نگاهی به مستندِ «رهگذر نیمه شب»؛ به کارگردانیِ حسن فاضلی

۱۴ آذر (قوس) ۱۳۹۹ – ۴/ ۱۲/ ۲۰۲۰

– نام مستند: “رهگذر نیمه شب”
– کارگردان: حسن فاضلی
– نویسنده: امیلی مهدویان
– بازیگران: فاطمه حسینی، حسن فاضلی، نرگس فاضلی، زهرا فاضلی
– محصول سال: ۲۰۱۹
– زبان: افغان/ فارسی

مستند “رهگذر نیمه شب” روایت عینی یک فیلمساز افغانستان از مهاجرت خودش، همسر و دو کودک شان از افغانستان به اروپا است. سفری که ۵۹۴ روز طول کشیده و از مسیر ایران، ترکیه، یونان، بلغاریا، صربستان و مجارستان عبور کرده اند. این مستند با سه موبایل دستی که خانواده با خود به همراه داشته تصویربرداری شده است. این فیلم سال گذشته جایزه ویژه هیات داوران را از جشنواره ساندنس آمریکا دریافت کرد و در بخش مخاطب پانورامای جشنواره برلین تقدیر شد. (دانش، ۱۳۹۹)

در لحظات ابتداییِ فیلم نرگس، دختر بزرگ خانواده که بیشتر از ۹ و یا ده سال ندارد، با صدایی خالص و با زبانِ مادری خود، دری، می گوید: “این داستانی از سفر به لبه ی جهنم است.” (Larson, 2019)

در سال ۲۰۱۵، حسن فاضلی، فیلم ساز افغان به همراه خانواده اش -همسر و همکار فیلم سازش فاطمه حسینى و دختران کوچکشان، نرگس و زهرا- دیگر زمانی نداشتند و وقتشان در حال تمام شدن بود. زیرا آنها ۱۴ ماه پیش از حمله طالبان به کافه هنر خود در کابل، از افغانستان به مقصد تاجیکستان گریخته بودند و به زودی تاجیکستان آنها را به کشورشان باز می گرداند. با محدود شدنِ زمان و انتخابشان، خانواده ی فاضلی با امیلی مهدویان، مستندساز مستقر در كالیفرنیا در تاجیكستان ملاقات، و در مورد مستند ساختنِ سفر خود تنها با تجهیزات موجود، یعنی تنها با تلفن های همراهشان مشورت كردند. چهار سال بعد، آن جریانی که به عنوان چند فیلمِ تهیه شده از طریقِ تلفن همراه آغاز شد، تحت عنوان “رهگذر نیمه شب”، یک مستند بلند در مورد سفر ناتمام یک خانواده به سمتِ امنیت و ثبات، نمایان شد.

می توان گفت مخمصه و گرفتاری هایِ ناشی از بزرگترین بحران پناهجویان در اروپا از زمان جنگ جهانی دوم -فقط یک میلیون پناهجو در سال ۲۰۱۵- به خوبی در این مستند نشان داده می شود. سرفصل ها و تیترهای بی شماری در مورد خطرات سفر به اروپا منتشر شده است –چون: قایق های سرنگون شده، عکس آلان کردی، کودک دو ساله غرق شده در ساحل یونان- که به عنوان تجربه ای دردناک بسیاری افراد به واقع در ضربات و اتفاقات رخ داده و واقعی آنها را درک می کنند. در حقیقت می توان گفت رهگذر نیمه شب یکی از آن داستان ها و روایت ها نیست. بلکه آنچه این فیلم می تواند ارائه دهد آن سوی دیگر داستان است.

رهگذر نیمه شب فیلمیست که نه تنها از زبان خود خانواده فاضلی، بلکه به واسطه ی ابتکار و آفرینش آنها نیز شکل گرفته است. با کارگردانیِ فاضلی، مستند رهگذر نیمه شب توجهات را از روایتی گریبان گیر و آزار دهنده، به سمت روایتی نرم، نوستالژیک، لجستیک و خاص هدایت می کند. حسن فاضلی در ژانویه ۲۰۱۹ به مجله فیلم ساز(Filmmaker Magazine) گفت: “ما می خواستیم مخاطبان به شادی، ناراحتی، رویاها و احساساتِ ما نزدیکتر باشند.” “ما می خواستیم بیننده در طول فیلم احساس کند که در کنار ما هستند، با ما بخندد و گریه کنند، با ما احساسِ بی خانمانی و پریشانی را حس کنند، نه اینکه تنها ما را از دور تماشا کنند.”

