فراز و فرود حرفه خبرنگاری در افغانستان، دو دهه پس از طالبان
۳۰ فروردین (حمل) ۱۴۰۰ – ۱۹ / ۴/ ۲۰۲۱
فریدون آژند کارشناس افغانستان، نویسنده- ایندیپندنت فارسی
فراز و فرود حرفه خبرنگاری در افغانستان، دو دهه پس از طالبان
خبرنگاری افغانستان
در افغانستان، ۲۷ اسفندماه به نام «روز خبرنگار» نام‌گذاری شده است. هرچند سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۳ میلادی روز سوم ماه مه را به نام روز جهانی آزادی مطبوعات نام‌گذاری کرد، اما بر اساس پیشنهاد جامعه رسانه‌ای افغانستان، دولت این کشور روز ۲۷ اسفند را به عنوان روز خبرنگار در تقویم افغانستان ثبت کرده است.
نهادهای خبرنگاری که این روز را به دولت افغانستان پیشنهاد کردند، می‌گویند که هیچ دلیل مشخصی برای نام‌گذاری ۲۷ اسفند به نام روز خبرنگار وجود ندارد و تنها سعی بر این بوده تا در آخرین روزهای سال و در روزی که هیچ مناسبت دیگری ندارد و البته هیچ حادثه مرتبط با خبرنگاری هم رخ نداده، این روز به اسم آنان نامیده شود.
نهادهای خبرنگاری و دولت افغانستان در سه سال گذشته روز ملی خبرنگار را گرامی داشته‌اند. معمولا دولت در این روز به تعدادی از خبرنگاران مدال‌ها و تقدیرنامه‌هایی هم اعطا می‌کند.
با اینکه تاریخچه نشریات در افغانستان به دو و نیم قرن پیش بازمی‌گردد، اما از عمر روزنامه‌نگاری مدرن، بیش از ۱۰۰ سال نمی‌گذرد. روزنامه‌نگاری در افغانستان فراز و فرودهای زیادی داشته است و تنها در دوره دموکراسی سلطنت محمد ظاهر شاه و نیز ۲۰ سال گذشته، توانسته است به صورت مستقل و آزاد، رخ بنمایاند. قبل از آن، یا رسانه مستقلی نبود یا زیر سانسور شدید دولت نمی‌توانست کار خاصی انجام دهد.
دوره رونق فعالیت‌های روزنامه‌نگاری را می‌توان پس از سقوط طالبان مشاهده کرد. در این دوره و در سایه حمایت جامعه جهانی، روزنامه‌نگاری به‌شدت رشد یافت و رسانه‌های مستقل یکی پس از دیگری سر بر آوردند؛ تا جایی که رسانه‌های دولتی کاملا به حاشیه رانده شدند و جز اخبار فعالیت‌های دولت، چیز دیگری برای پخش نداشتند.
با این حال، وضعیت سیاسی و امنیتی افغانستان به نحوی بود که از همان آغاز، تهدیدها علیه خبرنگاران وجود داشت. «شیما رضایی» را می‌توان نخستین قربانی آزادی بیان در افغانستان دانست. او در یکی از پربیننده‌ترین رسانه‌های افغانستان کار می‌کرد، اما حضور وی در برنامه‌های شاد و پر سرور، صدای جریان‌ها افراطی را درآورد در نتیجه، او را از تلویزیون طلوع اخراج کردند.
شیما رضایی دو ماه پس از اخراج، در خانه خود به ضرب گلوله کشته شد. پس از شیما، هزاران مورد خشونت علیه خبرنگاران در افغانستان صورت گرفت. در سال ۱۳۹۶ کمیته مشترکی از دولت و نهادهای خبرنگاری به رهبری سرور دانش، معاون دوم رئیس‌جمهور، ایجاد شد تا به پرونده‌های خشونت علیه خبرنگاران رسیدگی کند. این کمیته با همکاری دادستانی کل در حال حاضر روی ۱۱۶ پرونده خشونت علیه خبرنگاران کار می‌کند و گفته می‌شود ۱۰۶ پرونده آن به مرحله اجرایی آن رسیده است.
با این حال به دلیل این که متهم بیش از ۹۰ درصد خشونت‌ها علیه خبرنگاران، طالبان و دیگر گروه‌های تروریستی هستند، این پرونده‌ها بدون بازداشت عاملان خشونت، همچنان باز مانده‌اند.
اما با وجود شکل‌گیری کمیته حفاظت از خبرنگاران هم، سطح خشونت وارده بر جامعه رسانه‌ای در افغانستان کاهش نیافته است. بر اساس تحقیقات نهاد گزارشگران بدون مرز، افغانستان جز پنج کشور مرگبار برای خبرنگاران است. در سال ۲۰۲۰ میلادی ۵۰ خبرنگاران در سراسر جهان به قتل رسیدند که از این میان، پنج خبرنگار در افغانستان کشته شدند. در چهار ماه گذشته نیز خشونت علیه فعالان رسانه‌ای به نحو وحشتناکی افزایش یافته است. طالبان که بر اساس شیوه جدید جنگی خود، ترور در شهرهای بزرگ را سازمان‌دهی می‌کند، فعالان رسانه‌ای را به عنوان هدف بارز خود در نظر گرفته است. حالا پس قتل چندین خبرنگار در همین سه چهار ماه اخیر، ده‌ها خبرنگار و مدیر رسانه‌ای به خارج از افغانستان گریخته‌اند.
کار در حوزه رسانه برای زنان بیش از مردان خطرناک است. گذشته از اینکه جریان‌های افراطی زنان را مورد هدف قرار می‌دهند، آنان در داخل حوزه کاری خود نیز گهگداری با خشونت جنسی روبه‌رو هستند. تبعیض میان خانم‌ها و آقایان در رسانه‌ها کاملا آشکار است و زنان در رسانه‌ها نسبت به مردان از حقوق کمتری برخوردارند.
چالش بزرگ دیگری که یک رسانه، خارج از مسائل امنیتی با آن روبه‌رو است و طبیعتا بر فعالیت خبرنگاران نیز اثر می‌گذارد، خودکفا نبودن رسانه‌ها است. می‌توان گفت اکثریت رسانه‌های افغانستان به نحوی به حمایت‌های مالی جامعه جهانی وابسته‌اند. کاهش این حمایت‌ها باعث شد تا ده‌ها رسانه، در خود را ببندند و تعدادی دیگر نیز با سختی به کار ادامه دهند.
این مسئله سبب شد تا فعالیت رسانه‌ای از رونق بیفتد و حتی دانشکده روزنامه‌نگاری که در گذشته دانشجویان برای ورود به آن سر و دست می‌شکستند، حالا آن هواخواه گذشته را نداشته باشد. حتی دانشگاه‌های خصوصی در افغانستان هم دیگر رشته روزنامه‌نگاری را در فهرست رشته‌های فعال خود ندارند. زنان نیز که در گذشته به‌شدت علاقه‌مند رفتن به دانشکده روزنامه‌نگاری بودند، حالا تلاش می‌کنند تا نمره کنکورشان با رشته روزنامه‌نگاری همخوان نباشد.
منبع: ایندیپندنت فارسی