تعلیق وضعیت ناظر افغانستان و عدم دعوت به اجلاس همکاری شانگهای
۲۳ مهر (میزان) ۱۴۰۳ – ۱۴ / ۱۰/ ۲۰۲۴
نازنین نظیفی
شنبه ۱۲ اکتبر ۲۰۲۴ رسانۀ پاکستانیِ “اکسپرس تریبون” از عدم دعوتِ مقامات افغانستان (تحت حاکمیت طالبان) به بیست و سومین اجلاس سازمان همکاری شانگهای طی روزهای ۱۴ و ۱۵ اکتبر و به میزبانی اسلام آباد پاکستان خبر داد. چنان در راستای این اقدام چنین گفته شده، از آنجایی که عضویت کشور افغانستان از ماه سپتامبر سال ۲۰۲۱ تا کنون غیرفعال باقی مانده است، در نتیجه مقامات این کشور به نشست حاضر دعوت نمی شود. به گزارش رادیو آزادی، روزنامه پاکستانی اکسپرس تریبون نیز از قول منابع دیپلماتیک گزارش داده که از طالبان دعوت نشد؛ زیرا سرمنشی سازمان همکاری شانگهای برای آنها دعوت نامه ارسال نکرده است.
بدین ترتیب عملا اعلام شد که عضویت افغانستان به عنوان “عضو ناظر” در سازمان همکاری شانگهای غیرفعال شده است. هرچند حمد الله فطرت، معاون سخنگوی طالبان در روز دوشنبه ۱۳ اکتبر اعلام داشت که طالبان روابطی “نزدیک و سازنده” با کشورهای عضو این سازمان دارد. ضمن آنکه افزود، افغانستان حیثیت عضو ناظر را در سازمان همکاری شانگهای داشته و برای پیشرفت در زمینه های مختلف کوشش ها جریان دارد. لیکن علی رغم تقلای طالبان، به هر روی شاهد خط خوردن اسم افغانستان به عنوان بازیگر حاضر در نشست مذکور بودیم.
شایان ذکر است که افغانستان از ژوئن ۲۰۱۲ به عنوان عضو ناظر این سازمان درآمد. سازمانی منطقه ای که در آن ۹ کشور (هند، قزاقستان، چین، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان، ایران و ازبکستان) عضویت دائم و سه کشور، از جمله افغانستان (بلاروس و مغولستان) عضویت ناظر دارند. سازمان همکاری شانگهای که به نوعی همان اجماع بلوک شرق در برابر غرب بوده، و مکانیزمی از “ساختار منطقه ای ضد تروریسم” را در خود دارد، از دید بسیاری کارشناسان، نقطه قوتی در اقدامات اجماعی ضدتروریستی است. اما شاهد آنیم که در نشست همکاری منطقه ایِ قابل توجهی که واشنگتن پُست نیز با عنوان “نشست امنیتی مهم” و مشمول مشارکت رهبرانی ارشد از متحد دیرینه (چین) تا رقیبی کهنه کار (هند) اشاره می کند، اسم افغانستانِ تحت حاکمیت طالبان خط خورد.
عطاالله ترار، وزیر اطلاعات پاکستان بیان داشت که وضعیت ناظران کشور افغانستان عملا به حالت تعلیق درآمد، زیرا افغانستان نه به جلسات سازمان همکاری شانگهای دعوت شده بود و نه در آن شرکت کرده بود. وی افزود که پاکستان نمی تواند به تنهایی در این زمینه تصمیم بگیرد، زیرا تصمیمات در مجمع سازمان همکاری شانگهای توسط کشورهای عضو گرفته شده است. شایان ذکر است که در سال ۲۰۲۱ تاجیکستان به نماینده طالبان اجازۀ شرکت در نشست شانگهای را ندارد.
به باور برخی ناظران، غیبت افغانستان در این نشست از ادامۀ انزوای حکومت طالبان در صحنۀ بین المللی حکایت دارد. سمیع یوسفزی، خبرنگار مسائل افغانستان نیز براین باور است که چین، روسیه و هند -سه بازیگر کلیدی در سازمان همکاری شانگهای- این اختیار را داشتند که از طالبان برای پیوستن دعوت کنند؛ اما این کار را انجام ندادند و عدم حضور طالبان در چنین مجمعی نشان از پیچیدگی تداوم مشروعیت رژیم طالبان افغانستان در سطح بین المللی دارد.
