پروژه ی حصارکشی مرز پاکستان-افغانستان: اقدامی درراستای تامین امنیت یا زدن مهرتایید بر رسمیت بخشی به خط دیورند؟

۲۲ بهمن (دلو)  ۱۳۹۹ – ۱۰ / ۲/ ۲۰۲۱

پروژه ی ساخت حصار مرزی توسط پاکستان که طی چند سال اخیر و با هدف تقویت امنیت در مرز این کشور با افغانستان و ممانعت از ورود نیروهای شبه نظامی، اشرار و همچنین قاچاقچیان مواد مخدر صورت گرفته، در حال حاضر روبه پایان است.

از تولد طرح حصارکشی تا عملیاتی ساختن آن

 این پروژه که در اصل زیر نظر ژنرال پرویز مشرف و برای کنترل و بازرسی گذرگاه های مرزی غیرمجاز طرح شده بود، از سال ۲۰۰۷ کلید خورد اما به دلایلی چون درگیری و نزاع های مرزی و شرایط امنیتی داخلی، اندکی پس از آن متوقف گردید.

پس از آن در ژوئن ۲۰۱۶، پاکستان اقدامات جدید مرزی را برای “تسهیل رفت و آمدهای مرزی، مهار تحرکات غیرقانونی مرزی” اعلام کرد. این اقدامات شامل ایجاد دروازه در گذرگاه تورخم و همچنین اسناد (پاسپورت و ویزای) معتبر و قانونی برای ورود افغان ها به پاکستان بود.

 در فوریه ۲۰۱۷، پس از موج حملات تروریستی در سراسر پاکستان که منجر به کشته شدن بیش از ۱۰۰ نفر شد، پاکستان بیش از یک ماه تمام گذرگاه های مرزی خود با افغانستان را مهر و موم کرد. این حملات درگیری های مکرر بین گروه تحریک طالبان پاکستان (تی تی پی) مستقر در افغانستان و ارتش پاکستان در امتداد مرز در موهمند، خیبر و سایر مناطق قبیله ای تحت اداره فدرال را به دنبال داشت. در نتیجه، پاکستان حصارکشی مرحله به مرحله ی از مرز خود با افغانستان را در سال ۲۰۱۷ و در خیبرپختونخوا و بلوچستان آغاز کرد. (Khan and Pitafi, 2017: 2)

در نهایت در سال ۲۰۱۸، رئیس ارتش وقت، ژنرال قمر جاوید باجو طرح جدید حصار کشی در امتداد خط دیورند را افتتاح و تصمیم گرفت کار را از سر بگیرد. با هزینه ی تخمین زده ی تقریبی ۵۳۲ میلیون دلار، این حصارِ مرزی از طرف پاکستان ۱۱ فوت و از طرف افغانستان ۱۳ فوت دارای ارتفاع است. فضای شش فوتی بین دو حصار نیز با سیم خاردار گرفته شده است.

در حدودِ ۱۰۰۰ پستِ بازرسی نیز در کنار آن ساخته شده که بایستی توسط سربازان و با سیستم های مدرن، شامل دوربین های مدار بسته و دوربین های پهپادی برای نظارت شبانه روزی مرز کنترل و مدیریت شوند. خیبر پختونخوا یک هزار و ۲۲۹ کیلومتر، و بلوچستان یک هزار و ۲۶۸ کیلومتر، و گلگت-بلتستان ۱۱۴ کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد. این مرز همچنان یکی از نفوذپذیرترین، بی ثبات ترین و جدال برانگیز مناطق و عامل بزرگی برای اتهام زنیِ متقابل و سرزنش کردن دیگری بین دو همسایه است.  (Ali Khan, 2021)

نگاهی به وضعیت مناطق مرزی-روستایی و ضعف حکمرانی خوب

شاید بتوان گفت مناطق مرزی و روستایی و وضعیتِ اداره ی آنها، همواره چالشی اساسی برای حکومت های روی کارآمده در افغانستان بوده است. تمیم انصاری نویسنده و همکار سابق بنیاد آسیا، در همین رابطه و در مطلبی باعنوان بازی های بی قاعده، براین باور است که به زیرکشاندنِ مناطقِ روستایی افغانستان تحت حکومتی متمرکز؛ از زمانِ حکومت احمد شاه درانی در قرن ۱۸ چالشی اساسی و مهم برای دولت افغانستان بوده است. چناچه از نظر قدرت های متجاوز و حاکمان ملی خودِ افغانستان، مانع اصلی در این زمینه، نه فتحِ این کشور، بلکه حکومت کردن و حکمرانی بر آن بوده است.

