هماهنگی سفارت خانه ها با طالبان؛ کُرنشی دیپلماتیک در عادی سازی مناسبات
۲۷ شهریور (سنبله) ۱۴۰۳ – ۱۷ / ۹/ ۲۰۲۴
نازنین نظیفی
با بازگشتِ طالبان به قدرت و تصرف کابل در اوت ۲۰۲۱، دیپلمات هایی که در دولت سابق افغانستان مشغول خدمت بودند، در شرایطی از بلاتکلیفی و سردرگمی قرار گرفتند. از دیگر سو سفارت های افغانستان نیز با فشار فزاینده ای از سوی طالبانِ حاکم بر کابل برای پذیرش جانشینان و یا دیپلمات های مد نظر آنها مواجه گشتند. همچنین بحران مالی نیز از دیگر چالش های ایجاد شده برای سفارت های افغانستان بوده است. هرچند بسیاری از سفارت خانه های افغانستان در کشورهای اروپایی و یا کشوری نظیر تاجیکستان، همچنان تحت مدیریت منصوبینِ دولت سابق افغانستان به فعالیت خود ادامه داده اند، اما طالبان همواره با این مسئله مخالفت کرده و این سفارت ها از سوی طالبان به عدم همکاری با مقامات کابل متهم گشته و یا بی اعتبار خوانده شده اند. طالبان فعالانه سفیران یا دیپلمات های خود را به اکثر کشورهای منطقه از جمله چین و امارات متحده عربی فرستاده اند و جریانی رو به قوت از تعاملاتِ دیپلماتیک طالبان با کشورهای منطقه، آنها را جدی و جسورتر ساخته است. چنانچه وزارت امور خارجه طالبان سه شنبه ۱۷ سپتامبر نیز از آغاز به کار خدمات و فعالیت های سفارت افغانستان در مسقط پایتخت عمان توسط دیپلمات های امارت اسلامی خبر داد.
دولت طالبان هنوز به طور رسمی توسط هیچ کشوری به رسمیت شناخته نشده است و جامعه بین المللی در حال دست و پنجه نرم کردن برای تعامل با حاکمان جدید کشور و در عین حال کمک به افغان های مواجهه با بحران های اقتصادی و انسانی (چالش های اجتماعی-مدنی و حقوق بشری) است. به همین خاطر به نظر می رسد نمایندگی های دیپلماتیک تاثیر مهمی در نحوۀ برخورد طالبان داشته باشند. سفارتخانه ها جدای از ارائۀ خدمات مربوطه، نه تنها نقش قابل توجهی در تلاش برای افزایش هرگونه حمایت بشردوستانه ایفا می کنند، بلکه همچنین در جهت کمک به تسهیل گفتگوها در مسیر سیاسی و جهت تثبیت وضعیت مطلوب نیز موثر به شمار می روند.
با این وجود به نظر می رسد برخی کشورها از سر استیصال و یا با استراتژیِ خاصی برای آیندۀ مناسبات خود، به تعطیلی سفارت و کنسولگری ها افغانستان دست زده و یا ترجیح داده اند در هماهنگی با مقامات طالبان فعالیت کنند. به هر روی از دیدگاه منتقدان، عواقب این تصمیم دامنگیر مردم بوده و دودش در چشم مردم افغانستان می رود.
به هرروی طالبان نیز آرام ننشسته و کشورهای دیگر را برای نفوذ و نیز کنترل بیشتر دیپلماتیک تحت فشار قرار می دهد. بنابر گزارش دوئیچه وله، چندی پیش گفته شد که وزارت خارجه آلمان بی اعتباری خدمات کنسولی در شهرهای برلین و بن را تایید کرده و از این پس تمامی امور و خدمات کنسولی برای شهروندان افغانستان تنها از طریق کنسولگری شهر مونیخ که با طالبان در تعامل بوده و مورد تایید وزارت خارجه طالبان است، انجام می شود. بنابراین، این نمایندگی ها دیگر نمی توانند اسناد معتبر در افغانستان صادر کنند، همچنین بزرگترین منبع درآمد خود را از دست می دهند و وضعیت دیپلماتیک آنها دیگر کارایی و کارآمدی خاصی همچون سابق نخواهد داشت.
