه تورخم

مرز تورخم قدیمی ترین و شلوغ ترین گذرگاه مرزی میان افغانستان و پاکستان است. گذرگاه مرزی تورخم شهر جلال آباد مرکز استان ننگرهار شرقی را از طریق ولسوالی مومند دره و گذرگاه خیبر به پیشاور متصل می کند. نقطه مرزی تورخم اصلی ترین نقطه ترانزیتی مسافر و کالا بین پاکستان و افغانستان محصور در خشکی است و حجم زیادی از تجارت رسمی دوجانبه و تجارت ترانزیتی از طریق این مرز انجام می گیرد. این گذرگاه، ولایتِ ننگرهار افغانستان را به مناطق قبیله ای تحت اداره فدرال پاکستان (فتا) و خیبر پختونخوا متصل می کند و نقطه ورود اکثر کالاهایی است که از طریق بندر کراچی پاکستان به مناطق مرکزی و شرقی افغانستان وارد می شوند.

تاریخچه گذرگاه مرزی تورخم به دوران پیش از تقسیم برمی گردد، زمانی که تجارت فرامرزی بین افغانستان و دولت بریتانیا هند از طریق مرز تورخم انجام می شد. اما دفتر عملیات گمرک در سال ۱۹۵۴ در گذرگاه مرزی تورخم تأسیس شد. (MALIK, 2022: 3)

تورخم یکی از چندین گذرگاه در مرز ۲۶۰۰ کیلومتری است که دو کشور را از هم جدا می کند. این دروازه در یک مسیر ترانزیت کلیدی بین همسایگان پرتنش جنوب آسیا قرار دارد و حلقه ای حیاتی برای ساکنان دو سویِ مرز است. این گذرگاه در انتهای بزرگراه ملی N-5 پاکستان قرار دارد و مناقشات مربوط به این مرز برای دهه ها محل اختلاف بین همسایگان بوده که به دلیل این منازعات نیز مرز تورخم چندین بار در سال های اخیر بسته شده است. چنانچه تورخم از زمان روی کار آمدن دولت تحت رهبری طالبان در افغانستان در آگوست ۲۰۲۱ به طور متناوب بسته شده است.

پاکستان در جولای ۲۰۱۶ ساخت دروازه مرزی، پایانه گذرگاه و سایر زیرساخت ‌های مرتبط را در سمت مرز تورخم تکمیل کرد و متعاقبا پاکستان این دروازه مرزی تازه افتتاح شده را “بابِ پاکستان” نام نهاد. همچنین از آنجا كه در جریان درگیری های مرزی درمنطقه تورخم میان نیروهای مرزبانی پاكستان و افغانستان رخ داد و یكی از فرماندهان مرزی ارتش پاكستان به نام سرهنگ ‘جواد علی چنگیزی’ و سه نفر دیگر از نیروهای مرزبان این كشور در این درگیری ها كشته شدند، پایانه یا یکی از ترمینال های این گذرگاه به نام این فرد نام گذاری شد.

• گذرگاه اسپین بولدک-چمن

اما سپین ‌بولدک دومین گذرگاه زمینی مهم میان افغانستان و پاکستان و یا این دومین مرز شلوغ میان دو کشور است که تجارت رسمی دوجانبه و ترانزیتی از طریق آن انجام می شود. اسپین بولدک در (جنوب ولایت قندهارِ) افغانستان و چمن در (ایالت بلوچستانِ) پاکستان دو شهر مرزی هستند. به گزارش وب سایت شبکه تحلیلگران افغانستان، گذرگاه مرزی اسپین بولدک در جنوب ولایت قندهار، جنوب افغانستان را از طریق گذرگاه خوجک به کویته، مرکز ایالت بلوچستان پاکستان متصل می کند. قندهار مرکز این منطقه جنوب غربی در افغانستان بوده که در نزدیکی مرز پاکستان واقع شده است. مرز پاکستان (چمن) به عنوان نقطه اصلی ورود اکثر کالاهایی است که از طریق بندر کراچی در پاکستان به این منطقه جنوب غربی وارد می شوند. بر اساس مقررات افغانستان، کامیون های خارجی نمی توانند در این کشور تردد کنند و محموله باید به کامیون های ثبت شده ملی انتقال داده شود. این ترابری و انتقال به وسایل نقلیهِ دیگر در محل اداره گمرک، در اسپین بولدک انجام می شود.