 انصاری مناطق روستایی افغانستان را جهانی از “جمهوری های روستایی[۱]“، واحدهای اجتماعی متکی به خود توصیف می کند که زندگی روزمره در آن ها به دلیل رویدادهای پایتخت بدون تغییر باقی مانده بود. اما جنگ های دهه های گذشته این مسئله را تغییر داده است.

چنانچه سیاست های ملی و جهانی زخم های عمیقی در بافت اجتماعی روستاهای افغانستان برجای گذاشته است: بمب ها و مین ها دره های حاصلخیز را به بیابان تبدیل کرده و میلیون ها نفر روستاییان زندگی های خود را به مقصد شهرها، پاکستان یا ایران ترک کردند.

بنابراین می توان گفت در این میان، مناطق مرزی افغانستان، تصویری افراطی و شدیدتر از این چالش حکمرانی هستند: چراکه ساکنان مرزی تمایل دارند روابط اقتصادی و فرهنگی قوی تری با مردمان آن سوی مرز داشته باشند. پس می توان گفت همچنان این مناطق نقشی اساسی در امنیت و اقتصاد کشور دارند.

درهمین راستا لازم به ذکر است امنیت مرزی از تلاش های گسترده برای قطع پروسه ی جنگ جدا نیست، زیرا شورشیان با استفاده از مرزهای نفوذپذیر، متزلزل و شبکه های خویشاوندی به کشورهای همسایه پناه می برند. به همین دلیل و یا به عبارتی با همین توجیه، طی چند سال گذشته، یک سری اقدامات صورت گرفته از سوی پاکستان، این تحرکات و فعالیت ها را به شدت محدود ساخت.

این اقدامات شامل “حصارکشی مرزی”، ایجاد پست های امنیتی مضاعف و الزام برای نشان دادن اسناد گذرنامه و ویزای مناسب از سوی افغان های ورود یافته به پاکستان بوده است. حتی پاکستان گه گاه به مدت چند روز و یا چند هفته و معمولاً در واکنش به حوادث و رویدادهای امنیتی، مرزها را بسته است.

 از دیدگاه پاکستان، این دست اقدامات بخشی از تلاش هایی قانونی در جهتِ امنیت مرزها، مهار قاچاق و تقویت تجارت قانونی دوجانبه است. بنابراین به ادعای پاکستان هدف آنها تشویق مردم و کالاها برای عبور از گذرگاه های مرزی رسمی است، جایی که می توان آنها را راحت تر کنترل و مالیات دریافت کرد. (Morel, 2020)

حصارکشی مرزی و معضلِ لاینحلِ خط دیورند

اما اقدامات پاکستان در حصارکشی به منظور جلوگیری از سرازیر شدن شب نظامیان و قاچاقچیان مواد مخدر به پاکستان، نه تنها با مخالفت مقامات افغانستان، بلکه با مخالفت طالبان نیز مواجه شد. چنانچه پیشتر شاهد آن بودیم هنگامی که نیروهای امنیتی پاکستان برای حصارکشی در برامچه مستقر گشتند؛ طالبان افغانستان در برخی مناطق مانع از انجام این کار شدند.

به طور کلی می توان گفت، بخشی از اعتراضات افغانستان از این واقعیت ناشی می شود که کابل هرگز مرز بین المللی خود با پاکستان را، چه در زمان حکومت طالبان و چه در دولت امروز، به رسمیت نشناخته است. چنانچه به گفته ی مایکل کوگلمن، تحلیلگر جنوب آسیا در مرکز ویلسون، واشنگتن دی سی، “یک عامل ارضی” در این موضع گیری افغانستان وجود دارد و آن خط دیورند می باشد، که افغانستان هرگز آن را قبول نکرده است.”