وینفرید کلوث، محقق حقوق در دانشگاه هاله-ویتنبرگ آلمان، گفت که برلین نمی تواند در مورد تصمیم طالبان کاری موثر انجام دهد و این واقعیت که آلمان به این اقدام اعتراض نکرده، بیانگر “عملگرایی سیاسی” است. وی افزود (تنها) منافع آلمان در این است که اطمینان حاصل کند یک کنسولگری وجود داشته که در آن موارد خاصی مانند صدور ویزا و گذرنامه همچنان امکان پذیر باشد. تنها نکته ای که برلین تاکنون با کابل مخالفت کرده، اصرار طالبان بر این موضوع است که کنسولگری مونیخ نه تنها به افغان ها در آلمان، بلکه به شهروندان افغان در سراسر اروپا خدمات ارائه کند و امور کنسولی آنها نیز مورد رسیدگی قرار گیرد. وزارت خارجه آلمان در همین راستا معتقد است که چنین اقدامی نقض کنوانسیون ۱۹۶۱ وین در مورد روابط دیپلماتیک می باشد. اما در نهایت باید گفت که مخالفت های برلین در این رابطه صرفا نمادین و سمبلیک است، زیرا در دولت آلمان هیچ راهی برای درک و پیگیری این مسئله وجود ندارد که آن دسته از افغان هایی که در کنسولگری مونیخ حاضر می شوند از آلمان هستند یا از جاهای دیگری به آلمان آمده اند.
اما در راستای تعطیلی برخی سفارت خانه های افغانستان در کشورهای غربی می توان گفت در گام نخست این ایالات متحده بود که برای تعطیلی سفارتخانه افغانستان در کشور خود اقدام کرد. سفارت افغانستان در واشنگتن مارس ۲۰۲۲، با انتشار بیانیه ای، تعطیلی این سفارت و کنسولگری هایش در لس آنجلس و نیویورک را رسما تایید کرد. دلیل اصلی تعطیلی سفارت و کنسولگری های افغانستان در ایالات متحده آمریکا کمبود منابع مالی و نبود حکومت مشروع در افغانستان عنوان شد و سفارت افغانستان اعلام کرد که با پایان ماموریت دیپلماتیک افغانستان در آمریکا، مسئولیت حفاظت از املاک افغانستان در ایالات متحده به وزارت خارجه آمریکا سپرده شده است.
پس از آن شاهد بودیم که سفارت افغانستان در دهلی، روز جمعه ٢٤ نوامبر ۲۰۲۳ در اعلامیه ای از پایان رسمی تمامی فعالیت های خود خبر داد؛ که «فشارهای مستمر» طالبان و دولت هند، عامل اصلی توقف فعالیت های این سفارت عنوان شد. هرچند یک هفته پس از اعلام بسته شدن دایمی سفارت افغانستان در هندوستان، گزارش شد که سفارت افغانستان در دهلی نو علیرغم نگرانی های اولیه در مورد بسته شدن آن به دلیل عدم حمایت دیپلماتیک در هند و عدم وجود یک دولت شناخته شده در کابل، به فعالیت خود ادامه می دهد. شاید بتوان گفت رویکرد هند نسبت به تحولات افغانستان همواره با پیشروی ها و پسروی های موضعیِ منفعت محور همراه بود. کنش هایی از این دست که ذیل رویکردی آنی، یک گام به عقب برداشته، اما نهایتا از روی اضطرار و اجبار دو گام به جلو برداشته می شود، جریانی ناگزیر از زنده نگاه داشتن مناسبات سیاسی-دیپلماتیک با طالبان تحت هر شرایط را برجسته می سازد.
اما پس از آن دولت بریتانیا روز دوشنبه (۹ سپتامبر ۲۰۲۴) اعلام کرد سفارت افغانستان در لندن در ۲۷ سپتامبر بسته خواهد شد. پیش از آن در روز یک شنبه ۸ سپتامبر، زلمی رسول، سفیر افغانستان در بریتانیا در صفحه ایکس خود نوشت که این سفارت به درخواست رسمی کشور میزبان در ۲۷ سپتامبر بسته خواهد شد.
