تاکتیک های تقویت یافتۀ داعش؛ تقلا برای بازی در زمین جدید

۲۸ دی (جدی) ۱۴۰۲ – ۱۸/ ۱/ ۲۰۲۴

با برعهده گرفتنِ مسئولیتِ انفجارهای مرگبار در کرمان (۱۳ دی ماه ۱۴۰۲) از سوی داعش، بار دیگر نگرانی ها پیرامون روشن شدن آتشِ عملیات و حملاتی مهلک از سوی این گروه تروریستی قوت گرفت. چنانکه فردای آن روز در ۱۴ دی ‌ماه گروه داعش با انتشار اطلاعیه‌ ای مسئولیت انفجارهای خونین را به عهده گرفت و متعاقبا چنین بیان شد که «شاخۀ ولایت خراسان داعش» مشخصا مسئول انجام انفجارهای انتحاری اخیر در ایران بوده اند.

می توان گفت که داعش غالبا مرزهای دولتی مدرن را  انکار کرده، درصدد پیاده سازیِ خلافت اسلامی بر طبق ایدئولوژی جهادگرایی افراطی و آموزه های خشونت ورزِ خود می باشد. هر چند با تضعیف هستۀ دولت اسلامی، قلمرو ارضی آنها در عراق و شام از دست رفت؛ لیکن شاخه های وابسته به این گروه در نقاط مختلف، همواره در پی تحقق بخشیدن به همان ساختارِ خیمه گونۀ اصلی از برپایی خلافت و تصرف سرزمین می باشند.

 با فروپاشی حکومت سابق افغانستان و به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان از سال ۲۰۲۱، چنین به نظر می رسید که داعش ولایت خراسان در حالتی از کمین و انتظار، درصدد بهره جستن از فضای ملتهب و متشنج در این کشور بوده، برای پر کردن خلاء قدرت در افغانستان و جبران قلمروِ از دست رفتۀ اصلی خود در عراق و شام با طالبان رقابت می کنند. شایان ذکر است که با حکمرانیِ طالبان بر افغانستان، داعش ولایت خراسان گویی توانی مضاعف یافته، با سوء استفاده از چالش های امنیتی و همچنین به منظور انتقام جویی، بار دیگر زنده و فعال بودن خود را به کشورهای منطقه و بلکه جهان گوشزد می کند؛ به نحوی که برخی ناظران سیاسی از ظهور مجدد کابوسی به نام دولت اسلامی سخن گفته اند.

از این رو، به نظر می رسد علیرغم تضعیف بدنۀ اصلیِ این گروه تروریستی در سوریه و عراق، شاخه های وابستۀ متعددی که در سایۀ آن متولد و پراکنده شدند، ظرفیتِ پیشبرد و انجام حملات خود را به ویژه در آسیا و آفریقا حفظ کرده اند. اما به باور بسیاری ناظران، اقدام اخیر داعش در ایران آنهم در زمانی که منطقه از آتش جنگ اسرائیل در غزه می سوزد، بار دیگر گروه تروریستی داعش را در راس تهدید های منطقه ای و بازیگرِ اصلیِ بازیِ بی ثباتی و وحشت قرار می دهد. چنانچه داعش در پیِ سوء استفاده از شرایط به نفع خود، و کنشگری در زمین بازی جدیدی است.

گرچه برطبق گزارش ها، تعداد حملاتی که داعش و شاخه های وابسته به آن مسئولیت اش را در سال ۲۰۲۳ بر عهده گرفتند، نسبت به سال پیش از آن ۵۳ درصد کاهش داشت و از ۱۸۱۱ به ۸۳۸ حمله رسید؛ لیکن شاید بتوان گفت تخفیفِ مقطعی از فعالیت های تروریستی در مدت زمان انتظار، و متعاقبا عملی ساختنِ حملاتی تهدیدآمیز در برهه های زمانی خاص، نشان از “تاکتیک ضربه-گریز” داعش و در جهت بهره جستن از شرایط متشنج، متحول، و آسیب پذیر منطقه داشته باشد.

