نگاهی به مستندِ «حلقه های ممنوعه»؛ به کارگردانیِ آریل نصر
۲۱ آذر (قوس) ۱۳۹۹ – ۱۱ / ۱۲/ ۲۰۲۰
– نام مستند: “حلقه های ممنوعه”
– کارگردان: آریل نصر
– نویسنده: آریل نصر
– محصول: کشور کانادا
– محصول سال: ۲۰۱۹
– زبان: فارسی
فیلم ها امثال و مواردِ بی شماری از افرادی را نشان می دهد که جان خود را برای کشورشان، خانواده شان، یا عشق زندگی خود به خطر می اندازند. اما چه کسی حاضر است به خاطر عشق به فیلم جانش را به خط اندازد؟ مستند حلقه های ممنوعه به این سوال پاسخ می دهد. آریل نصر، یک فیلمساز افغان-کانادایی، با هیئت ملی فیلم در پروژه صبح بخیر قندهار در سال ۲۰۰۸ کار کرده و به کنکاش در تاریخ قابل توجه سینمای ملی افغانستان پرداخته است، و زندگی خود را به خطر انداختند تا جلوی حذف و پاک کردن این میراث گرانبها توسط افراط گرایان طالبان را بگیرد. نصر چندین دهه از تاریخ فیلم افغانستان را برای به چالش کشیدن پیش فرض های بینندگان در مورد کشور افغانستان، مردم آن و هنر آنها نمایان می کند. (Stiff, 2020)
فیلم ساز بزرگ شده کانادا، آریل نصر، نامزد جایزه اسکار همیشه «تشنه به تصویر کشیدن» کشور پدری اش «افغانستان» بود، اما هیچ امکانی برایش فراهم نبود. نصر، ساکن مونتریال به مت گالووی از نشریه Current The چنین می گوید: «همه عکس ها، هر نوع میراث بصری از خانواده ام، در جنگ از بین رفته بود. داستانی که در آنجا متداول است.» مهم تر از تخریب اموال شخصی، طالبان هنگام تصرف قدرت در اواسط دهه ۱۹۹۰، حکم به مستهجن بودن بسیاری از اشکال مختلف محصولات فرهنگی دادند.
آنها کتاب ها و فیلم ها را آتش زدند و موزیم ها و مجموعه های هنری کشور را ویران کردند. اما بعد از این‌که نصر در سال۲۰۰۸ برای ساخت مستند به افغانستان رفت، دریافت گنجینه ای از فیلم های افغانی، که قدمت آن به دهه ۱۹۲۰ می‌رسید، از آتش طالبان جان سالم به در برده است. این فلم ها و چگونگی در امان ماندن آنها موضوع فیلم حلقه های ممنوعه است که به عنوان بخشی از جشنواره فلم Hot Docs پخش شد. وی به گالووی گفت که در سال ۱۹۹۶، یکی از مقامات طالبان به نام اسحاق نظامی به مؤسسه ملی تولید فیلم این کشور به نام «افغان فلم» مخفیانه اخطار داده است. وی به آنها هشدار داد که مبارزان تندرو در راه آمدن به آنجا برای نابودی آرشیو هستند. (مدنیت، ۱۳۹۹)
عایشه جمال در وب سایتِ Hot Docs نوشته است، برای بیشتر افراد، افغانستان مترادف فرهنگ فیلم و فیلم سازی نبوده است؛ اما مستند آریل نصر قصد دارد این ددیگاه را تغییر دهد: افغانستان در مستندِ حلقه های ممنوع کشوری با تاریخی عمیق و غنی از سینما است، تاریخچه ای که آماده کشف مجدد است. این مستند یک گواهی و سندی جذاب و فرینده برای آگاهی از یک سرچشمه ی خلاقانه ی نسبتا ناشناخته می باشد که، دربرگیرنده ی یک داستان باورنکردنی از تلاش طالبان برای سوزاندن کل تاریخ فیلمِ “غیر اسلامی” این کشور است که اکنون در حلقه های اصلی فیلم در بایگانی های افغان فیلم، یک نهاد ملی فیلم تحت حمایت دولت، نگهداری می شود.