خانواده فاضلی مرتبا کارت های حافظه تلفن های خود -حدود ۳۰۰ ساعت فیلم- را به یک پیام رسان، که یک هارد دیسک را برای مهدویان ارسال می کرد، تحویل می دادند. از آنجا، او تمام فیلم ها را تماشا و دسته بندی می کرد، و سپس مهمترین و آرام ترین صحنه ها را بیرون می کشید. وی دررابطه با روند تدوین خود گفت: “آنچه این فیلم را به همان چیزی که باید باشد تبدیل می کند، اتفاقات دراماتیک و نمایشی ای که انتظار دیدن آن ها را داریم، نیست.” بلکه “برای من، چیزهای کوچک است. مانند اینکه خانواده دعوا می کنند، بچه ها بازی می کنند، می رقصند و گریه می کنند”.

بنابراین تصاویر دویدن در میان مزارع اروپا در سپیده دم برای در امان مانده و پنهان شدن از پلیس غیرقابل توصیف است. صحنه هایی که در آن حسن و فاطمه با هم بر سر اظهار ارادتِ حسن به زن دیگری با هم سرو کله زده، بحث می کنند و می خندند. یا صحنه هایی که در آن نرگس با والدینش در مورد اینکه موهای خود را بپوشاند یا نه، اجازه نفس کشیدن دارد یا نه، بحث می کند. (Horton, 2019)

پیتر بردشاو، نویسنده، روزنامه نگار و منتقد فیلم گاردین، دررابطه با مستند حسن فاضلی چنین نوشته است: در پایان سال گذشته، من شکایت داشتم که برخی از مستند ها به احساساتی ناچیز و بی اهمیت بسنده می کنند. خب اما باید بگویم که در اینجا مستندی وجود دارد که ثابت می کند من اشتباه می کردم. زندگی در زمان جنگ، موضوعی برای ژورنالِ سینماییِ جذاب از حسن فاضلی، فیلمساز افغان است. رهگذر نیمه شب فیلم شخصی او در مورد شرح حوادثِ طاقت فرسایی است که خانواده اش هنگام فرار از افغانستان در سال ۲۰۱۵، و سفر وحشیانه و سختِ زمینی از طریق تاجیکستان، ایران، ترکیه، بلغارستان، صربستان و مجارستان برای پناهندگی در اتحادیه اروپا انجام دادند.

در این مسیر آنها با تهدید به تجاوز و خشونت، سرقت و سرانجام رها شدن از سوی قاچاقبرانِ بی مرامِ خود و حملات نژادپرستانه در بلغارستان روبرو می شوند. این مستند در نوعِ خود یک فیلمِ خانگی است که مانند بسیاری فیلم های دیگر، با تصاویری غالب و برجسته از همسر و فرزندان، پدر را در پشت دوربین به چهره ای غایب تبدیل می کند. اما حضور پدر در حالی شکسته می شود که همسرش، در مورد ایمان دینی که از حسن دور شده صحبت می کند – و او را به خاطر راحت بودن با زنان دیگر سرزنش می کند. (Bradshaw, 2020)

نکته ای که از دیدگاه یک منتقد دیگر حائز اهمیت است، نقش همسر حسن فاضلی در مستند است. فاضلی در ساخت فیلم خود به همسرش، فاطمه حسینی -که مانند بسیاری از زنان افغان اجازه حضور در مدرسه را نداشتند- در فیلم سازیِ خود کمک کرده است. مشارکتی قلبی و صادقانه که جدا از تنش های جنسیتی ازدواج آنها شکل گرفته است. در فیلم کوتاه و صامتِ فاضلی، “همسر آقای فاضلی “، خانم حسینی در نقش همسری رها شده از سوی شوهر خود در تلاش برای تأمین هزینه دختر کوچک خود -که توسط نرگس فاضلی بازی می شود– است. این فیلم، که به گفته ی فاضلی در زمانی که فکر جدایی از حسینی را در سر می پروراند نوشته شده است، به طور جدی اقتصادِ مردسالارانه ای را به نقد می کشد که امنیت زنان را مطابق با هوی و هوس و علایق دمدمیِ مردان به خود زنجیر کرده است. (Félix, 2019)