از دیگر سو می توان گفت، یکی دیگر از مواردی که داعش با الگو برداری از القاعده، در مسیر تمدید بقای خود به کار بسته است، تکیه بر گروه ها و شاخه های وابسته به خود می باشد. به عبارتی می توان گفت، استراتژی های متغییر القاعده به این گروه کمک کرد تا بقای خود را حفظ و مکررا امنیت منطقه و جهان را تهدید سازد؛ داعش نیز به خصوص پس از افول در عراق و شام، با الگو برداری سعی دارد همچون القاعده از طریق شاخه های منطقه ای خود در سطوح وسیع تری عمل کند. سیاست هایی از محلی/بومی سازی که می تواند گروه های محلی را در خود ادغام کرده و وابسته هایی منطقه ای تشکیل دهد. از اینرو، دولت اسلامی با شاخه های وابسته به خود در افغانستان، هند، پاکستان و بنگلادش، به صحنه ای مساعد جهت بازسازی در منطقه و بلکه جهان تبدیل شده است.

انشعاب هستۀ اولیه دولت اسلامی (داعش) در شاخه های متعدد: گسترۀ دامنه و فعالیت ها

گروه تروریستی داعش سابقه ای طولانی در خصومت علیه شیعیان دارد. این عناد و تخاصم علیه شیعیان، از مناقشه مذهبی بر سر جانشینی حضرت محمد نشات می گیرد. اما به طور کلی می توان گفت داعش پس از تهاجم آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳، از انشعابی از شاخه عراقیِ القاعده شکل گرفت. طی سال های بعد، در حینِ عضوگیری داعش در میان سُنی های مخالف و ناراضی، از دشمنی خود با اکثریت شیعه که پس از حمله آمریکا و سرنگونی دیکتاتور سنی صدام حسین به قدرت رسیده بودند، بهره جست.

در سال ۲۰۱۴، ابوبکر البغدادی بر فراز منبر مسجدی در موصل، تأسیس خلافت داعش را در مناطقی فتح شده توسط این گروه در بخشی نزدیک به مرز بین عراق و سوری اعلام کرد. اما تا دسامبر ۲۰۱۷، داعش ۹۵ درصد از قلمرو خود از جمله رقه، پایتخت خود در سوریه و موصل، دومین شهر بزرگ عراق را از دست داده بود.

در اوایل سال ۲۰۱۹، این گروه تروریستی شکست سختی از سمت ائتلاف بین المللی به رهبری ایالات متحده در باغوز، در مرز سوریه و عراق، متحمل گشته و البغدادی، خلیفه خودخوانده داعش، در اکتبر همان سال کشته شد. به هرروی گرچه این سازمان تروریستی ظاهرا رو به افول بوده است، اما با انشعاب در گروه های وابسته، فعالگرایی واحدهای تبلیغاتی و ایدئولوژیک، جریان تازه ای از نفوذ و نمود خود برای جهادی جهانی را به نمایش گذاشته است.

عضو گیری در مسیر شبکه جهانی داعش

هدف اصلی هر گروه شورشی به حداکثر رساندن سهم خود از قدرت است. برای دستیابی به این هدف، گروه های تروریستی و شورشی نیز طبعا بیشتر به نیروی انسانی و استخدام ستیزه جو متکی هستند ( هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی). بنابراین برای هر گروه شورشی، جذب هر چه بیشتر سربازگیری/استخدام نیرو و تا حد امکان جذب افراد مستعد و مناسب امری بسیار حائز اهمیت است. در همین راستا، گروه های مذکور تعداد خود را با جذب سه نوع نیرویِ جنگنده افزایش می دهند: ۱- افرادی ناراضی و یا انگیزه مند به واسطه هدف یا ناخوشنودی؛ ۲- افرادی در پی سود و یا منفعتی فوری؛ ۳- استخدام یا نیروگیری اجباری. دولت اسلامی عراق و شام از تاکتیک های مختلفی برای جذب هر سه نوع جنگنده استفاده کرده است. بررسی تغییرات در استراتژی استخدام این گروه در طول زمان می تواند در شناخت و شناسایی فرصت های احتمالی برای شکست و سرکوب آن موثر خواهد بود.