• گذرگاه غلام خان

گذرگاه مرزی غلام خان ولسوالی گُربُز ولایت خوست شرقی را به شهر میران شاه مرکز وزیرستان شمالی متصل می کند. غلام خان سومین گذرگاه رسمی بزرگ در این مرز عمدتاً نفوذپذیر بین پاکستان و افغانستان است. تجارت فرامرزی از طریق غلام خان در اوایل دهه ۲۰۰۰ انجام شد، اما متعاقبا در سال ۲۰۱۴ به دلیل عملیات نظامی بزرگ “ضرب عذاب” مرز برای فعالیت های مرزی بسته شد. چنانچه به گزارش رادیو اروپای آزاد، در سال ۲۰۱۴ و پس از آغاز یک حمله بزرگ پاکسازی ضد گروه های شبه نظامی به رهبری ارتش پاکستان در این منطقه قبیله ای، که زمانی به عنوان “کانون” تروریسم بین المللی محکوم شد؛ گذرگاه مرزی دورافتاده غلام خان در وزیرستان شمالی را بستند. اما پس از نزدیک به چهار سال بعد این مسیر تجاری بزرگ با افغانستان محصور در خشکی بازگشایی شد و پس از آن نیز در سال ۲۰۱۹، به طور کامل برای تجارت و عبور افراد از مرز بازگشایی شد.

شایان ذکر است که گذرگاه مرزی غلام خان، در نقطه مرزی پاکستان و افغانستان، کوتاه ترین مسیری محسوب می شود که مسیر غربی کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) را با افغانستان، کشورهای آسیای مرکزی و فراتر از آن متصل می سازد. در همین راستا و به منظور ارتقای فعالیت های تجاری در منطقه در ماه آپریل ۲۰۲۱، دولت خیبر پختونخوا (KP) تجارت ترانزیتی پاکستان-افغان را از طریق گذرگاه مرزی غلام خان در منطقه قبیله ای وزیرستان شمالی افتتاح کرد. در این مراسم افتتاحیه، دو کامیون تجارت ترانزیتی که از شهر بندری کراچی وارد شده بودند از طریق غلام خان به کابل فرستاده شدند. (logcluster, 2022a)

گذرگاه های مرزی زمینی افغانستان با ازبکستان

• ترمذ-حیرتان

یک نقطه کنترل مرزی افغانستان در کنار مرز بین افغانستان و ازبکستان وجود دارد. این نقطه در بخش شرقی حیرتان، که یک شهر مرزی در حدود ۸۰ کیلومتری (۵۰ مایلی) شمال مزار شریف در ولایت بلخ است و  در امتداد رود آمو قرار دارد؛ همچنین از طریق پل «دوستی» (احداث ۱۹۸۹) به شهر ترمذ ازبکستان متصل می ‌شود. بدین ترتیب می توان گفت گذرگاه مرزی/بندری ترمذ-حیرتان یک رابط مهم بین ازبکستان و افغانستان است که شهر شهر ترمذ در استان سرخان دریا ازبکستان را به شهر حیرتان در ولایت بلخ افغانستان به مرکزیت مزار شریف متصل می کند. حیرتان نقطه اصلی ورودی مرزی افغانستان با ازبکستان است. گذرگاه مرزی حیرتان به دلیل موقعیت و اتصال آن از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار است. این منطقه نه تنها دروازه ای برای تجارت دوجانبه بلکه برای یکپارچگی و توسعه اقتصادی منطقه ای در سطحی وسیع و بزرگتر است. این گذرگاه یک مرکزِ چند واحدی و یا آن چیزی است که تحت اصطلاحِ هابِ پیمانه ای (modular hub) شناخته می شود؛ چراکه به واسطۀ مسیرهای جاده ای و ریلی و از طریق پل دوستی یا از طریق (بندر) قایق های عبوری رودخانه از طریق رود آمودریا می توان به این منطقه رسید. (logcluster, 2022b)