با نجات از خطرِ نابودی، امروز بخشی از این فیلم ها با کمک هیئت فیلم ملی کانادا و برای حفاظت و توزیع، به صورت دیجیتالی در می آیند. با نگاهی ماهرانه از تدوین و تنظیم کلیپ های فیلم، مصاحبه با کارگردانان افغان و بازدید از بایگانی ها می توان گفت، این نگاه پیچیده به سینمای افغانستان از یک سو امکان درک بهتر از گذشته آشفته کشور را فراهم می کند و از دیگر سو آرزوهایی برای آینده خلاقانه آن ارائه می دهد. (Jamal, 2019)
بدین ترتیب با پنهان ساختنِ صدها حلقه فیلم در پشت یک دیوار، آن هم در سایه ی تهدیدهای طالبانی که ابعاد و جنبه های بی شماری از فرهنگ افغانستان را از بین می بردند، سرمایه ی آرشیوِ فیلم افغانستان نجات یافته، و یک تاریخ سینمایی فوق العاده غنی را نشان می دهد. این جنبه هایی از یک مدرنیست است. در مستند حلقه های ممنوعه، آریل نصر با شخصیت های مهمی از جمله صدیق برمک، لطیف احمدی کارگردان و یاسمین یارمل بازیگر مصاحبه کرده و نشان می دهد چگونه سینمای افغانستان در طول دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، حتی در میان آشفتگی چشمگیر ملی شکوفا شد. همچنین یکی از داستان نویسان افغان در فیلم او، مریم غنی، هنرمند، نویسنده، فیلمساز و معلم مستقر در بروکلین، دختر رئیس جمهور اشرف غنی است. اما می توان گفت به یادماندنی ترین لحظات دررابطه با فیلمسازان و یاسمین یارمل است که مجبور شدند در مورد چگونگی زنده ماندن در بحبوحه جنگ داخلی برای مرگ و زندگی تصیمیم بگیرند. (Smith, 2020) وی از طریق خود فیلم های بایگانی -و درهم آمیختن بازآفرینی با استفاده از تجهیزات اصلی فیلمبرداری- یک اثر عاشقانه متحرکی را رای افغانستان خلق می کند که پیش ازاین ما قبلا هرگز شاهدش نبودیم. (Dochouse, 2019)
این فیلمساز برهه ای از زمان را در دهه ها پیش بازگو می کند که پایتخت این کشور، کابل، خانه ی حدودا دوازده سینما بود، جایی که مردم برای دیدن جدیدترین فیلم های افغانستان صف کشیده بودند. نصر می گوید: “صحبت با سازندگان و ناظران سینما واقعاً جالب است.” “من دریافته ام که سینما یک احساس مقدس دارد.” او نقل می کند که در طول دهه ۷۰، تئاترها و نمایش های خاصی در افغانستان از مردان می خواستند تا کت و شلوار رسمی بپوشند. و اگر آنها خودشان این لباس ها را در اختیار نداشتند، تئاتر خود به مانند رستوران سه ستاره میشلن، یک قفسه لباس داشت و آنها می توانستند یکی را این لباس ها را تهیه کردند. “در (سینمای) افغانستان، شما واقعاً آن مقدس بودن را احساس می کنید.”
به گفته ی نصر: “سینما این فناوری فوق مدرن، نوعی هنری بود که برای بسیاری از مردم به نمادی از مدرنیته در افغانستان تبدیل شد.” “این واقعیت که افغانستان می تواند فیلم های خود را بسازد … [نشان داد که] فرهنگ افغانستان به دوران مدرن وارد شده است.” نصر از فیلمسازان دهه ۷۰ به عنوان نگاهبانانی قدیمی یاد می کند که یک پروژه اصلاحات مدرنیستی را در کابل صورت دادند و این پروژه از جمله شاملِ آزادی بیشتر برای زنان بود. چنانچه به گفته ی وی: “شما در بیشتر فیلم ها می بینید، این دستور کار وجود داشت که زنان را به میزان بیشتری از آنچه در کشور حضور داشتند، به سمتِ جلو ببرند. “
در اواسط دهه ۹۰، طالبان در این منطقه به قدرت رسیده بودند و دیدگاه ها و تفکراتِ دگمِ آنها با سیاست های لیبرال افغان فیلم که شامل تولید فیلم هایی با مفاهیم مترقی مانند حمایت از حقوق زنان می شد، در تضاد بود. برخی از اعضای طالبان می خواستند بایگانی ملی را از بین ببرند، اگرچه سوزاندن فیلم سیاست رسمی نبود. چناکه به گفته ی نصر: “در طالبان جناح ها و دسته هایی وجود داشت.” “طالبان سازمان یافته ترین رژیم نبود. برخی جناح ها خواستار نابودیِ فیلم های افغانستان بودند.”
هنگامی که گروهی از افراط گرایان عقیدتی تصمیم گرفتند بایگانی ملی را بسوزانند، رئیس رادیو و تلویزیون طالبان وارد عمل شد. او مخفیانه به کارمندان افغان فیلم هشدار داد تا فیلم هایشان را پنهان کنند. و در این میان دوست داران سینما وارد عمل شدند و اتاقی مخفی ساختند تا نسخه های ارزشمند خود را حفظ کنند. هنگامی که افرادِ طالبِ مخالف با فیلم و سینمایِ افغانستان به افغان فیلم رسیدند اعلام کردند که: “همه فیلم ها را بیرون بیاورید، و اگر یک فیلم پنهان باشد، به قیمت پایان یافتنِ زندگی شما تمام می شود”. به هرروی، اگرچه این تهدید مانند تیغ گیوتین بر روی سر آنها قرار داست، اما چند کارمند دوست دارِ فیلم جان خود را برای حفظ بایگانی در کف دستشان گذاشتند و از این میراث گرانبها محافظت کردند. (Stiff, 2020)
منابع:
– روزنامه مدنیت، (۱۳۹۹)، “چگونگی تلاش طالبان برای از بین‌بردن میراث فلم افغانستان”، رادیو /CBC ترجمه: شریفه عرفانی، https://madanyatdaily.com/9-422/
– Dochouse, (2019), “The Forbidden Reel”, doc House, https://dochouse.org/cinema/screenings/forbidden-reel
– Jamal, Aisha, (201), “The Forbidden Reel”, https://boxoffice.hotdocs.ca/websales/pages/info.aspx?evtinfo=125091~741853d5-bf72-40a5-a015-09aded779383&
– Smith, Charlie, (2020), “Canadian director Ariel Nasr’s The Forbidden Reel uncovers Afghanistan’s hidden film history”, https://www.straight.com/movies/canadian-director-ariel-nasrs-forbidden-reel-uncovers-afghanistans-hidden-film-history
– Stiff, Victor, (2020), “The Forbidden Reel: Passion Over Politics”, Ariel Nasr’s NFB doc restores Afghan film history, povmagazine, http://povmagazine.com/articles/view/the-forbidden-reel-passion-over-politics