وزارت امور خارجه بریتانیا تصریح کرد که امور سفارتخانه را به نمایندگان طالبان واگذار نخواهد کرد و طبق برنامه به بسته شدن سفارت افغانستان ادامه خواهد داد. این دفتر به کارکنان سفارت ۹۰ روز مهلت داد تا انگلیس را ترک کرده یا در این کشور بمانند. این درحالیست که هزاران افغان در بریتانیا و ایرلند با از دست دادن شدید حمایت روبرو هستند. گفته می شود که تلاش های طولانی مدت طالبان برای وادار کردن سفارت به همکاری با وزارت خارجه منجر به این تصمیم گشته است. بدین ترتیب، طالبان اعلام کرده که خدمات کنسولی سفارت دیگر معتبر نیست و ظاهرا به نظر می رسد این اقدام بر تصمیم دولت بریتانیا برای ادامه تعطیلی تأثیر گذاشته است.
بریتانیا خانه یکی از بزرگترین جمعیت مهاجر افغان در اروپا است. بسته شدن سفارت افغانستان به طور قابل توجهی بر این مهاجران تأثیر می گذارد و دسترسی آنها به خدمات کنسولی ضروری مانند اخذ وکالتنامه برای امور ملکی، رسیدگی به اسناد قانونی و رسیدگی به مسائل شخصی را پیچیده می کند. فقدان یک سفارت فعال در لندن احتمالا مشکلاتی را که اتباع افغان برای مدیریت امور در کشورشان با آن مواجه هستند تشدید خواهد کرد.
سفارت هایی که در کشورهای مختلف توسط نمایندگان دولت سابق افغانستان اداره می شدند، با مخالفت های طالبان برای ادامۀ کار آنها و بی اعتبار خواندن شان، با چالش هایی در ارائۀ خدمات ضروری به اتباع افغانستان در خارج از کشور مواجه شده اند. گرچه سه سال اخیر صدایِ مخالفت کشورهای غربی با طالبان ظاهرا بلند بوده است، لیکن باید گفت مقامات غریی در برابر رویکردهای سخت گیرانۀ این چنین از سمت طالبان، دست بسته اند.
زیرا پس از اینکه طالبان چندین سفارت و خدمات کنسولی افغانستان را در کشورهای غربی بی اعتبار کردند، این نمایندگی ها با آینده نامعلومی مواجه شده اند که منجر به انحلال یا انتقال آنها به مدیریت کنترل طالبان توسط کشورهای میزبان شده است. شایان ذکر است روز دوشنبه ۵ آگوست ۲۰۲۴، منابع ارشد دیپلماتیک فاش کردند وزارت امور خارجه طالبان به ۱۳ کشور از جمله کشورهای اروپایی (لندن، بلژیک، بن، سوئیس، اتریش، فرانسه، ایتالیا، یونان، سوئد، نروژ)، کانادا و استرالیا نامه ارسال نموده و اعلام کرد که خدمات کنسولی ارائه شده توسط سفارتخانه هایی که توسط دیپلمات های دولت سابق افغانستان اداره می شوند، بدون دخالت طالبان نامعتبر است. از آنجایی که طالبان اعلام کردند اسناد صادر شده توسط این نمایندگی ها را دیگر قبول ندارند، اکنون سفارت افغانستان در برلین و کنسولگری این کشور در بن که قصد همکاری با طالبان را نداشتند، تقریبا فلج شده اند.
آلمان تنها کشوری است که تاکنون به طور رسمی به اعلامیه طالبان پاسخ داده است. در اروپا، یک منبع دیپلماتیک فاش کرد که آلمان از سفارت افغانستان در برلین خواسته است تا برای حل این مشکل با طالبان تعامل کند. بنابراین می توان آشکارا جریانی از مدارا و کرنش دیپلماتیک با طالبان را مشاهده کرد؛ روندب که چین سنگ بنای آن را گذاشت. طالبان همچنین توانسته افراد گماشتۀ خود را در برخی کشورهای منطقه نظیر ازبکستان تحمیل کنند. در همین حال، روسیه نیز پیشتر آمادگی خود جهت پذیرش دو یا سه دیپلمات جدید را اعلام کرد.