این گذرگاه مرزی به عنوان یک نقطه اصلی ورود و خروج برای تجارت، حمل و نقل و مهاجرت بین دو کشور عمل می کند. گذرگاه ترمذ-حیرتان دارای اهمیت تاریخی طولانی است و قدمت آن به قرن ها قبل می رسد. چنانچه می توان گفت منطقه اطراف حیرتان از دیرباز مرکز تجارت و ترانزیت بین آسیای مرکزی، آسیای جنوبی و خاورمیانه بوده است. این یک گذرگاه کلیدی از مسیر جاده ابریشم باستانی بود که شرق و غرب را به هم متصل و تبادل کالاها، ایده ها و فرهنگ ها را تسهیل می کرد. این گذرگاه مرزی در سال ‌های اخیر شاهد افزایش فعالیت بوده است، زیرا ازبکستان و افغانستان همکاری و ادغام منطقه ‌ای را برای تقویت رشد و ثبات اقتصادی در اولویت قرار داده ‌اند. این منطقه به یک نقطه ترانزیت ضروری برای کالاها از جمله محصولات کشاورزی، مواد معدنی، منسوجات و مصالح ساختمانی تبدیل شده است که بین آسیای مرکزی و جنوب آسیا در حال انتقال می باشد.

گذرگاه های مرزی زمینی افغانستان با ایران

اصلی ترین گذرگاه های مرزی رسمی میان ایران و افغانستان، اسلام قلعه (در ولایت هرات)در ناحیه شمالی، ابونصر فراهی (در ولایت فراه) در ناحیه میانی و گذرگاه مرزی زرنج (در ولایت نیمروز)در منطقه بلوچستان جنوبی هستند.

• دوغارون

دوغارون تایباد-اسلام قلعه، گذرگاه مرزی و بین المللیِ اصلیبین دو کشور ایران – افغانستان در شهرهای مشهد و هرات است. اسلام قلعه شهری مرزی در غرب ولایت هرات افغانستان و در نزدیکی مرز با ایران است. این گذرگاه اصلی ورودی از همسایگی تایباد، شهرستانی در شرق استان خراسان رضوی ایران است. اسلام قلعه بخشی از ولسوالی کُهسان در ولایت هرات است و از طریق شاهراه اسلام قلعه – هرات به شهر هرات مرتبط است. گفتنی است ایران در استان های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان خود به طول ۹۴۵ کیلومتر با افغانستان مرز مشترک دارد و گذرگاه های دوغارون در شهرستان تایباد خراسان رضوی، زابل در سیستان و بلوچستان و یزدان در خراسان جنوبی از مهمترین معابر مرزی دو کشور است. به هرروی می توان گفت در گذرگاه دوغارون عمدتاً کامیون ‌های حامل کالا از بندرعباس در خلیج فارس در ایران از مرز افغانستان عبور می‌کنند و به سمت هرات ادامه می‌دهند. دوغارون دارای یک منطقه ویژه اقتصادی برای تجارت آزاد گمرکی است که شرکت های حمل و نقل، حمل و نقل را طبق قوانین تجارت بین المللی و گمرک سازماندهی می کنند. بنابرگزارش اخیر خبرگزرای صدا و سیمای ایران، با انتشار اخباری مبنی بر نشست هیات اقتصادی امارت اسلامی افغانستان با مقامات حوزه تجاری و گمرکی استان خراسان رضوی با هدف رفع مشکلات حوزه حمل و نقل ۲ کشور است، افزود فعالیت گمرک مرزی دوغارون تایباد در شرق خراسان رضوی و گمرک اسلام قلعه افغانستان با یک ساعت افزایش به ۱۶ ساعت رسید. (logcluster, 2022c)