دولت اسلامی عراق و شام که به عربی با نام ‌های دولت اسلامی عراق و سوریه (ISIS)، دولت اسلامی (IS) و داعش (Daesh) نیز شناخته می‌ شود، یک گروه تروریستی است که از دکترین بنیادگرای وهابی اسلام سنی پیروی می ‌کند. داعش در اوایل سال ۲۰۱۴ به شهرت جهانی دست یافت؛ یعنی زمانی که نیروهای دولتی عراق را از شهرهای کلیدی در حمله به غرب عراق بیرون راند. این گروه خود را یک خلافت جهانی اعلام کرد و ادعا داشت که بر همه مسلمانان در سراسر جهان قدرتی مذهبی، سیاسی و نظامی دارد.

گرچه هسته اصلی دولت اسلامی در عراق و سوریه تضعیف و چندین رهبر آن نیز با موفقیت در میدان های جنگ از بین رفته اند؛ با این حال، همچنان سرسختانه به حیات خود ادامه می دهد، زیراکه دولت اسلامی در گروه هایی وابسته منشعب گشته و ستیزه جویانش شورش های سطح پایینی را در مناطق مختلف به راه انداخته اند. داعش با بهره ‌برداری از ایده خلافت فراملی، سعی دارد که نظم ‌های محلی را هر کشوری با اکثریت مسلمان ایجاد کند. اکنون گمان می رود داعش از ۱۸ کشور در سراسر جهان از جمله افغانستان و پاکستان فعال است. همچنین تخمین زده می شود که داعش ولایت خراسان بین ۴۰۰۰ تا ۶۰۰۰ عضو داشته باشد که اکثریت قریب به اتفاق آنها در افغانستان مستقر هستند.

زمانی که دولت اسلامی هنوز قلمروهایی را در عراق و سوریه در اختیار داشت، افغانستان به عنوان حوزه ای مستعد برای گسترش خلافت داعش در جنوب آسیای مرکزی تلقی می شد. چنانچه به گفتۀ برخی تحلیلگران، بنابرآن بود که داعش ولایت خراسان، شبه ولایتی[۱] در شرق افغانستان بر پا سازد که هم به پاکستان و هم به آسیای مرکزی متصل باشد. با این حال، پس از از دست دادن قلمرو اصلی خود در عراق و سوریه و تمرکز مجدد داعش بر جنوب آسیا، افغانستان به صحنه اصلی برای عملیات داعش تبدیل شده است. این مسئله را می توان در تبلیغات اخیر داعش که برای مخاطبان خود در جنوب آسیا طراحی شده است نیز مشاهده کرد؛ مورادی چون نشریه آنلاین صدای هند[۲] که از فوریه ۲۰۲۰ به بعد منتشر شده؛ و یا پخش رادیوییِ صدای خراسان در ژانویه ۲۰۲۱، علاوه بر مشارکت فعال جهادگران جنوب آسیا. همان طور که اشاره شد، داعش با شاخه های وابسته به آن در افغانستان، هند، پاکستان و بنگلادش، به صحنه ای برای داعش جهت بازسازی خود در منطقه تبدیل شده است. (Sarkar, 2021)

شاخه های دولت اسلامی؛ پیشبرندۀ تحرکات تروریستی

دولت اسلامی در سال ۲۰۱۵ گسترش خود را به منطقه خراسان بزرگ (شامل افغانستان امروزی، شرق ایران و بخش هایی از تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان)، اعلام کرد. علاوه بر منطقۀ خراسان دولت اسلامی چندین گروه وابسته در دیگر نقاط جهان دارد که همچنان فعال هستند. این گروه با از دست دادن قلمرو، نفوذ، منابع، نیروها و برخی رهبران خود، در دو کشور عراق و سوریه دستخوش تغییراتی شد. به گونه ای که حملات موردِ ادعای آنها از سال ۲۰۲۲، در خاک عراق ۶۵ درصد و در خاک سوریه ۶۰ درصد کاهش یافت. با این وجود، این گروه همچنان قادر به اجرای ده ها حمله، از جمله حملات پیچیده است؛ مانند مواردی که در زندان های سوریه برای آزادی اعضای صفوف خود انجام داد و یا آنکه از شکاف های امنیتی و بی ثباتی در مناطقی مانند مرکز سوریه برای تقویت خود بهره برداری می کند.