به طور کلی تاریخِ این اختلاف و نارضایتی به اواخر قرن نوزدهم برمی گردد، زمانی که پیشتر پاکستان بخشی از هند تقسیم بندی نشده بود. بریتانیایی ها خط موسوم به دیورند را ایجاد کردند که هند بریتانیا را از افغانستان جدا می کرد. مرز ۲۶۰۰ کیلومتری افغانستان و پاکستان در سال ۱۸۹۳ توسط سر مورتیمر دوراند به عنوان سرحد هند بریتانیا مشخص شد.

بدین ترتیب به گفته ی کوگلمن، از دید مقامات افغان، تعجب آور نیست که مرزهای تحمیل شده توسط دیگران (بریتانیایی ها)، که در اتاق های جلسه ای هزاران مایل دورتر درحال پختن آشی برای کشورای دیگر هستند، به طور کلی بحث برانگیز باشند – چراکه نشانه ای از امپریالیسم دیرینه ایست که به منافع، نیازها یا خواسته های مردم محلی توجه چندانی نداشت. (Notezai, 2019)

 همچنین به گفته ی وی، واشنگتن چندان موضعِ خاصی در این رابطه اعلام نکرده است؛ اما به گفته ی برخی از تحلیل گران امنیتی واشنگتن طرفدار دیوارکشی پاکستان در مرز با افغانستان است. چراکه به واقع ایالات متحده با آن مخالفتی نکرد.

 به طور کلی می توان گفت، کابل قطعا علاقه مند به همکاری با اسلام آباد برای ارتقا و پیشبردِ امنیت مرزی بهتری در این مناطق است، اما از اقدامات یک جانبه ای چون ساخت دیوار و حصار کشی پشتیبانی نخواهد کرد.

خط دیورند و چالش تقسیم اقوام پشتون

به گفته ی پیتر فرانکوپن، خط دیورند نمونه ای کلاسیک از تقسیم پشتون های ساکن در امتداد این مرز بوده، بنابراین انگلیسی ها می توانستند موقعیت خود را در اواخر قرن نوزدهم در شمال هند تثبیت کنند. با این حال امروزه نیز این مانع همچنان به خودی خود و فی نفسه یک طرح ریزیِ سرسختانه و دگم از قدرت بوده که به ضرر دیپلماسی با افغانستان و زندگی قبایل پشتون است.

 به همین دلیل افغانستان با مرزی که این حصارکشی دنبال می کند و توسط مقامات استعماری انگلیس در سال ۱۸۹۳ ترسیم کرده و به خط دیورند معروف است، اختلاف نظر دارد. پاکستان مدت ها بود که با این مسئله به عنوان یک مانع مرزی نگاه می کرد. بدین ترتیب با این دعاوی پاکستان ساخت و ساز حصار را به طور جدی از سال ۲۰۱۶ و پس از حملات پرهزینه ارتش برای بیرون راندن بسیاری از شبه نظامیان از مناطق قبیله ای کشور و افغانستان آغاز شد. (Farmer and Tipu Mehsud, 2020)

در نتیجه ساختن این حصارها موجی از تنش ها و اختلافات دو طرف را بیشتر کرده و دردسرهایی را برای ساکنین دو طرف مرز به وجود آورده است. از یک طرف افغانستان به دلیل به رسمیت نشاختن خط دیورند و ادعای مالکیت بر بسیاری از مناطق پاکستان این عمل را سیاسی می خواند. همچنین وجود این حصارها مردم دو طرف خط که روزانه رفت و امدهای بسیاری به دو سوی خط دارند را نیز به زحمت انداخته است.