اما سفارت افغانستان در نروژ نیز دومین سفارت دیپلماتیک این کشور می باشد که تعطیلی خود را اعلام کرده است. این تصمیم نیز به دنبال بیانیۀ طالبان است که بیان می داشت آنها دیگر نمایندگی های افغانستان در خارج از کشور را که توسط دولت سابق و تحت حمایت غرب در کابل ایجاد شده است، از جمله سفارت در اسلو را به رسمیت نمی شناسند. در بیانیه ای انتشار یافته در پلتفرم رسانه اجتماعی ایکس، سفارت اعلام کرد که تعطیلی آن روز پنجشنبه انجام خواهد شد و ساختمان سفارت در اسلو به وزارت خارجه نروژ تحویل داده خواهد شد. در این بیانیه آمده است: سفارت جمهوری اسلامی افغانستان مانند بسیاری دیگر از نمایندگی های سیاسی و کنسولی افغانستان با وجود مشکلات فراوان و منابع محدود به فعالیت های خود با رعایت ارزش های حقوق بشری، کثرت گرایی و صلح ادامه خواهد داد. وزارت نروژ گفت که این اقدام «عادی سازی» روابط اسلو با طالبان نیست. همچنین به خبرگزاری آسوشیتدپرس گفته شد، «نروژ مشخص ساخته تا زمانی که افغانستان به تعهدات بین المللی این کشور عمل نکند و وضعیت حقوق بشر به‌ویژه زنان و دختران را بهبود بخشد، روابط با افغانستان را عادی نمی کند.»
شاید به نظر رسد رویکردهایی از این دست، نشان از استیصال و عدم نفوذِ سیاسی-دیپلماتیک موثر از جانب کشورهای غربی در بازیِ تعامل با طالبان و باخت آنها بوده است. همچنین به نظر می رسد جریانی از تساهل و روداری سیاسی موجبِ اتخاذ اقداماتی در جهت دفع تنش های دیپلماتیک و تخفیف تقابل با گروهی گشته که تا پیش از این به عنوان بازیگرانِ غیردولتی افراطی محسوب می شد و اکنون ردای بازیگری دولتی و رسمی را به تن کرده اند. قرار بر آن بود که جامعه بین المللی با تمام توان طالبان و مقامات آن را برای ایجاد دولتی فراگیر و رعایت حقوق اساسی بشر ملزم سازند و با به کارگیری اهرم های فشار خود طالبان را به همراهی با موازین بین المللی سوق دهند، لیکن گویا اکنون روندی بالعکس وجود داشته، شاهد فشار طالبان بر آنها هستیم. شاید بتوان گفت ترکیبی از “مدارا و منطق سیاسی”، موجب شده است که برخی کشورهای اروپایی دست به اتخاذ اقداماتی این چنین و بستن سفارت ها یا پذیرش قوانین تعیین شده از سوی طالبان نمایند. این تعطیلی ها در بحبوحه اختلافات جاری بر سر کنترل سفارت های افغانستان در کشورهای غربی، شاید به طور موقتی و موضعی گامی به عقب باشد که در آینده برای برداشتن گام هایی رو به جلو جهت تعامل کشورهای مذکور با طالبان را هموار سازد.
در هر صورت باید گفت نبود یک دولت بین المللی به رسمیت شناخته شده در افغانستان مشکلات قابل توجهی را برای نمایندگی های دیپلماتیک این کشور و اتباع افغان در خارج از کشور ایجاد کرده است. به گفتۀ غلام فاروق علیم، وزیر پیشین دولت در امور پارلمانی و کارشناس حقوقی، در حالی که بهتر آن بود این سفارتخانه ها به کار خود ادامه دهند، اما نبود یک دولت قانونی در افغانستان هیچ چارچوب قانونی برای فعالیت آنها باقی نگذاشته است. در نتیجه، کشورهایی مانند ایالات متحده و بریتانیا تصمیم گرفته اند که نمایندگی های دیپلماتیک افغانستان را تعطیل کنند و تبعات آن را بر عهده شهروندان افغان بگذارند.