 وضعیت این گروه در جنوب صحرای آفریقا به طور قابل توجهی متفاوت است؛ چراکه  دولت اسلامی در این حوزه پنج شاخه منطقه ای دارد و در سال های اخیر به دنبال گسترش نفوذ خود برای مقابله با ناکامی ها و عقبگردهایش در خاورمیانه بوده است. داعش در این منطقه از افزایش بی ثباتی منطقه و کاهش فشار ضد تروریسم ناشی از کودتاهای متعدد، به ویژه در منطقه ساحل، و به موازاتِ آن با نارضایتی های سیاسی و اجتماعی-اقتصادی مردم محلی، سوء استفاده کرده است. هرچند حملات شاخه های مختلف دولت اسلامی در جنوب صحرای آفریقا طی ۲۰۲۳ نسبت به سال گذشته کاهش یافته است. اما این منطقه تا بیش از ۶۰ درصد از کل حملاتی را که این گروه در سرتاسر جهان مسئولیت آن را بر عهده گرفته است، تشکیل می دهد.

فعال ترین گروه های وابسته به داعش در غرب آفریقا، و عمدتا در شمال شرقی نیجریه و اطراف دریاچه چاد و منطقه ساحل آفریقا به ویژه در مالی هستند. در کشور مصر، جایی که داعش ولایت سینا (شاخه مصریِ دولت اسلامی) تا آنجا پیش رفت که مسئولیت بیش از ۱۰۰ حمله در سال ۲۰۲۲ را بر عهده گرفت و در سال ۲۰۲۰ برخی مکان ها را به طور موقت اشغال کرد؛ این تهدید تقریبا از بین رفته است.( ESPAÑOL, 2024)

به هرروی به باور برخی ناظران، در حالی که درگیری در غزه، حجم قابل توجهی از گستره و دامنۀ اقدامات ضد تروریست جهانی را درگیر خواهد کرد؛ مرکز ثقل تروریسم در آینده نزدیک احتمالاً منطقه ساحل در جنوب صحرای آفریقا خواهد ماند. ساحل گرفتار مرزهای بی ثبات و نفوذ پذیر، نیروهای امنیتی ضعیف و حکومت های نظامی نامشروع است. گروه‌ های جهادی، از جمله جماعت نصرت ‌الاسلام و المسلمین (JNIM)، دولت اسلامی شاخه سینا (ISSP) و دولت اسلامی ولایت آفریقای غربی (ISWAP)[۳] در سراسر این منطقه، با بهره گیری از دولت های ناکام و درمانده، و همچنین فضاهای بدون حکومت، تقریبا با مصونیت به فعالیت خود ادامه خواهد داد.

از سوی دیگر می توان اشاره کرد که دولت اسلامی ایجاد شعبه های پاکستان و هند خود را اعلام کرد، در حالی که هیچ اطلاعاتی در مورد چگونگی ارتباط سازمانی این بخش ها با شاخۀ ولایت خراسان ارائه نکرده است و به باور برخی ناظران سیاسی احتمالاتی از این دست مطرح می شود که به نظر بخش ‌های پاکستانی و هندی مستقل هستند، تا اینکه شاخه هایی وابسته/فرعی محسوب شوند. (Clarke, 2023)

اما در همین راستا می توان گفت که به نظر می رسید در سال ۲۰۲۳ دولت اسلامی ولایت هند (ISHP)[۴] کارزار هندی خود را احیا کرد. در ژوئیه ۲۰۲۲ حمله ای منتسب به این شاخه در جامو و کشمیر رخ داد که خبرگزاری اعماق، مسئولیت آن را بر عهده گرفت. همچنین در جبهه تبلیغاتی نیز آخرین شماره (شماره ۲۷) از صوت الهند “Sawt Al Hind” (صدای هند) در ماه مه ۲۰۲۲ منتشر شد. اما از سال ۲۰۲۳ افزایش فعالیت این گروه را شاهد بودیم. چنانچه در دسامبر ۲۰۲۲، خبرگزاری اعماق مجموعه‌ای از تصاویر را منتشر کرد که نشان می‌دهد افرادی از ولایت هند در حال بیعت با با رهبر جدید دولت اسلامی، که در نوامبر ۲۰۲۲ به عنوان خلیفه اعلام شد بودند. (Viswanathan, 2023)