• میلک

گذرگاه مرزی زرنج مهمترین و پرترددترین گذرگاه میان دو کشور ایران و افغانستان است. چراکه بیشتر کالاها، اجناس و محصولات از طریق گذرگاه زرنج وارد افغانستان می شود و بیشتر پناهجویان افغان نیز از همین جا برای ورود به ایران اقدام می کنند. این ناحیه که شرق ایران، غرب افغانستان و بخش‌ هایی از آسیای مرکزی را در بر می ‌گیرد و در فارسی به خراسان معروف است به عنوان منطقه ای در زمان سلسله ساسانیان (۲۲۴-۶۵۱ میلادی) – آخرین سلسله ایرانی قبل از ظهور اسلام – تأسیس شد. در کل می توان گفت ولسوالی زرنج در جنوب غربی افغانستان در ولایت نیمروز واقع شده و میلک روستایی از توابع شهرستان هیرمند در استان سیستان و بلوچستان ایران می باشد. گذرگاه مرزی زرنج با وجود دورافتادگی، ترافیک قابل توجهی دارد. کالاهای عبوری از مرز شامل مصالح ساختمانی، نفت و مواد غذایی است که بیشتر از ایران به افغانستان سفر می کنند. (Farr, 2022)

• ابونصر فراهی

به گزارش اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران، استان خراسان جنوبی ۳۳۱ کیلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان دارد و ولایت فراه و گمرک ابونصر فراهی در افغانستان هم‌ مرز با شهرستان سربیشه در خراسان جنوبی است که به‌ عنوان سومین معبر رسمی ایران با کشور افغانستان شناخته می ‌شود و تا قبل از تحولات اخیر در افغانستان، روزانه ۶۰۰ دستگاه کامیون از این مرز ترانزیت می‌شدند.

درکل می توان گفت گذرگاه ماهی رود-ابونصر فراهی بین استان بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی در ایران و ولایت فراه در افغانستان قرار دارد. شیخ ابونصیر فراهی یک بندر خشک و یک نقطه کنترل مرزی است که در کنار مرز افغانستان و ایران در ناحیه شیب کوه در استان فراه در غرب افغانستان قرار دارد این بندر رسمی ورود زمینی روستای ماهیرود در ایران است. این بندر نقش مهمی در اقتصاد افغانستان دارد زیرا حجم قابل توجهی از تجارت ملی از طریق آن انجام می شود. گمرک ابونصر یکی از مکان های مهم حمل و نقل، ترابری و انتقال کالا در افغانستان است. این نام به افتخار ابونصر فراهی قرن سیزدهم، متولد ولایت فراه افغانستان، نامگذاری شده است.

گذرگاه های مرزی زمینی افغانستان با ترکمنستان

• تورغندی

گذرگاه تورغندی-سرحدآباد، مرز اصلی افغانستان- ترکمنستان در مسیر هرات می باشد. این اولین گذرگاه مرزی مهم بین افغانستان و ترکمنستان می باشد. تورغندی یک شهر مرزی در شمال ولایت هرات افغانستان است. شهر سرحدآباد نیز در استان مرو ترکمنستان و در فاصله کوتاهی از این گذرگاه مرزی قرار دارد. تورغندی حدود ۱۵۰ کیلومتر با شهر هرات فاصله دارد. هم جاده و هم راه آهن، منطقه تورغندی را به سرحد آباد متصل می سازد؛ به عبارتی، تورغندی با یک جاده به اضافه یک راه آهن ۱۵۲۰ میلی متری با سرحدآباد به هم متصل می شود. راه آهن این مسیر اساساً در سال ۱۹۶۰ به عنوان یک خط/تک مسیر (single track) ساخته شد و در سال ۲۰۱۷ ارتقا یافته به طور کامل بازسازی شد. تورغندی نقطه شروع مسیر ترانزیتی بین المللی لاجورد است که در سال ۲۰۱۸ افتتاح شد و افغانستان را از طریق ترکمنستان، آذربایجان و گرجستان به ترکیه متصل می سازد. جاده کاملا آسفالت است اما در زمستان ممکن است به دلیل بارش برف بسته شود. با تصررف افغانستان در سال ۲۰۲۱ از سوی طالبان، سقوط شهر مرزی تورغندی در هرات، در مرز افغانستان با ترکمنستان، پس از تصرف گذرگاه اسلام قلعه با ایران در همین ولایت، دستاورد دیگر این گروه محسوب شد. این در حالی بود که دو هفته پیش گذرگاه مرزی شیرخان بندر با تاجیکستان را تصرف کردند. (SAKHIZADA, 2023)