 اما استدلال اصلی پاکستان همانگونه که گفته شد امن سازی این مناطق است. مسئله ای که با وجود کار ساخت و ساز حصار همچنان شاهد حضور و فعالیت گروه های تروریستی در این پاکستان و مناطق نزدیک به مرز هستیم. چنانکه  مدتی پیش گروه داعش در حمله ای جان یازده شهروند هزاره در کویته را گرفت.

 در همین رابطه ناظران در مورد نتیجه بخش بودن این حصار برای جلوگیری از عملکرد شورشیان را به دیده تردید می نگرند. و به این باور هستند که در برخی از مناطق ناهموار حصارکشی صورت نگرفته و فساد محلی و رشوه گرفتن نگهبانان در گذرگاه های این مناطق خود می تواند چالش برانگیز باشد.(Bezhan and Khattak, 2021)

با این حال، تاکنون تاثیر کلی این دیوار هنوز قابل مشاهده نیست. هرچند حملات انتحاری کم شده چنانکه سال گذشته تنها ۸۲ حمله تروریستی نسبت به سال ۲۰۱۴ که ۳۵۲ مورد بود رخ داد؛ اما همچنان گزارش ها حاکی از ادامه فعالیت گروه های تروریستی در این منطقه می باشد. چنانکه تحلیل گران بر این باور هستند که شبه نظامیان دو طرف، مسیرهای خود را برای عبور از مرز دارند. بنابراین، حصار تفاوت چندانی به وجود نخواهد آورد.

اما ارتش پاکستان معتقد است که این امر به کاهش میزان تروریسم در کشور کمک کرده است. در همین حال برخی از کارشناسان و رهبران پشتون معتقدند که این امر تاثیر به سزایی در زندگی اجتماعی و تجاری افرادی که در منطقه مرزی زندگی می کنند، خواهد داشت.

به گفته ی زیگفرید ولف، مدیر مرکز تحقیقاتی مجمع دموکراتیک جنوب آسیا، این حصار کشی بر منافع پشتون، که هردو طرف خط دیورند زندگی می کنند، تاثیر می گذارد. تاثیر چنین حصار کشی بر زندگی روزمره و معیشیت این گروه ها با تقویت احساساتی مبنی بر به حاشیه رانده شدن همراه خواهد بود. وی معتقد است این حصار منجر به چرخه تازه ای از سرخوردگی و خشونت بیشتر در مرزها به جای دست یابی به امنیت می شود.

لزومِ حسن نیت پاکستان در کنار اقدامات امنیتی

علی رغمِ اقداماتی از این دست که از دید کشور پاکستان برای قطع کردنِ پای تروریست ها و نیروهای مخلِ نظم و امنیت در دوسوی مرز صورت گرفته است، لیکن شاید بتوان گفت حل این معضل به ویژه در چنین مناطق حساسی تنها با سیاست هایی جزئی و سطحی چون حصارکشی ممکن نیست و حصار به تنهایی نمی تواند امنیت را ایجاد کند بلکه تشدیدِ اختلافات و تنش های مرزی و همچنین تجزیه ی اقوام و قبایل را به دنبال دارد.

 اگر نظارتی دقیق و دائم بر حصارکش ها صورت نگیرد، این اقدام بی فایده است. چراکه اقداماتی از این دست تنها پاک کردن صورت مسئله و بی توجهی به مقابله ای سازنده و موثر با مشکل است. طالبان افغانستان توانسته اند به راحتی از مرز عبور کنند نه به این دلیل که قبلا حصاری در کار نبوده است، بلکه به این دلیل که نیروهای مسلح پاکستان به آنها اجازه ی ورود و خروج داده اند.

در حالی که روش ها و اسلوبِ مدیریت مرزی در سراسر جهان وجود دارد، کنترل موفق مرزها و روابط دوجانبه هماهنگ به مواردی چون سیستم های نظارت مشترک، توافق نامه های متقابل در مورد بسته شدن مرزها، و تصمیم گیری آگاهانه و هوشمندانه از منافع و آمالِ جوامع محلی منوط است.