داعش با ایجاد شکافی عمیق بین گروه ‌های اسلام ‌گرای ستیزه‌ جویی چون، جماعت الدعوه در پاکستان که بیشتر با نام لشکر طیبه شناخته می شود، سپاه صحابه پاکستان و تحریک طالبان پاکستان، فضایی ایدئولوژیک برای خود در پاکستان ایجاد کرده است. شایان ذکر است در سپتامبر ۲۰۱۴، سه ماه پس از اعلام خلافت اسلامی جهانی داعش در عراق و شام، ادبیات تبلیغاتی آنها در پاکستان ظاهر شد. چنانچه، یک کتابچه حامی داعش با عنوان فتح در پیشاور و وزیرستان شمالی توزیع شد و در ماه های بعد گرافیتی یا یک نقاشی دیواری به نفع این گروه در شهرهای بزرگ پاکستان مشاهده شد. در ژانویه ۲۰۱۵، داعش “دولت اسلامی خراسان” را که افغانستان و پاکستان را در بر می گیرد، اعلام کرد.

داعش ولایت خراسان نیز که از اعضای ناراضی طالبان افغانستان-پاکستانی تشکیل شده و توسط نسخه افراطی تر داعش از اسلام فریفته و وعده اتحاد جهان اسلام و جهاد با کفار را می دهد. در ژانویه ۲۰۱۵، این گروه با ابوبکر البغدادی، که در آن زمان در اوج گسترش داعش رهبری داعش را بر عهده داشت، بیعت کرد. در آگوست ۲۰۲۱، اندکی پس از آنکه ایالات متحده خروج نیروهای خود را از افغانستان در پایان یک ضد شورش ناموفق ۲۰ ساله اعلام کرد، داعش ولایت خراسان حمله مرگباری را در فرودگاه کابل انجام داد که در آن حمله حداقل ۱۷۰ افغان و ۱۳ سرباز آمریکایی کشته شدند. (EFSAS, 2017)

استراتژیِ بین المللی سازی[۵] داعش ولایت خراسان

داعش درصدد بین المللی سازی برنامه تبلیغاتی و بازسازی قدرت و گسترش شبکه عملیات حمله خارجی خود می باشد. هدف نهایی این گروه جهاد علیه تمامیِ دشمنانش به منظور ایجاد خلافت سرزمینی که در نهایت باید بر کل جهان حکومت کند. تهدیدات ناشی از حکومت اسلامی ولایت خراسان در افغانستان همچنان به قوت خود پابرجاست و اروپا در برابر حملاتی که از افغانستان  صورت گیرد آسیب پذیر خواهد بود. از زمان تسلط طالبان بر افغانستان در سال ۲۰۲۱، گروه تروریستی داعش ولایت خراسان به دنبال بین ‌المللی کردن کمپین عملیاتی و عضوگیری خود بوده، با استفاده از یک کمپین تبلیغاتی گسترده برای جذب مخاطبان در سراسر آسیای جنوبی و مرکزی، سعی کرده خود را به عنوان رقیب منطقه ای مسلط در نظر گیرد.

استراتژی «بین المللی کردن» دستور کار داعش ولایت خراسان که هدف آن ایجاد خلافت اسلامی در آسیای مرکزی و جنوبی می باشد، از سال ۲۰۲۱ و با قدرتی تازه دنبال شده و شامل هدف قرار دادن مستقیم کشورهای منطقه یا حضور آنها در افغانستان است. حتی داعش در آسیای جنوب شرقی که طی سه سال گذشته نسبتا آرام بود، دست به عملیات زده و دسامبر ۲۰۲۳ یک حمله بمب گذاری در مراسم مسیحیان کاتولیک شهر ماراوی در جنوب فیلیپین انجام داده است. گروه های وابسته به داعش در سومالی، یمن، لیبی و شبه جزیره سینا مصر همچنان به تلاش برای بازیابی شتاب ادامه می دهند، اگرچه پویایی درگیری در هر یک از این کشورها می تواند خطر و سطح تهدید مرتبط را افزایش دهد.