شاید بتوان گفت نقطه ثقلِ نشست حاضر ملاحظات امنیتی منطقه می باشد. سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۰۱ توسط چین و روسیه برای بحث در مورد نگرانی های امنیتی در آسیای مرکزی و منطقه بزرگتر تأسیس شد. اما اکنون، این امنیتِ خودِ کشور پاکستان است که زیر ذره بین قرار داشته و اخیرا چالش برانگیز بوده است. حمله به کاروان دیپلمات های خارجی (۲۲ سپتامبر)، تظاهرات خشونت آمیز حامیان نخست وزیر سابق زندانی یعنی عمران خان (۴ اکتبر) و بمب گذاری نزدیکی بزرگترین فرودگاه پاکستان و هدف گرفته شدن مهندسان چینی (۶ اکتبر) و نهایتا فشارهای وارده از سمت جنبش تحفظ پشتون و گردهمایی گستردۀ اخیر آنها تحت عنوان جرگۀ عدالت قومی پشتون ها (که از ۱۲ اکتبر آغاز شد) همگی دال بر جریانی نگران کننده از بی ثباتی و ناامنی هستند که پاکستان را واداشته به نحوی تمام اهتمام خود را به کارگیرد تا تهدیدات فزایندۀ شورشیان از یک سو و آرام ساختن جبهۀ مخالفان و منتقدان خود را مهار کند. در هفته های منتهی به نشست سران، مقامات پاکستان به شدت مخالفان را سرکوب کردند؛ چنانچه یک جنبش ملی‌گرای قومی را ممنوع و قوانین جدیدی را وضع کردند که اعتراضات را در پایتخت محدود می کند. آنها همچنین صدها نفر از هواداران عمران خان رهبر زندانی مخالفان را که در این ماه تلاش کردند در اسلام آباد راهپیمایی کنند، دستگیر کرده اند.
به گزارش واشنگتن پُست، اجلاس سازمان همکاری شانگهای دقیقا در زمانی شکل گرفت که حساسیت های دولت پاکستان در ابعاد و حوزه های مختلف رو به فزونی گذاشته است. موضوعاتی حساسیت برانگیز نظیر ۱-پیشی گرفتن توان و فعالیت گروه های مسلح ستیزه جو از ارتش کشور پاکستان؛ ۲- پرداخت بهای ضرر ناشی از تعطیلات در شرایط بحران اقتصادی؛ ۳- تخریب چهره های سیاسی کشور و تلاش برای حفظ ظاهر در محیط بین المللی. اما شاید بتوان به موارد فوق عامل دیگری را نیز اضافه نمود و آن ۴- تنش های مرزی و ارضی با کشور همسایه شمالی خود و ادعای مقامات پاکستانی مبنی بر تبدیل شدن افغانستان به کانون رشد و پرورش گروه های ستیزه جوی مخل امنیت و آسایش، چه برای پاکستان و چه برای منطقه خصوصا با بازگشت مجدد طالبان به قدرت است.
