روایت‌هایی از چالش اطلاع‌رسانی در افغانستان؛ خبرنگاران در این کشور با چه مشکلاتی مواجه‌اند؟
۳۰ فروردین (حمل) ۱۴۰۰ – ۱۹ / ۴/ ۲۰۲۱
محمد عاطف آرین
روایت‌هایی از چالش اطلاع‌رسانی در افغانستان؛ خبرنگاران در این کشور با چه مشکلاتی مواجه‌اند؟
آزادی بیان در حقوق رسانه
با اشاره به دست چپ خود می‌گوید وقتی تانک زرهی پایگاه نظامی ۲۰۹ شاهین که حامل خبرنگاران در برگشت از ولایت جوزجان به شهر مزار شریف در شمال افغانستان شب هنگام به ماین کنار جاده‌ای برخورد کرد، دست او از هفت جا کسر کرد. او این را می‌گوید و بعد سکوت اختیار می‌کند تا لحظات انفجار ماین و درگیری میان نیروهای نظامی افغان و طالبان در آن شب را به درستی به یاد بیاورد.
این را بشیر انصاری، خبرنگار تلویزیون آریانانیوز در شمال افغانستان در مصاحبۀ برایم می‌گوید. آقای انصاری با دو خبرنگار دیگر (عزیز کریمی و نجیب فریاد) در ۱۱ سنبله / شهریور ماه ۱۳۹۹ پس از تهیه مستندی از شاهراه شمال افغانستان حین برگشت در مربوطات ولسوالی چهاربولک ولایت بلخ، با کاروان پایگاه نظامی ۲۰۹ شاهین در انفجار ماین کنار جادۀ زخمی شدند.
شاهراه شمال افغانستان که تا ۵ سال قبل از امن‌ترین شاهراه‌ها در این کشور یاد می‌شد، اکنون جاده مرگ را به خود اختیار کرده‌است. گذر از این شاهراه به هر مقصدی همانند گذر از هفت خوان رستم است. ایست‌های بازرسی طالبان و جنگ در این مسیر هر از چندگاهی از شهروندان این کشور همچنان قربانی می‌‌گیرد.
با این حال دفتر معاونت سازمان ملل متحد (UNAMA) افغانستان را از جمله مکان‌های خطرناک برای خبرنگاران در جهان خوانده‌است. دیبرا لاینز نماینده خاص این سازمان در نشست سه ماهه (۲۷ قوس / آذر ۱۳۹۹) شورای امنیت سازمان ملل گفت: «متاسفانه افغانستان به عنوان یکی از خطرناک‌ترین مکان‌های جهان برای خبرنگاران باقی مانده‌است.»
دفتر معاونت سازمان ملل در حالی افغانستان را برای خبرنگاران خطرناک‌ترین مکان جهان خوانده‌است، که در فراخوان مشترک کمیته مصئونیت خبرنگاران افغان، سازمان بین‌المللی حمایت از رسانه‌ها و سازمان گزارشگران بدون مرز آمار خبرنگاران کشته شده از سال دو هزار تا کنون ۱۰۰ تن گزارش شده‌است، که از این میان ۱۶ تن آن خبرنگاران خارجی گفته شده‌است: «تا امروز دست کم ۱۰۰ خبرنگار برای انجام وظیفه اطلاع رسانی جان داده‌اند. ۱۶ تن از آنها شهروندان کشور های خارجی بوده‌اند.»
روایتی از انفجار آن شب
بشیر انصاری در حالی‌که ابروهای خود را بالا می‌اندازد به حرف‌های خود ادامه می‌دهد: «ماین به حدی قوی بود که در حدود دو نیم تا سه متر سرک/جاده را گودال کند [حفر کرد].»
او انفجار ماین کنار جاده در برابر تانک حامل خبرنگاران را پرسش برانگیز دانسته می‌گوید: «هنوز این موضوع پیش [نزد] من روشن نشده. اگر هدف خبرنگاران نبود، پس چرا واسطه خبرنگارها هدف قرار گرفت؟» از آقای انصاری در مورد نفوذی‌های طالبان در کاروان نیروهای پایگاه نظامی ۲۰۹ شاهین در آن شب می‌پرسم، که آیا فکر می‌کند اطلاعات تانک زرهی حامل خبرنگاران به طالبان شریک شده باشد؟ می‌گوید: «صحبت‌هایی که ما با مسوولین امنیتی ارتش داشتیم، یکی از نگرانی‌های آنها افراد نفوذی در بین ارتش بود که کسانی است [راپور] می‌دهد از داخل ارتش. به نظر من راپور رفته که خبرنگارها در کدام واسطه است.»
صدیق‌الله توحیدی، مسوول دادخواهی کمیته مصئونیت خبرنگاران افغان اما در تماس تلفونی به خبرنگار یورونیوز می‌گوید: «متاسفانه یکی از تشویش‌های که در حال حاضر وجود دارد این است که مسوولیت قتل خبرنگاران را طالبان در حال حاضر به دوش نمی‌گیرد رسما، اما داعش گاهی این مسوولیت‌ها را می‌پذیرد و گاهی هم به سرعت اعلامیه‌های شان را از صفحه‌هات رسانه‌های اجتماعی‌شان [دلیت] می‌کنند.» آقای توحیدی همچنان در این مورد تصریح نمود: «حکومت مدعی است که در پشت تمام این قضایا دست طالبان است.»