تاکتیک های جدید در خاورمیانه

به طور کل باید گفت دولت اسلامی پس از فروپاشی خلافت خود و مجموعه ای از ناکامی های دیگر در خاورمیانه، تاکتیک های خود را تغییر داده است. به عبارتی، زمان که این گروه در شهر رقه سوریه و شهر موصل عراق مستقر بود، و قصد داشت در آنجا مانند یک دولت متمرکز حکومت کند، به مناطق داخلیِ دو کشورِ از هم پاشیده و درمانده پناه بردند. ستیزه جویان این گروه در سلول های خودمختار و مستقل خود پراکنده شده، رهبریِ آن مخفی، و تعداد کلی آنها به سختی قابل سنجش و ارزیابی است؛ گرچه سازمان ملل متحد تعداد اعضای این گروه را ۱۰۰۰۰ ستیزه جو در مناطق مرکزی آن تخمین می ‌زند.

 در همین راستا به گفته یک مشاور امنیتی دولت عراق که بخشی از یک واحد امنیتی رده بالا را برعهده داشته و فعالیت های داعش در عراق و سرزمین های همسایه را دنبال می کند؛ این گروه در سکوت و خفا فعالیت های خود را ادامه و سلول های مخفیانه ای را تشکیل داده که در این مسیر “تاکتیکِ حمله و گریز”[۶] را پیش می برند. تمامیِ ستیزه جویان خارجی از عراق به کشورهایی مانند افغانستان، سوریه و پاکستان رفته و بیشتر آنها به شاخه خراسان داعش که در امتداد مرزهای ایران با افغانستان و پاکستان فعال است، پیوسته اند.

همچنین گزارش سازمان ملل در سال گذشته تخمین زد که در استان سینا مصر ممکن است بین ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ جنگجوی وفادار به داعش وجود داشته باشد. از دیگر سو می توان گفت گرچه داعش در لیبی، جایی که زمانی نواری از قلمرو در سواحل مدیترانه در اختیار داشت، ضعیف تر شده، اما همچنان می تواند از درگیری های جاری در کشور جهت اهداف و منافع خود بهره برداری کند. در بخش هایی از آفریقا نیز داعش تاثیر خود را گذاشته است. چنانچه چندین گروه با داعش در غرب آفریقا و در سراسر ساحل بیعت کرده اند. گروه های وابسته به داعش کنترل مناطق وسیعی از مناطق روستایی مالی، نیجر و شمال بورکینافاسو و شمال آفریقا را در اختیار دارند. (Georgy and Landay, 2023)

بدین ترتیب می توان گفت داعش مرتبا مدعی حملات خود در مناطقی از جمله افغانستان، جمهوری دموکراتیک کنگو، مصر، عراق، موزامبیک، نیجریه و سوریه بوده، هرچند فعالیت آن در هر منطقه در طی دوران نوسان داشته است. این نقشه از فعالیت های کنش و واکنشی راهی جدید و قابل دسترس برای درک دسترسی و فعالیت های جهانی دولت اسلامی ارائه داده، همچنین از تمرکز علمی سنتی بر روی داده ‌های حمله فراتر رفته و محتوایی از فعالیت های رسانه ‌های، انتصاب و گزینش های سازمان، و موارد قانونی را ارائه می ‌دهد. بنابراین، این نقشه یک فرآیند مستمر و تکرار شونده اس را منعکس می کند که در طول زمان تکامل می یابد.

مراحل تکرار و تکامل دولت اسلامی شامل تشکیل: ۱-جند الشام (۱۹۹۹-۲۰۰۱)، ۲-جماعت التوحید و الجهاد (۲۰۰۲-۲۰۰۴)، ۳-القاعده در سرزمین دو رود (۲۰۰۴-۲۰۰۶)، ۴-مجلس شورای المجاهدین (۲۰۰۶)، ۵-دولت اسلامی عراق (۲۰۰۶-۲۰۱۳)، ۶-دولت اسلامی عراق و شام (۲۰۱۳-۲۰۱۴)، ۷-دولت اسلامی (۲۰۱۴–اکنون) بوده است. در ۲۹ ژوئن ۲۰۱۴، ابومحمد العدنانی، سخنگوی داعش، بغدادی را به عنوان خلیفه اعلام کرد و ابوبکر البغدادی را امام و خلیفه مسلمانان در هر مکانی معرفی کرد و از گروه‌هایی که خود را گروه‌ های جهادی می ‌خواندند، خواست تا در هر کجا که هستند با وی بیعت کنند.