- در چند هفته گذشته، جدایی طلبان ایالت بلوچستان در جنوب غرب پاکستان، شهروندان چینی را در کراچی، بزرگترین شهر پاکستان، و همچنین بیش از ۲۰ معدنچی را در حمله به معدن زغال سنگ و هفت کارگر را نیز در حمله ای دیگر کشتند. بدین ترتیب دررابطه با موضوع اول می توان به گروه های ستیزه جویی نظیر ارتش آزادی بخش بلوچ و تحریک طالبان پاکستان اشاره داشت که گروه های ممنوعۀ داخلی و پایۀ برهم زنندۀ نظم و امنیت درون کشور هستند. گرچه ارتش آزادی بخش بلوچ همچون طالبان پاکستانی داعیۀ حکمرانی نداشته و درصدد سرنگونی دولت برای برپایی خلافت نبوده اند، اما با مطالبۀ استقلال عملی همواره به عنوان غده ای سرطانی برای کشور پاکستان تبدیل شده که با فرصت طلبی و بهره جویی از شرایط بحرانی به ناامنی و هرج و مرج دامن می زنند. به هر روی آنگونه که در واشنتگن پشت اشاره شده است، هر دو گروه با مطالبات خاص خود، دشمنی مشترک به نام “دولت پاکستان” دارند. به گفتۀ تحلیلگران، ارتش آزادیبخش بلوچ از طالبان پاکستان حمایت می شود؛ اما باید گفت حتی بدون حمایت و اتحاد با دیگری نیز، حملات این گروه در جنوب غرب جسورانه تر و بی رحمانه تر شده که نشان می دهد تاکتیک های ارتش آزادی بخش بلوچ در حال تکامل بوده و دستگاه امنیتی را غافلگیر می کند. طالبان پاکستانی نیز به تیراندازی و بمب گذاری خود در ایالات خیبر پختونخوا که هم مرز با افغانستان است، ادامه می دهد. به هرروی آنچه پاکستان را در تنگنای سیاسی امنیتی قرار داده اشت، فراوانی و گستردگی خشونت های اخیر بود که این تصور را به وجود می آورد دولت کنترلی موثر و نافذ در اختیار نداشته است؛ در نتیجه در مورد توانایی پاکسنان برای محافظت از مناطق کلیدی و اتباع خارجی، -چه رسد به پاکستانی ها،- چالش ها و پرسش هایی مطرح است. به نظر می رسد پاکستان مستاصل و درمانده در برابر چالش های امنیتی گستردۀ کنونی، تنها راه چاره را در اتخاذ اقدامی تحت عنوان “عملیات عزم استحکام” دانسته است. لیکن نه تنها جبهۀ اپوزیسیون، سیاستمداران، و علمای دینی این کشور با اقدام مذکور مخالفت نموده، بلکه حتی مردم عادی نیز تصمیم حاضر را صرفا تداوم جریان جنگ و نزاع در دست ارتش و سازمان اطلاعات این کشور دانسته و تنها راه حل را در گفتگوهایی موثر و سازنده می یابند.
- مورد چالش برانگیز دوم برای پاکستان، بحران اقتصادی گریبانگیر این کشور است. به باور برخی کارشناسان اقتصادی، تعطیلی بیشتر بخش های تجاری، اقتصاد گیگ(مدلی از اقتصاد که در آن، کارفرمایان و کارجویان به صورت موقت و پروژه ای با یکدیگر همکاری دارند)، تراکنش های محل فروش، مسافران، دانشجویان، کارگران و غیره را تحت تأثیر قرار داد. این کشور برای رفع نیازهای اقتصادی خود به کمک های مالی صندوق بین المللی پول و معاملات و وام های چند میلیارد دلاری از کشورهای دوست متکی است. به گفتۀ محمد اورنگ زیب وزیر دارایی، اقتصاد ملی به دلیل آشفتگی های اخیر (حامیان نخست وزیر سابق عمران خان) بیش از ۶۸۴ میلیون دلار خسارت دیده است؛ جریانی که با خود مسدود شدن مسیر های ورودی و خروجی به شهر، تردد وسایل حمل و نقل، کسادی بازار و حتی قطع تلفن های همراه را در پی داشت. علی رغم سختی های مردم، مقامات حوالی اجلاس سه روز تعطیل اعلام کرده اند. به گزارش رویترز، دولت در اسلام آباد سه روز تعطیل رسمی اعلام کرده است و مدارس و مشاغل تعطیل شده اند و گروه های زیادی از پلیس و نیروهای شبه نظامی مستقر شده اند. شاید بتوان گفت پیش گرفتن رویه ای از پیشبرد قرنطینۀ امنیتیِ سخت، صرفا تنها راهکار موقتی پاکستان در دفع موانع امنیتی باشد.
- در رابطه با مورد دیگر و تقلای پاکستان برای بازگرداندن آبروی از دست رفته و حفظ وجهۀ بین المللی خود می توان بار دیگر به شرایطی نامناسب در این کشور ارجاع داشت که مانع از برگزاری رویدادهای بزرگ بین المللی شده است. آخرین باری که پاکستان میزبان نشستی در مارس ۲۰۲۲ بود، یک ماه قبل از برکناری عمران خان و شروع چرخه تازه از تحولات بود. در همین راستا به نظر می رسد که اسلام آباد حتی بهسمت انعطافی موضعی نیز سوق یافته؛ چنانچه عطاالله ترار، وزیر اطلاعات پاکستان از حزب تحریک انصاف عمران خان خواست تا طرح اعتراض خود را در ۱۵ اکتبر به خاطر منافع ملی بزرگتر لغو کند.