از سوی دیگر میبینیم که این سفر آنقدر طولانی است که تقریبا می توانید تخمینِ زمان را به واسطه ی رشد جسمی/فیزیکی کودکان بسنجید. آنها همچون مادرشان، نقش های جدیدی را به عنوان وقایع نگارانی برای مصیبت های خود در این سفر به عهده می گیرند، و گاهی اوقات جذاب ترین و فریبنده ترین نما و صداهای فیلم را ارائه می دهند. به طور کلی آنچه تا حد زیادی “رهگذر نیمه شب” را از سایر مستندها متمایز می سازد، یک اضطراب و دلواپسیِ خودمانی است، یک احساس نزدیکیِ پریشان خاطر که شما را به یک حلقه خانوادگی می چسباند.

به طور کلی می توان گفت، “مسافر نیمه شب” یک مستندی از خاطرات روزانه، با یادداشت های زمان و مکان منظم و دقیق است. گرچه سازندگان فیلم مشغول وقایع نگاری زندگی خود می باشند؛ اما درعین حال در حالِ ثبتِ فاجعه ای بسیار بزرگتر نیز می باشند، فاجعه ای که به زبان های مختلف رخ می دهد و خانواده های بی شماری را تحت تأثیر قرار می دهد. هنگامی که یک اعتراض ملی گرایانه در نزدیکی یک اردوگاه پناهجویان ناگهان درگرفته و آغاز می شود، صریحا دارد به شما یادآوری می کند که پشت روایاتِ بحران مهاجرت، انتخاب هایی عینی و واقعی وجود دارد که هریک از ما دررابطه با وطن و زندگی های دیگری بر می گزینیم. (Dargis, 2019)

در کل می توان گفت، این فیلم نه تنها لحظات دلهره آوری از این هفت خان را به تصویر می کشد، بلکه خستگی از انتظار و عدم اطمینانی ظاهرا بی پایان و ناشی از بحرانِ پناهندگی را به تصویر می کشد. حتی در پایان نیز، اگرچه خانواده فاضلی با خیال راحت در اروپا به سر می برند، اما وضعیت حقوقی آنها همچنان حل نشده است، چراکه تقاضای پناهندگی سال ها به طول می انجامد. (Larson, 2019)

منابع:
– دانش، حسین، (۱۳۹۹)، “‘رهگذر نیمه‌ شب’؛ مستند سفر خانواده افغان در راه اروپا با تلفن همراه”، https://www.bbc.com/persian/arts-53678516

– Bradshaw, Peter, (2020), “Midnight Traveler review – refugees’ gripping escape from Afghanistan”, https://www.theguardian.com/film/2020/jan/15/midnight-traveler-review-afghanistan-refugee-family-documentary

– Dargis, Manohla, (2019),”‘Midnight Traveler’ Review: A Refugee Family’s Search for Safe Harbor”, https://www.nytimes.com/2019/09/17/movies/midnight-traveler-review.html

– Félix, Doreen St. (2019), “Midnight Traveler review – refugees’ gripping escape from Afghanistan”, https://www.newyorker.com/culture/culture-desk/midnight-traveler-expands-the-narrative-of-the-refugee-documentary

– Horton, Adrian, (2019), “Midnight Traveler: a powerful refugee documentary filmed on a phone”, https://www.theguardian.com/film/2019/sep/24/midnight-traveler-refugee-documentary-afghanistan

– Larson, Vanessa H. (2019), “A filmmaker documents his family’s flight from the Taliban in the extraordinary ‘Midnight Traveler”, https://www.washingtonpost.com/goingoutguide/movies/a-filmmaker-documents-his-familys-flight-from-the-taliban-in-the-extraordinary-midnight-traveler/2019/10/15/aa6ef5be-eea8-11e9-b648-76bcf86eb67e_story.html