اعلامیه مذکور این گروه را از مرزهای ملی سنتی آزاد کرد و امکان احیای خلافت تاریخی اسلامی را فراهم می کرد، در عین حال که نام ساده شدۀ “دولت اسلامی عراق و شام” به نام کوتاهِ “دولت اسلامی” را نیز منادی می داد. چنانچه این اعلامیه باعث شد که داعش در نوامبر ۲۰۱۴ «ولایات» خارج از قلمرو اصلی خود در عراق و سوریه، از جمله مناطق مختلف آفریقا، قفقاز، و جنوب و جنوب شرق آسیا را اعلام کند. بدین ترتیب در کل می توان گفت، شاید گاها داستان دولت اسلامی از پوشش خبری دور شود، اما در مقابل امکان آن وجود دارد که یک تجدید حیات جهادی در هر زمان رخ دهد.

به هرروی می توان گفت گروه تروریستی داعش که تا حد زیادی نفوذ خود را در سوریه از دست داده است، در تلاش و تقلاست تا موجودیت خود را به عنوان یک ساختار هسته ای در منطقه بیابانی که بخش هایی از حمص، درعا، سویدا و دیرالزور را در بر می گیرد، حفظ کند. با وجود پایان خلافت ارضی خود در سال ۲۰۱۹ و کشته شدن تعدادی از رهبران داعش از آن زمان، این گروه تروریستی انعطاف پذیری قابل توجهی از خود نشان داد. همچنین شاخه های انشعابی داعش، و تشکیل شبکه ای جهانی، راهکاری اساسی در تقویت و توسعه اهداف داعش بوده است. ضمن آنکه این گروه تروریستی به طور متناوب از طریق تاکتیک های ضربه و گریز استفاده می کند.

 گزارش شورای امنیت سازمان ملل در سال ۲۰۲۳ تهدید ناشی از داعش را تکرار ساخته و اشاره کرد که این سازمان تروریستی به استقرار فناوری های جدید ادامه می دهد و استفاده از آنها “پیچیده تر و پربارتر شده است”. همچنین طبق ارزیابی وزارت دفاع ایالات متحده در سال ۲۰۲۲، داعش می‌ تواند با بهره ‌برداری از شکاف ‌های امنیتی و تلاش به منظور بازسازی قابلیت ‌ها و توان رزمی خود، به دنبال بازیابی مناطق از دست رفته خود باشد.

در سوم فوریه ۲۰۲۲، ابوابراهیم الهاشمی القریشی، خلیفه دوم داعش، در یک حمله عملیات ویژه آمریکا در ادلب سوریه کشته شد (ابوبکر البغدادی رهبر سابق و اول این گروه نیز در اکتبر ۲۰۱۹ در حمله کماندوهای آمریکایی در همین منطقه کشته شده بود). پس از کشته شدن ابو ابراهیم، حداقل شش تن دیگر از مقامات ارشد داعش، از جمله جانشین او، ابوالحسن الهاشمی القریشی، کشته یا بازداشت شدند. ابوعمر المهاجر سخنگوی داعش در ماه نوامبر ۲۰۲۲ اعلام کرد که چهارمین خلیفه داعش ابوالحسین الحسینی القریشی خواهد بود. داعش تلاش کرده است تا هویت ابوالحسین را پنهان و از هدف قرار گرفتن او جلوگیری کند. با این حال، این پنهان کاری مانع توانایی ابوالحسین برای بیعت کردن از هسته های داعش در لیبی، سینا، تاجیکستان، موزامبیک و غرب آفریقا نشده است.