- اما در رابطه با تحولاتِ اخیر افغانستان و درگیر شدن پاکستان در چرخه ای از نزاعِ غیرمنتظره با مقاماتِ طالبانیِ حاکم بر افغانستان، باید بر تنش های مرزی فی مابین و درگیر شدن مناطق نزدیک به خط موسوم به دیورند و بالا گرفتن آتش نزاع میان طرفین به واسطۀ ساخت پاسگاه های منطقه ایِ نظامی و متعاقبا درگرفتن تنش های لفظی میان مقامات طرفین برای رفع اتهامات وارده با مضمونِ حمایت از گروه های تروریستی و نفوذی جهت برهم زدن نظم و امنیت در کشور همسایه می باشد. چنانچه اخیرا پاکستان به کرات پیرامون عدم اتخاذ رویکردی موثر و قاطع در برابر تحریک طالبان پاکستانی و عدم تمایل طالبان افغانستان به اقداماتی سازنده در جهت سرکوب گروه های تروریستی هشدار داده است؛ لیکن همواره این دست اتهامات از سمت مقامات طالبانی رد شده و ناامنی را به مسائل داخلی پاکستان ارجاع داده اند.
سازمان همکاری شانگهای و محوریتِ موضوع امنیت؛ نقطه ثقل پیوند افغانستان و پاکستان
سازمان همکاری شانگهای گاها به عنوان جایگزینی برای ائتلاف نظامی ناتو تحت سلطه غرب مطرح می شود. از آنجایی که ادعای چین در مورد تایوان و حمله روسیه به اوکراین باعث رویاروییِ آنها با ایالات متحده و اروپا شده است، تحلیلگران براین باورند که سازمان همکاری شانگهای محلی است که در آن تلاش می شود تا در برهۀ زمانیِ پرتنش کنونی، نفوذی منطقه ای را به خود اختصاص دهد. در حالی که سازمان همکاری شانگهای وظیفه بحث در مورد امنیت را پوشش می دهد، اجلاس اسلام آباد بر مسائل تجاری، انسانی و فرهنگی تمرکز دارد.
به هرروی این نشست برای اسلام آباد نه تنها خریدِ حیثیت بین المللی و مشروعیت آن در تامین امنیت مهمانان خارجی و برگزاری نشست هایی حائز توجه در منطقه می باشد، بلکه نقطه امیدی در پایان بخشیدن به چالش های امنیتی-اقتصادی خواهد بود. به همین جهت به گزارش روزنامه داون پاکستان، بیش از ۱۰۰۰۰ پرسنل و نیروی امنیتی برای تضمین امنیت حدود ۹۰۰ نماینده بین المللی مستقر شده اند. منابع آگاه به داون گفتند که یک هیئت چهار نفره از هند، ۷۶ نماینده از روسیه، ۱۵ نماینده چین، یک تیم دو نفره از ایران و یک هیئت چهار نفره از قرقیزستان روز یکشنبه به اسلام آباد رسیدند. هفت نماینده سازمان همکاری شانگهای نیز وارد پایتخت شدند. ارتش پیشتر برای تأمین امنیت این رویداد فراخوانده شده است. به عنوان بخشی از وظایف خود، بر امنیت ساختمان های دولتی کلیدی و “منطقه سرخ” نیز نظارت خواهد داشت. تکاوران نیز در پایتخت مستقر شدند.
بدین ترتیب پاکستان تلاش برای دفاع از مشروعیت بین المللی خود در میانۀ بحران های داخلی را تنها راه نجات برای حل چالش های فزاینده می داند. بدین ترتیب از دید بسیاری ناظران، اجلاس همکاری شانگهای فرصتی برای پاکستان است، به ویژه در مقابل همسایه خود چین، با چندین میلیارد دلار سرمایه گذاری و همچنین هند که برای اولین بار از سال ۲۰۱۵ وزیر امور خارجه خود (سوبرامانیان جایشنکار) را به کشور اعزام می کند.
