کتاب «افغانستان: تاریخچه ای مختصر از مردم و سیاست آن»

۲۰ مهر (میزان)  ۱۳۹۹ – ۱۱/ ۱۰/ ۲۰۲۰

– عنوان کتاب: “افغانستان (مردم و سیاست)”
– مؤلف: مارتین یوانز
– ناشر: ققنوس
– مترجم: سیما مولایی
– زبان: فارسی
– سال چاپ: ۱۳۹۶

مارتین یواِنز افسر سابق سرویس دیپلماتیک بریتانیا، پیش از آنکه رئیس دفتر سیاسیِ سفارت بریتانیا در کابل افغانستان شود؛ در پاکستان، و همچنین در ماموریت های دیپلماتیک کانادا و نیجریه خدمت کرده است. بعدها وی پیش از آنکه کمیساریای عالی در زیمبابوه و نیجریه شود، در تانزانیا و هند مشغول به کار شد. وی فارغ التحصیل از دانشگاه کمبریج است و در حال حاضر رئیس خیریه بین المللی Children Aid Direct است. (Routledge, 2003)

مارتین یواِنز در کتاب خود مجموعه ای از وقایعی دلخراش كه در پنجاه سال گذشته افغانستان را تحت تأثیر قرار داده است، در یك بسترِ تاریخی و معاصر قرار می دهد. این کتاب ریشه تحولات مذکور را در گذشته هایِ دورِ افغانستان و روابط خارجی این کشور و همچنین مناسبات افغانستان از نظر داخلی، منطقه ای و جهانی بررسی می کند. کتاب حاضر همچنین با ذکر جزئیات به بررسیِ ظهور طالبان، ایدئولوژی و جایگاه آنها در اسلام و بررسی ارتباط افغانستان با مسائل جهانی، به ویژه ماهیت افراط گرایی اسلامی، تجارت بین المللی مواد مخدر و تروریسم بین المللی می پردازد و نهایتا گفته های نویسنده با تجزیه و تحلیل افغانستانِ پس از طالبان به پایان می رسد.

به طور مفصل تر دررابطه با مباحث این کتاب می توان گفت، نویسنده با بازگشت و رجوع به گذشته های دور افغانستان، سیرِ تکامل تاریخیِ یکی از خطرناک ترین زمینه های پرورش تروریسم جهانیِ امروز را بررسی می کند. به گفتۀ نویسنده، پس از یک توالی چندینِ سلسله ی پادشاهی و ظهور یک امپراتوری افغان در طول قرن هجدهم، از قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم شاهدِ جنگ قدرتمندانۀ قوی بینِ روسیه و انگلیس برای سلطه و قدرت در افغانستان بوده ایم که با اعلام استقلال این کشور در سال ۱۹۱۹ پایان یافت. کودتای کمونیستی در اواخر دهه ۱۹۷۰ رژیم مستقر را ساقط کرد و منجر به حمله نیروهای شوروی در سال ۱۹۷۹ شد.

تقریباً یک دهه بعد، اتحاد جماهیر شوروی عقب نشینی کرد و افغانستان را به جنگ داخلی محکوم کرد که اینگونه آخرین بقایای وحدت مذهبی، قومی و سیاسی کشور را از هم پاشید. در این شرایط بود که طالبان متولد شد. امروز افغانستان که جنگ زده و از نظر اقتصادی کم سرمایه است، چالش های منحصر به فردی را تجربه می کند. مارتین یوانز به طور دقیق و ظریف این تجاربِ تاریخ را می سنجد تا بدین طریق بینش و دیدگاهی صریح از چشم انداز آتیِ افغانستان و وظیفه ی سنگینِ این ملت در بازسازی کامل سیاسی و اقتصادی و بازتاب جهانی آن ارائه دهد.

قلم بی طرفانه‌ یواِنز و اطلاعات دقیق تاریخی آن موجب شیفتگی مخاطب و ایجاد تمایل برای ادامه کتاب می‌ شود. قطعاً یکی از جذابیت‌ های این کتاب برای مخاطب ایرانی درآمیختگی و اشتراک تاریخی ایران و افغانستان است. در گذر از تاریخ کهن این سرزمین و در پی استقلال آن شاهد ورود به وقایع ٢٠٠ سال اخیر هستیم که دانستن آن‌ها خالی از لطف نیست. حمله‌ محمد شاه قاجار در ١٨٣٧ برای بازپس‌ گیری هرات می‌ تواند یکی از این وقایع باشد که پس از ٨ ماه با شکست روبه‌ رو می‌شود و یواِنز آن را بی‌ کفایتی می‌خواند. از دیگر اتفاقات جالب توجه ظهور اشخاصی مانند امان‌ الله خان است که با سفر به هند، مصر، بریتانیا، اتحاد جماهیر شوروی، ترکیه و ایران در سال ١٩٢٧ و دیدن مظاهر مدرنیته، خواستار ورود مدرنیسم به افغانستان شد.

