وضعیت شکننده ی امنیت و آینده مبهم آزادی بیان در عرصه خبرنگاری

۳۰ فروردین (حمل) ۱۴۰۰ – ۱۹ / ۴/ ۲۰۲۱

وضعیت شکننده ی امنیت و آینده مبهم آزادی بیان در عرصه خبرنگاری

آزادی بیان در افغانستان

جنگ در افغانستان طی دو دهه اخیر آسیب و خساراتِ بسیاری بر این کشور وارد ساخته که کشته شدن هزاران انسان و هزینه کردن میلیون ها دلار از جمله ضررهای جانی و مالی ناشی از این وضعیت است. اما علی رغم سال ها آتش خشونت و منازعه در کشور، افغانستان توانسته در زمینه های متعددی نیز رشد چشمگیری داشته باشد. چنانچه رشد و پیشرفت رسانه ها و آزادی بیان یکی از پررنگ ترین تغییرات در میانه آتش جنگ بوده است.

هرچند این مسیر برای رسانه های کشور خالی از چالش نبوده است. به هرحال افغانستان در معرض جنگی داخلیست و با آغاز گفتگوهای صلح نیز شمارِ حملاتِ صورت گرفته از جانب طالبان به ویژه بر کنشگران مدنی و رسانه ای به طور چشم گیری افزایش یافته است. برخی از قربانیان از قبل تهدید شده و برخی دیگر بدون هیچ هشداری کشته می شوند. تا جایی که فضای رعب و وحشتِ ناشی از این حوادث به ویژه برروی زنان، موجب شده تا برخی شبکه های تلویزیونی کارمندانِ زن خود را آن هم برای حفظ جان خودشان از کار برکنار کنند.

در همین رابطه، سازمان حمایت از رسانه های آزاد در افغانستان ماه گذشته اعلام کرد که تعداد روزنامه نگاران زن در مناطقی مانند بلخ، قندهار و ننگرهار حدود ۹۰ درصد کاهش یافته است. همچنین این گزارش نشان می دهد که نه تنها خودِ خبرنگاران بلکه خانواده های آنان نیز در معرض تهدید قرار دارند. این سازمان همچنین اعلام کرد که سال ۱۳۹۹ یکی از خونین ترین سال ها برای خبرنگاران افغانستان بوده است. به طوری که ۱۱ خبرنگار و کارمند رسانه جان خود را از دست دادند و حدود ۵۰ خبرنگار از کشور مهاجرت کردند.

این آمار در حالی هرروز منتشر می شوند که دولت و جامعه جهانی تاکنون ناتوان از توقف حملات یا کاهش تهدید علیه خبرنگاران در کشور بوده اند. همچنین هیچ گونه فشاری بر طالبان در میز مذاکره جهت کاهش حملات صورت نگرفته است. اما خبرنگاران و فعالان رسانه ای در افغانستان و به ویژه زنان از پای ننشستند و علی رغمِ عدم مصونیت و نبود امنیت جانی همچنان به راه خود ادامه داده اند.

چنانچه در این مسیر شاهد موفقیت زنانی چون انیسه شهید و انتخاب وی به عنوان “چهره ی آزادی بیان” و “بهترین خبرنگار” سال بودیم. با همه ی این اوصاف، آیا طالبانی که اکنون در مسیرِ مذاکرات صلح و تلاش های داخلی و خارجی برای صلح، دست به کشتار فعالان مدنی و رسانه ای زده و بدین طریق صدایِ آزادی بیان، آزادی قلم و آگاهی سازی را در گلو خفه می کنند، در آینده با نقشِ فعالان جامعه مدنی رسانه ای که به عنوانِ زبانِ ناقدِ و ساختارشکنِ جامعه فعالیت می کنند، کنار خواهد آمد؟

گفتگوهای بین الافغانی و افزایش حملات هدفمند بر خبرنگاران

از زمان آغاز گفتگوهای بین الافغانی در سپتامبر ۲۰۲۰، روزنامه نگاران و فعالان رسانه ای به اهداف اصلی و قربانیان افزایش خشونت تبدیل شده اند. به گزارش خبرگزاری آناتولی در تاریخ ۲ مارس ۲۰۲۱ سه زن جوان شهناز رئوفی، سعدیه سادات و مرسل حمیدی کارمندان یک شبکه تلویزیونی در جلال آباد- در حالی که از محل کار به خانه خود بازمی گشتند، به ضرب گلوله کشته و چهارمین همکار آنها زخمی شد.

همچنین بسم الله عادل، خبرنگار و مسئول رادیو صدای غور نیز در بادغیس کشته شد. نزدیک به دو ماه بعد در ماه فوریه، افراد مسلح به خانه پدری عادل حمله کرده و سه نفر دیگر از اعضای خانواده وی را به قتل رسانده، چهار نفر را زخمی و سه نفر دیگر را ربودند. کمی به عقب بازگردیم، الیاس داعی، خبرنگار رادیو آزادی/رادیو اروپای آزاد، در نوامبر سال ۲۰۲۰ به واسطه ی یک بمب مغناطیسی در هلمند کشته شد.