محمد اسحاق دار، معاون نخست وزیر و وزیر امور خارجه پیشتر در گفتگو با خبرنگاران پس از بازدید خود برای بررسی ترتیبات انجام شده برای این نشست، گفت که برخی از کشورها به استثنای هند درخواست کرده بودند که در حاشیه نشست شورای سران دولت سازمان همکاری شانگهای جلساتی دوجانبه داشته باشند که نهایی شد.
تقریبا یک هفته قبل از نشست سازمان همکاری شانگهای در اسلام آباد، توافقنامه امنیتی مشترک ۴۵ میلیارد دلاری بین پاکستان و چین ناظران نظامی در هند را واداشت تا از خواب غفلت بیدار شده و هوشیار باشند. از سال ۲۰۲۲، پکن این قرارداد را دنبال می‌کرد که چارچوبی امنیتی برای محافظت از اتباع چینی، به ویژه افرادی که در پروژه های کریدور اقتصادی چین و پاکستان (سی پک) دخیل هستند، ایجاد کند. ناظران پاکستان توضیح می دهند که امنیت پروژه های زیربنایی کلیدی به ویژه توسط پرسنل پاکستانی در مناطق بیرونی و توسط پرسنل چینی در مناطق داخلی انجام خواهد شد. این اقدام بحث هایی را در مورد حاکمیت پاکستان و پیامدهای اجازه دادن به نیروهای خارجی برای عملیات در داخل مرزهای این کشور برانگیخته است.
به هرروی باید گفت سازمان همکاری شانگهای با عضویت گسترده خود که غول های اقتصادی و سیاسی اوراسیا را شامل می شوند، پلت فرمی منحصر به فرد به پاکستان می دهد تا سیاست خارجی خود از انزوا به سمت ادغام تغییر دهد. به گفتۀ قاسم فاروق، نویسنده وب سایت « The News International» با در پیش آمدن فرصتی که در آن پاکستان در راس استقبال از اتحاد کشورهایی است که نه تنها همتای منطقه ای، بلکه اعضایی با نفوذ سیاسی، اقتصادی و فنی قابل توجه هستند، میزبانی این نشست می تواند سکوی پرشی باشد که پاکستان برای بازتعریف جایگاه دیپلماتیک خود و گسترش افق های ژئوپلیتیکی و دیپلماتیک خود بدان نیاز دارد.
یکی از عاجل ترین چالش های روی میز، افغانستان تحت کنترل طالبان است. هرج و مرج که پس از خروج ایالات متحده به وجود آمده است، باعث شده است که پاکستان چشم انداز امنیتی دشواری را مدیریت کند، و موضوع همیشگی تروریسم فرامرزی هنوز برجسته و چشمگیر باشد. پس میزبانی سازمان همکاری شانگهای فراهم کنندۀ موقعیتِ چند جانبه مورد نیاز برای رسیدگی به این نگرانی ها را در اختیار پاکستان به نظر می رسد. ساختار منطقه ای ضد تروریسم سازمان همکاری شانگهای یکی از معدود مکانیسم هایی است که از طریق آن می توان تلاش های هماهنگ ضد تروریسم، به ویژه شامل افغانستان را تقویت کرد. چراکه هم روسیه و هم چین قادرند در تلاش های میانجی گری برای آرام کردن اوضاع در برابر دولت طالبان و حمایت از یک رویکرد منطقه ای یکپارچه برای رسیدگی به مسائل امنیت داخلی افغانستان مشارکت داشته باشند؛ من آنکه می توانند در عدم سرایت تروریسم و افراط گرایی به مرزهای خود نیز اطمینان یابند. فراتر از اصلاح مناسبات پاکستان با افغانستان و نیز هند (خصوصا در رابطه با مسئله کشمیر)، اجلاس سازمان همکاری شانگهای به پاکستان اجازه می دهد تا سیاست خارجی گسترده تر خود را مجدداً تنظیم کند. حضور هند و پاکستان در یک بلوک، فضای منحصر به فردی را برای تعامل غیرمستقیم فراهم می کند. هرچند به باور ناقدان، با وجود برگزاری اجلاس حاضرِ سازمان همکاری شانگهای، چشم انداز تعامل دیپلماتیک بین هند و پاکستان همچنان سست و ضعیف است. زیرا با تصمیم نارندرا مودی، نخست وزیر هند برای دوری از این گردهمایی، امیدها برای گرم شدن بین دو کشور نیز کمرنگ شد.