در کتاب نقل شده است که امان‌الله‌ خان در ژوئیه ١٩٢٧ با رولز رویس جدیدش شخصاً از تهران تا کابل رانندگی کرد و پس از رسیدن به پایتخت، بلافاصله دست به کارهایی زد که کمی بعد موجب سرنگونی او شد. اولین اقدام او فراخواندن لویه جرگه‌ بود که حدود هزار تن از بزرگان قبیله‌های گوناگون در آن شرکت داشتند. امان‌ الله خان آنها را مجبور کرد ریش خود را بتراشند و موی بلندشان را کوتاه کنند و کت و شلوار و جلیقه بپوشند و کراوات بزنند و پوتین‌های مشکی به پا و شاپو به سر کنند. از نکات دیگر داستان ورود مارکسیسم به افغانستان است. در فصلی از کتاب به این مساله به تفصیل پرداخته شده و از یکی از مقامات رسمی مسکو نقل شده است که اگر یک کشور در جهان وجود داشته باشد که در این مقطع زمانی نباید سوسیالیسم علمی در آنجا پیاده شود، آن کشور افغانستان است. (روزنامه شهروند، ۱۳۹۶)

اما از دیگر سو برخی منتقد این کتاب هستند. به طور مثال دیدگاهی منتقدانه از سوی”دبیر خانه کنگره جهانی مقابله با جریان‎های افراطی و تکفیری” نسبت به کتاب حاضر مطرح شده است. «رابطه افغانستان با تروریسم بین‌ المللی و شرکت آن کشور در تولید و قاچاق مواد مخدر و نیز نقض حقوق بشر باعث نگرانی بین‌ المللی است.» به گفتۀ منتقد، این جمله در صفحات ابتدایی و در بخش پیشگفتار کتاب آمده که همین یک جمله کافی است تا بتوان به برداشتی کلی از کتاب رسید. کتابی که قرار است از مردم تا سیاست افغانستان را در یک بستر تاریخی روایت کند. حتی در پشت جلد کتاب آمده «مارتین یواِنز با نگاهی به گذشته‌ های دور، دگرگونی‌های تاریخی یکی از خطرناک‌ ترین سرزمین‌ های محل پیدایش تروریسم جهانی را بررسی می‌ کند.» که به نظر می‌ رسد این پیش‌ داوری از ابتدا در ذهن نویسنده وجود داشته که با چه سرزمینی روبه‌ رو است و عامل سرزمینی را به عنوان مولفه مهم در رشد تروریسم معرفی می‌کند و به نقش‌های بیرونی اشاره‌ ای ندارد. روایت کتاب سراسر نمایش بلوا و آشوب است. بلوایی که خارجی‌ ها در آن نقش دارند ولی نبود اتحاد در داخل نیز به شدت یافتن آن دامن می‌ زند!

نکته‌ ای که در این کتاب به آن اشاره می‌ شود اما چندان پررنگ نیست، نقش عوامل خارجی در پررنگ شدن تنش و ناامنی در سرزمین افغانستان است. نویسنده اغلب تقصیرها را متوجه قبایل و شهروندان این کشور می‌کند، ولی به نقش خارجی‌ها در این اتفاقات اشاره‌ ای نمی‌ کند. کتابی که در آن خبری از مردم و سیاست نیست بلکه بیشتر گزارشی است از اتفاقات تاریخی که مردم در آن نادیده گرفته شده‌ اند. راوی در این اثر حرفی از مردم و تاثیر آنها بر مناسبات نمی‌ زند و آنجایی که می‌ خواهد از بلوا و بهم ریختگی حرف بزند عامل آن را فرهنگ بومی قلمداد می‌کند. البته در بخشی که قرار است از قربانی‌ ها سخن گفته شود نیز به مردم اشاراتی می‌ شود. (دبیرخانه کنگره جهانی مقابله با جریان‎های افراطی و تکفیری، ۱۳۹۸)

[۱] Routledge, (2003), Biography of Author(s) of “Afghanistan – A New History ” By Sir Martin Ewans, https://www.routledge.com/Afghanistan—A-New-History/Ewans-Ewans/p/book/9780415868358

[۲] دبیرخانه کنگره جهانی مقابله با جریان‎های افراطی و تکفیری، (۱۳۹۸)، نقد و بررسی کتاب «افغانستان؛ مردم و سیاست»، https://makhaterltakfir.com/fa/Book/View/1340/
[۳] روزنامه شهروند، (۱۳۹۶)، “قصه‌های شگفت از افغانستان”, شماره ۱۲۶۵ | ۱۳۹۶ يکشنبه ۱۴ آبان، http://shahrvand-newspaper.ir/news:nomobile/main/116951