بدین ترتیب از سوی دیگر چنین به نظر می رسد که علیرغم تحملِ شکست‌ ها و ناکامی ها، از جمله از دست دادن اعضای کلیدی (همچون مرگ ثناء الله غفاری، مشهور به شهاب‌ المهاجر، رهبر داعش شاخه خراسان در کنر افغانستان)، داعش ولایت خراسان در حال گسترش و تشدید نفوذ منطقه ‌ای خود است. این کشور با استفاده از پایگاه عضویت متنوع و متکثر از لحاظ قومیتی و ملی و همچنین پیوندهای خود با سایر گروه های ستیزه جو، به این هدف دست یافت.  (Zelin, 2023)

در مجموع باید متذکر شد که هسته اصلی تروریسم، تهدید خشونت با انگیزه ای سیاسی است و ماهیتِ همواره در حالِ تحول و پیش بینی ناپذیرِ تروریسم همسو با تغییر تاکتیک های اعمالی می تواند ضامنی برای بقای و پیشروی فراملی آن باشد. چنانچه به گفتۀ کالین کلارک (۲۰۲۳) تهدید تروریسم چندان ثابت نیست. هنگامی که یک گروه تروریستی با ناکامی و عقبگردهایی از جمله از دست دادن رهبران خود مواجه می شود، این موارد به ندرت نشان دهنده انقراض آن بوده و بار دیگر احیا خواهد شد.

همچنین از دیگر سو، حتی اکر گروه تروریستی داعش به لحاظ تاکتیکی و استراتژیک نیز گاه در سایه و سکوت باشد، باز هم به نظر می رسد که از لحاظ ایدئولوژیک نفوذ و پایداری خود را حفظ کرده و این جریان در واحدهای تبلیغاتی و تلاش برای عضوگیری گسترده از طریق فعالیت‌ های رسانه ‌ای و استفاده از فناوری مدرن خود را نشان می دهد.

نهایتا می توان گفت شرایط فعلی خاصا برای افغانستان از هر جهت پیچیده و مبهم است. زیرا از یک سو هشدار برای تهدید گروهی تروریستی و مرگبار همچون داعش با اهدافی فرامرزی و فرامنطقه ای، و از دیگر سو گزینه ای همچون طالبان وجود دارد که با تکیه بر آموزه های دینی افراطی و سختگیری بی امان به ویژه بر زنان و اقلیت ها، سعی در پیاده سازی امارت اسلامی با احکامی افراطی می باشند؛ و متاسفانه برخی ناظران سیاسی با توجیهی از ترجیحِ گروه دوم بر اول، در ظاهر خردگرایانه ترین موضع و نتیجۀ عقلانی را ارائه کرده و در واقع -با مقاومت طالبان برای تشکیل دولتی فراگیر و اعمال احکام واپسگرا و افراطی خود- صرفا این کشور را به پایگاهی مستعد برای گروه های ترور تبدیل می کنند.

منابع:

– Clarke, Colin P. (2023), “Trends in Terrorism: What’s on the Horizon in 2024?”, https://www.fpri.org/article/2023/12/trends-in-terrorism-whats-on-the-horizon-in-2024/

– EFSAS, (2017), “Pakistan Army and Terrorism; an unholy alliance “, European Foundation for South Asian Studies (EFSAS), Amsterdam

– ESPAÑOL, MARC, (2024), “The nightmare of the Islamic State resurfaces in Iran”, https://english.elpais.com/international/2024-01-06/the-nightmare-of-the-islamic-state-resurfaces-in-iran.html

– Georgy, Michael and Landay, Jonathan, (2024), “Islamic State attempts a comeback”‘, https://www.reuters.com/world/middle-east/with-explosions-iran-islamic-state-attempts-comeback-2024-01-05/

– Sarkar, Saurav, (2021), “ISKP and Afghanistan’s Future Security”, https://www.stimson.org/2021/https-www-stimson-org-2021-iskp-and-afghanistans-future-security/

– Viswanathan, Balasubramaniyan, (2023), “Is Islamic State in Hind Province Regrouping?”, https://www.geopoliticalmonitor.com/is-islamic-state-in-hind-province-regrouping/

– Zelin, Aaron Y. (2023), “Introducing the Islamic State Select Worldwide Activity Map”, https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/introducing-islamic-state-select-worldwide-activity-map

[۱] quasi-province

[۲] Voice of Hind

[۳]  Jama’at Nusrat al-Islam wal-Muslimin (JNIM), Islamic State Sahel Province (ISSP), and Islamic State West Africa Province (ISWAP)

[۴] the Islamic State in Hind Province (ISHP)

[۵] internationalizing

[۶] hit and run tactics