آقای توحیدی شمار قربانیان خبرنگار در افغانستان را در سال ۲۰۲۰، ده تن به خبرنگار یورونیوز گفته است که از این میان چهار تن آن کارمند رسانه است.
از زنان خبرنگار چه خبر؟
در تماس تلفونی برای هماهنگی مجدد مصاحبه می‌گوید برق‌های دفتر ما نیست اگر زودتر برای مصاحبه بیایید خوب می‌شود چون هوا سرد است. محبوبه محمدی، خبرنگار محلی در شهر مزار شریف را در اتاق ایدیتوران که از نبود برق تعطیل است و نور از در آن به صورت او تابیده، ملاقات می‌کنم. او در مصاحبه برایم می‌گوید یکی از عالمان دین هنگام پوشش برنامه رقابتی سیرت‌النبی در مسجد جامع روضه مبارک زیارتی منسوب به حضرت علی با او برخورد نادرست کرد. این خانم ۲۴ ساله خبرنگار افغان می‌گوید در عقرب / آبان ماه ۱۳۹۹ آن عالم دین برایش گفته است لباس تن‌اش مناسب حضور در آن برنامه نیست.
«در گوشه مسجد روضه بود. یک دفعه یکی از عالم‌های دین آمد پیشم و برایم گفت؛ چه پوشیدی؟ برایش گفتم؛ مگر چه شده لباسم را. برایم گفت؛ تو مثل دیگران باید حجاب می‌کردی، مثلا دوتا چشم‌ات معلوم می‌شد، در برنامه ما حاضر می‌شدی.» از خانم محمدی می‌پرسم آن روز چه به تنش بود؟ با تلفون همراه‌اش کلنجار می‌رود تا عکسی از آن روز را برایم نشان دهد، و بعد به صحبت خود ادامه می‌دهد. «من فکر می‌کنم آن روز لباس من منظم‌تر [مناسب‌تر] از روزهای دگر بود. یعنی لباسم درازتر بود، بخاطر که داخل مسجد بود من کوشش کردم که لباس مناسب‌تری بپوشم و بروم.»
در کنار رفتار نامناسب در برابر زنان خبرنگار در افغانستان، آزار و اذیت جنسی در محل کار از مواردی است که نهادهای حامی خبرنگاران و رسانه‌ها در این کشور همواره ابراز نگرانی می‌کنند. در گزارش ۶ ماه نخست کمیته مصئونیت خبرنگاران افغان آمار خشونت علیه خبرنگاران ۴۲ مورد گزارش شده‌است اما صدیق‌الله توحیدی مسوول دادخواهی این کمیته این ارقام را اکنون ۹۰ تا ۱۰۰ مورد به خبرنگار یورونیوز گفته‌است: «افزایش قابل ملاحظه دارد. ۸۰ تا ۹۰ یا ۱۰۰ مورد است.»
مجیب خلوتگر، رئیس دفتر نی (حمایت کننده رسانه‌های آزاد افغانستان) نسبت حضور زنان را نظر به مردان در این کشور ۱۷ درصد عنوان نموده می‌گوید: «نسبت به این‌که فیصدی خبرنگاران بانو را در کل جامعه خبرنگاری تقریبا حال و هوش ۱۷ درصد آنها تشکیل می‌دهند، نسبت خشونت به این درصدی حضورشان، بیشتر است.»
حق دسترسی به اطلاعات در چه وضعی است؟
جواد نبی‌زاده، خبرنگار رادیو کلید در شهر مزار شریف می‌گوید دسترسی به اطلاعات برای تهیه گزارش و خبر چالش برانگیز است. او با ابراز نگرانی از این وضعیت گفت: «دست‌یافتن به اطلاعات بخاطر تهیه گزارش و خبر کار بسیار زیاد سخت است. خصوصا نهادهای عدلی و قضایی و بخش‌های امنیتی حاضر نیستند اطلاعات را با خبرنگاران شریک بسازند.» آقای نبی‌زاده در حالی از نابسامان دسترسی به اطلاعات ابراز نگرانی می‌کند که مجیب خلوتگر رئیس دفتر نی (حمایت کننده رسانه‌های آزاد افغانستان) در مصاحبه به خبرنگار یورونیوز حق دسترسی به اطلاعات را نظر به هر وقت دیگر در این کشور نگران کننده دانسته گفته‌است: «وضعیت دسترسی به اطلاعات متاسفانه نسبت به هر وقت دیگر در ۲۰ سال گذشته امروز خراب است.»
آقای خلوتگر در حالی وضعیت حق دسترسی به اطلاعات را در افغانستان نگران کننده می‌داند که در تازه‌ترین مورد حکومت افغانستان در آخرین تصمیم پست‌های سخنگویان والیان را در این کشور لغو کرده‌است. این تصمیم را حکومت افغانستان در حالی گرفته‌است که بسیاری از خبرنگاران هنگام تهیه گزارش با چالش دریافت اطلاعات مواجه می‌شوند.
به نقل از دفتر نی (حمایت کننده رسانه‌های آزاد افغانستان)، از سال ۲۰۱۴ بدینسو بیش از ۳۰۰ خبرنگار افغانستان را به دلیل جنگ و ناامنی ترک کرده‌اند.
منبع: یورونیوز فارسی