• آقینه

گذرگاه امام نظر-آقینه یک گذرگاه مرزی در شمال ولایت فاریاب و در نزدیکی اندخوی است. امام نظر یک شهرک دور افتاده در استان لباب ترکمنستان است. گذرگاه مرزی امام نظر-آقینه دارای تأسیساتی است که با کمک ایالات متحده آمریکا و سازمان ملل ساخته و به طور رسمی در ۱۳ اوت ۲۰۰۷ افتتاح شد. البته همواره چالش هایی مرتبط با قاچاق مواد مخدر برای گذرگاه های مرزی وجود دارد. چنانچه در گزارش دفتر سازمان ملل برای مقابله با جرم و مواد مخدر (۲۰۱۲) چنین آمده بود که مکان های نزدیک به گذرگاه رسمی مرزی امام نظر در ترکمنستان (هم مرز با آقینه در ولایت فاریاب) و سرحدآباد آباد (مرز تورغندی در ولایت هرات) دو مورد از سه نقطه ورودی اولیه محسوب شدند که عموماً برای انتقال محموله های کوچک مواد افیونی مورد استفاده بودند.

لازم به ذکر است که پیشتر به گزارش وب سایت روزنامه اطلاعات روز در سال ۲۰۲۱، مسئولان محلی گروه طالبان در ولایت جوزجان اعلام کردند که گذرگاه مرزی «کلفت»، سومین گذرگاه بزرگ میان افغانستان و ترکمنستان در ولسولی قرقین این ولایت به‌زودی فعال می‌ شود. بدین ترتیب، گذرگاه کلفت پس از گذرگاه تورغندی در هرات و آقینه در فاریاب سومین گذرگاه بزرگ مرزی افغانستان با ترکمنستان به ‌شمار می‌رود.

گذرگاه های مرزی زمینی افغانستان با تاجیکستان

گذرگاه های مرزی تاجیکستان با افغانستان شاملِ شیرخان بندر-پنج پایین (جاده)، شغنان-خاروغ (جاده)، اشکاشم-اشکاشم (جاده)، کاکل-آی خانوم (کشتی)، پل دوستی تاجیکستان-افغانستان (بر روی رودخانه پنج) و برخی گذرگاه های دیگر می گردد که در ادامه به آنها اشاره خواهیم داشت.

• شیرخان بندر-پنج پایین

گذرگاه شیرخان معروف به «شیرخان‌ بندر» یکی از مهم ‌ترین گذرگاه ‌های مرزی بین المللی[۴] بین افغانستان و تاجیکستان است که شما را از دوشنبه به قندوز می رساند. به بیانی دیگر، گذرگاه‌ شیرخان بندر در ساحل روخانه «پنج» در غرب شهرستان امام‌ صاحب و ۶۰ کیلومتری مرکز ولایت قندوز واقع شده و از اهمیت استراتژیک و اقتصادی زیادی برخوردار است. پنج پایین (ولایت/استان ختلان تاجیکستان) را به ولایت قندوز (افغانستان) پیوند می دهد. پنج پایین که از زمان اتحاد جماهیر شوروی با نام نیژنی پنج نیز شناخته می شود، یک پاسگاه مرزی در سمت تاجیکستان در مرز افغانستان و تاجیکستان است. مرز شیرخان بندر در دهه گذشته به ویژه پس از تکمیل پل تاجیکستان-افغانستان در پنج پایین در سال ۲۰۰۷ شروع به رشد کرد.  بنابر گزارش فارس نیوز (۲۰۱۷) شیرخان بندر یکی از بنادر مهم و کلیدی افغانستان است که هم مرز با کشور تاجیکستان و از طریق پل بزرگ با این کشور وصل است که اموال تجارتی از طریق این بندر بین افغانستان و کشورهای آسیای میانه، تبادل می‌شود. تصرف شیرخان بندر در منتهی الیه شمال افغانستان در حدود ۵۰ کیلومتری شهر قندوز، مرکز ولایت قندوز، مهمترین دستاورد طالبان از زمان تشدید عملیات این گروه در اول ماه مه و زمانی بود که ایالات متحده مراحل پایانی خروج نیروهای خود را آغاز کرد.