اگرچه باید در نظر داشت احتمال دستیابی به موفقیت های فوری کم است، اما این نشست به پاکستان اجازه می دهد تا از قطعنامه های صلح آمیز و کاهش تنش دفاع کند. همانطور که جهان به سمت شرق در حال چرخش است، پاکستان می تواند روابط خود را با قدرت های سازمان همکاری شانگهای مانند چین و روسیه تعمیق بخشد و به سمت یک رویکرد سیاست خارجی متعادل تر حرکت کند. به باور فاروق، چین که شریک پاکستان در کریدور اقتصادی چین و پاکستان (سی پک) است، بدون شک همچنان یک بازیگر کلیدی در استراتژی های اقتصادی و امنیتی پاکستان خواهد بود. در همین حال، علاقه فزاینده روسیه به جنوب آسیا، راه های جدیدی را برای همکاری در زمینه دفاع و انرژی به پاکستان ارائه می دهد؛ به ویژه در چارچوب مذاکرات اخیر درباره قرارداد خط لوله گاز بین شهباز شریف و پوتین. چنین مشارکت هایی می تواند برای امنیت انرژی پاکستان بازی ساز باشد، به ویژه که این کشور در مسیر بهبود اقتصادی است.
تعامل پاکستان با ایران، یکی از اعضای مهم سازمان همکاری شانگهای، نیز راه دیگری است که این کشور می تواند سیاست خارجی خود را تقویت کند. فرصت های اقتصادی، به ویژه در تجارت انرژی، می تواند به عنوان سنگ بنای بهبود روابط پاکستان و ایران باشد. ضمن آنکه ظاهرا هر دو کشور در مورد ثبات افغانستان نگرانی های مشترکی دارند که نقطه همگرایی دیگری برای همکاری در سازمان همکاری شانگهای است. بنابراین، اجلاس سال ۲۰۲۴ سازمان همکاری شانگهای نشان دهنده برهه ای مهم برای پاکستان به نظر می رسد که بتواند یک سیاست خارجی واکنشی، دیکته شده توسط فشارهای خارجی را به سمت یک موضع فعال که بر یکپارچگی منطقه ای متمرکز است، تغییر جهت دهد.
در نهایت آنگونه که برخی ناظران سیاسی اذعان کرده اند، تعامل در سایۀ نشست هایی منطقه ای نظیر سازمان همکاری شانگهای فرصت مناسبی برای سفت کردن حلقه های پیوند میان کشورها و پیشبرد ارتباطات گسترده در در حوزه های مختلف فی مابین در جهت تحقق اتصال منطقه ای است. اما به نظر می رسد با نامشخص بودن وضعیت کشور افغانستان تحت حاکمیت طالبان، بازیگران منطقه ای همچنان در سیاستی از “دوگام به جلو و یک گام به عقب”، با حفظ ملاحظات شدید امنیتی و فاصله ای مطمئن با این کشور و مقامات آن پیش روند.
شاید بتوان گفت طلایه داری مسکو در پیشبرد اهداف منطقه ای خود ذیل ابتکار عمل هایی شرقی نظیر فرمت مسکو و در جهت حل بحران افغانستان و تحولات این کشور، رویکردی با برند انحصاری روسیه است و در این راستا حتی از حذف نام طالبان از گروه های ممنوعه تروریستی و نشست و برخواست با مقامات آن نیز ابایی نداشته باشد. لیکن در رابطه با نشست هایی نظیر اجلاس شانگهای که نهادی میان دولتی با رویکردی از همکاری های چندجانبۀ امنیتی، اقتصادی و سیاسی می باشد، سیاستِ موج سواری و پیش روی با ساختار حاکم برای اجماعی واقع گرایانه، امری منطقی و معمول است. پس شاید بتوان گفت گاها اقداماتی قانونی اما نمادین از کنار زدن افغانستان در موقعیت هایی اینچنینی، می تواند گوشِ طالبان برای هوشیاری در حفظ حد و حدودی خاص را بپیچاند.