اما در مورد مرز پاکستان و افغانستان می توان گفت، پاکستان معمولا در مورد مدیریت مرزی تصمیمات یک جانبه ای اتخاذ کرده است. با این اوصاف، این روالِ نابرابر از یک مرز نفوذ پذیر و متزلزل که به هماهنگی نزدیکی بین هر دو کشور نیاز دارد، روابط دوجانبه را مختل، و موفقیت عملیات مرزی را تهدید می کند.

اگر پاکستان به واقع قصدِ حل و فصل مشکلاتی از این دست را دارد، باید در سیاست های خود برای دراختیار گذاشتنِ پناهگاه به گروه های تروریستی تجدید نظر کرده و در جهتِ اتخاذ تصمیم برای مرتفع ساختن معضلاتی این چنین به صورت دو جانبه با افغانستان گام بردارد، چراکه پیش بردنِ چنین رویکردهای یک جانبه ای تنها به تنش های منطقه ای دامن زده و صرفا تصوراتی مبنی بر تلاش های پاکستان برای زدن مهر تاییدی برای رسمیت بخشی به خط دیورند را تقویت خواهد کرد.

 به طور کلی اگر اقداماتی از این دست بدونِ نیتی صادقانه و یا بدونِ تفکریِ صلح طلبانه و سازنده انجام گیرد، طبق معمول دود آن تنها به چشم شهروندان عادی خواهد رفت. چنانچه طبق گفته ی الیزابت ترلکلد، دیپلمات امریکایی، بسیاری از کسانی که مصمم به عبور از این مناطق هستند، از جمله جنگ طلبان و ساکنان محلی که معیشت آنها به قاچاق بستگی دارد، بالاخره راهی پیدا می کنند؛ اما تأثیرات حصارکشی تنها بر جوامع پشتون حاشیه مرز باقی خواهد ماند، کسانی که توانایی عبور آزادانه برای ملاقات با خانواده یا تجارت را از دست می دهند.

به هررویِ بدون شک و قاطعانه می توان گفت که واکاوی و بررسی این معضل گامی بزرگ در روند صلح افغانستان و کنترل گروه های تروریستی چون طالبان است. چراکه ظهور طالبان در دهه ۹۰ تنها واکنشی مذهبی به بی ثباتی و ناامنی جنگ داخلی افغانستان نبود؛ بلکه این امر همچنین ناشی از شورش قبایل جنوبی بود که ریشه در نارضایتی های تاریخی و احساس حاشیه رانده شدن داشت.

بنابراین بهبود اداره و کنترل مرزها و حاکمیت قانون در مناطق مرزی گرچه می تواند یک هدف مشروع باشد، اما تا زمانی که دردرون آن نیازهای مردم محلی در نظر گرفته نشود، چنین تلاش هایی ممکن است دور باطل تازه ای از ناامیدی و بی اعتمادی را در مقابل تلاش های صلح ایجاد کند.

منابع

– Ali Khan, Tahir, (2021), “Fencing the Pak-Afghan border”, https://www.thenews.com.pk/tns/detail/785974-fencing-the-pak-afghan-border

– Bezhan, Frud and Khattak, Daud, (2021), “Pakistan Fences Off Afghanistan, Impacting Families And Fighters” https://gandhara.rferl.org/amp/pakistan-fences-durand-line-pashtuns-afghanistan/31087794.html?__twitter_impression=true&s=09

– Farmer, Ben and Tipu Mehsud, Ihsanullah, (2020), “Pakistan Builds Border Fence, Limiting Militants and Families Alike”,

–  Khan, Amina and Pitafi, Faria, (2017), “Pakistan-Afghan Border”, Issue Brief INSTITUTE OF STRATEGIC STUDIES, http://issi.org.pk

– Morel, Adrian, (2020), “Afghanistan’s Borderlands: Unruly, Unruled, and Central to Peace”, https://asiafoundation.org/2020/01/22/afghanistans-borderlands-unruly-unruled-and-central-to-peace/

– Notezai, Muhammad Akbar, (2019), “Will Pakistan’s Wall Work?”,  https://thediplomat.com/2019/01/will-pakistans-wall-work/

[۱] “village-republics”