• کاکل-آی خانم

این گذرگاه نیز یکی از گذرگاه های مرزی بین المللی محسوب می شود و روستای کاکل/کاکول از ناحیۀ فرخار در ۲۱۰ کیلومتری شهر دوشنبه (تاجیکستان) را با شهر قدیمی یونانیِ معروف به آی خانم از ولایت تخار (شمال افغانستان) پیوند می دهد. گمرک مرزی آی ‌خانم میان افغانستان و تاجیکستان یکی از گذرگاه‌ های مهم میان دو کشور است و بخشی از کالاهای تجارتی از این طریق مبادله می‌شود.

• شاهین – خواهان

این گذرگاه منطقه شاهین (استان ختلان تاجیکستان) را با ناحیه خواهان (افغانستان) پیوند می دهد و مرزی در پایان سال ۲۰۱۷ افتتاح شد. (بنابر برخی گزارش ها، ساخت این پل ۱۸۰ متری بر روی رودخانه «پنج» با سرمایه گذاری اتحادیه اروپا در اواخر تابستان سال ۲۰۱۷ میلادی تکمیل شده است.) این گذرگاه در سال ۲۰۱۸ توسط تاجیکستان به دلیل ترس از طالبان و قاچاق مواد مخدر بسته شد، اما در سال ۲۰۱۹ مجدداً باز شد تا کمک های اضطراری ارسال شود.

• اشکاشم-سلطان اشکاشم

این گذرگاه دروازه ای به سمت کریدور واخان است. ناحیه اشکاشم (تاجیکستان) را با ناحیه اشکاشم (افغانستان) پیوند می دهد. این مسیر معمول ترین راه برای رسیدن از تاجیکستان به افغانستان بوده که در نهایت در سپتامبر ۲۰۲۳ برای خارجی ها نیز بازگشایی شد. همچنین این گذرگاه مرزی محل برقراری بازارچه مرزی بوده است.

اما در ادامه به مسیرهایی اشاره می شود که گفته شده برای خارجی ها بسته بوده، و یا به طور معمول باز نیست.

• خاروغ – شغنان

پلی بر روی رودخانه پنج، خاروغ را به شغنان متصل می کند. به عبارتی شهر خاروغ (تاجیکستان) را به ولایت بدخشان شمالی (افغانستان) پیوند می دهد. این مرز و یا پل ارتباطی که در اینجا تاجیکستان را به افغانستان وصل می کند، به پل تم – دموگان نیز معروف است.

• کاکل-دارکود (Kokul – Darkod)

این گذرگاه مرزی در حدود ۷۰ کیلومتری شرق گذرگاه پنج پایین قرار دارد. عبور از کاکل نیاز به سوار شدن بر روی قایقی از رودخانه پنج دارد زیرا هیچ پلی وجود ندارد.

• رزوات-نُسی (Ruzvat – Nusai)

پل گذرگاه مرزی که ناحیۀ درواز (تاجیکستان) را به ولایت بدخشان شمالی (افغانستان) پیوند می دهد. پلی بر روی رودخانه پنج واقع در حدود ۳ کیلومتری شرق قلعه خم آب، که افغانستان را به تاجیکستان متصل می کند.

• ونج-جامرج بالا (Vanj- Jomarji Bolo)

گذرگاهی مرزی از روی پل روی رودخانه پنج از نزدیک پایانه جاده دره ونج در بزرگراه پامیر می باشد. به طور کلی عبور از چند مورد اخیر از گذرگاه های مرزی توصیه نشده است.