انتظار می رود کشورهای اروپایی در ۲۸ سپتامبر نشست ویژه ای را برای تصمیم گیری درباره سرنوشت سفارتخانه های افغانستان در سراسر این قاره برگزار کنند. شهروندان افغانستان امیدوارند که هرگونه تعامل با طالبان نگرانی های حقوق بشر را در اولویت قرار دهد. به هرروی به نظر می رسد طالبان در این بازی دست برتر را داشته و کشورهایی چون چین و امارات برای دفع شر ناشی از شکاف و شکست دیپلماتیک، یه جریانِ پذیرش سفرای طالبان سرنهاده، کرنشی سیاسی را برای منافع آتی برگزیده اند.
سید رسول موسوی، مدیرکل آسیای جنوبی و دستیار وزیر امور خارجه ایران در صفحه ایکس خود در تاریخ ۸ سپتامبر ۲۰۲۴ در همین خصوص نوشته است: «بسته شدن سفارتخانه های افغانستان در اروپا، گامی برای نزدیکی پایتخت های اروپایی به کابل است. این کار متناقض به نظر می رسد ولی مسیری است که اروپا شروع کرده است. امروز سفارتخانه ها از اختیار مخالفین طالبان خارج می شود، (و) بعد از مدتی با عنوان خدمات کنسولی در هماهنگی با کابل باز می شود.»
بحث های تکنیکی یا گام هایی در جهت عادی سازی؟
این واقعیت که برلین در حال انجام «بحث های تکنیکی» با دولت بالفعل در کابل است، به طور فزاینده ای در بیانیه های عمومی مطرح شده است. از آنجایی که سفارت آلمان در کابل از زمان پس گرفتن قدرت توسط طالبان در سال ۲۰۲۱ بسته شده است و برلین دیگر نمایندگی دیپلماتیک در این کشور ندارد، همه این اظهارات در سطح سیاسی پایین تر بیان شده است؛ چنانچه سخنگوی وزارت خارجه برلین در کنفرانس اخیر دولت گفت «از طریق دفتر تماسی که در دوحه ایجاد شد سعی داشته ایم تا ارتباط با نمایندگان دولت واقعی را که در آنجا حضور دارند حفظ کنیم.» اما وقتی نوبت به مسائل سیاسی مبرم تر می رسد، دولت آلمان بحث های فنی و تکنیکی را دور زده و در عوض به کشورهای میانجی مانند قطر برای کمک تکیه کرده است.
شگفت آنکه بر روی سربرگ اعلامیه رسمی تحویل شده به طالبان علامت “سفارت جمهوری فدرال آلمان در کابل” درج شده بود. این مکاتبات همچنین دارای مهر آلمانی زبان «Botschaft der Republik Deutschland Kabul» [سفارت جمهوری آلمان در کابل] بود. وینفرد کلوث این تصمیم را نوعی «منطقه خاکستری» می بیند، که احتمالا حتی «تلاشی برای مبهم کردن» شرایط و مشخص نساختنِ موضع خود به طور علنی و واضح است. توماس روتیگ کارشناس مسائل افغانستان نیز به دویچه وله گفت طالبان این واقعیت را که آلمان در حال انجام گفتگوهای تکنیکی می باشد، به عنوان “گامی مهم به سوی به رسمیت شناختن دیپلماتیک” به همگان غالب کرده است. طرف آلمانی تلاش خواهد کرد تا این گونه ادعاها را کم اهمیت جلوه دهد، اما البته با توجه به صحبت های جاری در مورد اخراج به افغانستان، شاید این رویکرد آلمان با قصد و منظور تعبیر و تفسیر گردد.
به نظر می رسد طالبان به دلایلی نظیرِ بسط و توسعه مناسبات دو یا چند سویه با برخی کشورهای همسایه و منطقه، جسارت و شجاعتی بی سابقه یافته، از تداوم جریان تعاملات به منظور دستیابی به اهداف سیاسی دیپلماتیک خود بهره می جویند. همان گونه که مایکل کوگلمن، مدیر مؤسسه آسیای جنوبی مرکز ویلسون نیز اشاره دارد، به نظر می رسد طالبان تلاش دارد تا افغان ها را مجبور سازد به جای تعامل با دیپلمات های وفادار به دولت سابق، با طالبان وارد تعامل و مراوده شوند. “این واقعیت که بسیاری از این ماموریت ها به هر حال چندان فعال نیستند، تلاش های طالبان را آسان تر می کند و مانند فشار دادن به دری است که از پیش باز گشته است.”