گذرگاه های مرزی افغانستان با چین

گذرگاه واخجیر واخان نیز یک مسیر تجاری باستانی و یک گذرگاه استراتژیک فوق العاده محسوب می شود. کریدور واخان باعث گسترش طول مرزهای کشور افغانستان گشته و افغانستان بوسیله این کریدور به کشور چین (گذرگاه واخجیر) متصل می شود و از این طریق با دنیای شرق آسیا ارتباط می یابد. کریدور واخان چین را به افغانستان و تاجیکستان را به پاکستان متصل می کند. تلاش چین برای باز کردن مرز خود با افغانستان از طریق گذرگاه واخجیر و تالش برای احداث تونل در زیر کوه های پامیر برای پیوند دادن افغانستان به عنوان فرصتی ژئواکونومیکی برای چین و یک مانور برای جلوگیری از تهدیدات بالقوه هند به حساب می آید. این اقدام تحریک آمیز باعث می شود که هندوستان دو کشور افغانستان و پاکستان را تحت کنترل چین ببیند در حالی این دو کشور عمق استراتژیک هند را شکل می دهند. (وریج کاظمی، ۱۳۹۹: ۲۴۲)

تصمیم چین برای ساخت جاده از طریق گذرگاه واخجیر، وضعیت ژئوپلیتیک منطقه را پیچیده می کند. ساخت این جاده به اتصال شبکه جاده ای افغانستان به شاه راه قراقرم کمک می کند که پیوستن کاشغر در سین کیانگ به اسلام آباد است. چین قطعاً از این پروژه منتفع خواهد شد و از این رو موفق شده است که این پروژه را از دید مخالفان ژئوپلیتیکی خود دور نگه دارد. چنانچه می توان گفت به ندرت گزارشی در مورد این پروژه توسط رسانه ها وجود دارد. جاده ای که از گذرگاه واخجیر می گذرد دو هدف ژئوپلیتیک چین را محقق می سازد: توسعه تجارت با آسیای مرکزی در شمال و شبکه رو به رشد با بندر تازه توسعه یافته آن در گوادر در پاکستان در جنوب. حتی با توجه به پیچیدگی جغرافیایی منطقه، این جاده همچنان به عنوان ارزان ترین مسیر بین چین و آسیای مرکزی عمل می کند و ساخت آن به چین دست برتر را در افزایش تسلط اقتصادی و نظامی در منطقه می دهد.( CHOUHAN, 2021)

منابع:

– وریج کاظمی، مریم، (۱۳۹۹)، “بررسی نقش کریدور واخان افغانستان در طرح یک کمربند-یک راه چین”،جغرافیا و روابط انسانی، دوره ۳، شماره ۳

– Caravanistan, (2023), “Pakistan border crossings”, https://caravanistan.com/border-crossings/pakistan/#pakistan-afghanistan-border-crossings

– CHOUHAN, MAHIMA, (2021), “Geo-political significance of Wakhan Corridor”, https://www.cescube.com/vp-geo-political-significance-of-wakhan-corridor

– Farr, Grant, (2022), “Iran and Afghanistan: Growing Tensions after the Return of the Taliban”, https://www.e-ir.info/2022/08/23/iran-and-afghanistan-growing-tensions-after-the-return-of-the-taliban/

– ISW, (2009), “PAKISTAN AND AFGHANISTAN”, https://www.understandingwar.org/pakistan-and-afghanistan

– logcluster, (2022a), “Afghanistan Land Border Crossing of Chaman (Pakistan)”, https://dlca.logcluster.org/232-afghanistan-land-border-crossing-chaman-pakistan

– logcluster, (2022b), “Afghanistan Land Border Crossing of Hairaton(Uzbekistan)”, https://dlca.logcluster.org/afghanistan-234-afghanistan-land-border-crossing-hairatonuzbekistan

– logcluster, (2022c), “Afghanistan Land Border Crossing of Islam Qala (Iran)”, https://dlca.logcluster.org/235-afghanistan-land-border-crossing-islam-qala-iran

– MALIK, KAIZAR, (2022), “EXPLORING THE ISSUES AND PROSPECTS OF PAKISTAN’S CROSS-BORDER TRADE WITH AFGHANISTAN: A CASE STUDY OF GHULAM KHAN

“, Registration No: PIDE2019FMPHILPP14, MPhil Public Policy

– SAKHIZADA, Nasrullah, (2023), “INNOVATION AND SOLUTIONS IN BUSINESS LOGISTICS: “CASE OF STUDY TORGHUNDI PORT- AFGHANISTAN”, Conference Proceedings “Young Scientist 2023” / Innovations and solutions in business logistics

[۱] land-locked

[۲] land-linked

[۳] De dosti darwaza

[۴] international Border Crossing Points (BCP)