همچنین یما سیاوش، مجری مشهور طلوع نیوز نیز در همان ماه بر اثر بمب مغناطیسی در کابل کشته شد. ملالی میوند، مجری مشهور رادیو و تلویزیون انعکاس نیز، یک ماه بعد در جلال آباد هدف گلوله قرار گرفت. اینها تنها چند مورد از قتل های هدفمند روزنامه نگاران و اعضای رسانه ای است. (Atlanticcouncil, 2021) با وجود وضعیتِ رو به وخامت و ناامن افغانستان برای خبرنگاران و فعالان رسانه ای، این ناامنی ها زمانی تشدید می شود که شما یک ژورنالیستِ زن باشید. یعنی علاوه بر تهدید خبرنگاری، نابرابری جنسیتی را نیز به دوش کشید.

درادامه به چالش ها و مشکلات موجود در این زمینه می پردازیم:

۱- زنان، خبرنگاری و باورهای سنتی کاذب: روزنامه نگاران زن، به ویژه آنهایی که در تلویزیون و رادیو ظاهر می شوند، با تهدیدهای خاصی مواجه اند. موج اخیر حملات خشونت آمیز باعث شده است که چندین زن روزنامه نگار برجسته حرفه خود را کنار بگذارند یا کلا افغانستان را ترک کنند. خبرنگاران زن نه تنها به دلیل موضوعاتی که آنها پوشش می دهند، بلکه به دلیل به چالش کشیدن هنجارهای اجتماعیِ مسلطی که زنان را از فعالیت در یک نقش اجتماعی و کار درخارج از خانه منع می کنند، هدف قرار می گیرند.

در همین راستا همان طور که فریدون آژند، کارشناس مسائل افغانستان در ایندیپندنت فارسی به درستی اشاره کرده است، گذشته از اینکه جریان ‌های افراطی زنان را مورد هدف قرار می‌دهند، آنان در داخل حوزه کاری خود نیز گهگداری با خشونت جنسی رو به ‌رو هستند. تبعیض میان خانم‌ ها و آقایان در رسانه ‌ها کاملا آشکار است و زنان در رسانه ‌ها نسبت به مردان از حقوق کمتری برخوردارند. (HRW, 2021)

بدین ترتیب زنان نه تنها درراه آزادی بیان باید مبارزه کنند، بلکه از دیگر سو مجبورند با باورهای غلطی که در جامعه به ویژه سنتی تحمیل کرده و یا با هنجارهایِ دگم و افراطی از جانب گروه های اسلام گرایی چون طالبان و داعش نیز بجنگند.

۲- ترس مداوم، عدم امنیت و مصونیت: تهدیدهای طالبان و سایر شورشیان باعث می شود که بسیاری از روزنامه نگاران در ترسی دائمی زندگی کنند. تقریبا اغلبِ ژورنالیست ها و خبرنگاران دچار سندرم استرس پس از سانحه شده و به نوعی ضربات روحی و روانی را پشت سر می گذارند، حتی برخی از آنها صدمات جسمی را نیز تجربه کرده اند.

به گزارش الجزیره؛ این قتل ها و کشتارهای هدفمندِ فعالان رسانه ای و روزنامه نگاران باعث گسترش ترس و وحشت در بین جامعه روزنامه نگاران افغانستان شده است و یا موجب گردیده تا برخی از آنها دست از کار کشیده؛ فرار و یا خودسانسوری کنند تا از این طریق از تعصب و تهدیدهای تحمیلی از جانب مبارزان مسلح یا مقامات دولتی جلوگیری کنند.

حتی پیس از هرگونه توافق رسمی تقسیم قدرت یا پیروزی، و یا ضمنِ پیشرفت مذاکرات صلح، افراط گرایان اسلامی داعش و طالبان دست به حملات خشونت آمیز زده و خوستار نظمی جدید هستند – نظمی که در آن فعالان حقوق بشر، روزنامه نگاران، قضات و سایراعضای جامعه مدنی به عنوان دشمن هدف قرار می گیرند. (Aljazeera, 2021)

بنابراین، خبرنگاران افغان در یک جنگ اعلام نشده ای قرار دارند. به طوری که بلال سروری خبرنگار افغان معتقد است که: هیچ جای کابل دیگر امن نیست. تعداد زیادی از خبرنگاران به خاطر تهدیدهای گسترده دیگر نمی توانند به جایی بروند تا مصاحبه کنند. به عبارت دیگر، نزدیک به چهل سال است که زندگی در افغانستان با جنگ فلج شده است.

اما به تازگی سلاح ها مستقیما متوجه خبرنگاران شده است. چنان که عده ای را نشانه گرفته و عده ای دیگر مجبور به ترک وطن کرده اند. البته کسانی مانند انیسه شهید نیز تصمیم به ماندن گرفته اند. به طوری که او معتقد است که اگر یک امید برای افغان ها باقی مانده باشد، رسانه ها در افغانستان هستند. شاید من کشته شوم اما من مجبورم کار کنم زیرا مردم از من انتظار دارند(The Star,2021).

بدین ترتیب علی رغمِ همه ی موانع و چاش ها باز هم شاهد هستیم که فعالان رسانه به راه خود ادامه داده و در یک اقدامِ موازنه ساز و متعادل (balancing act) با اوضاعِ رو به وخامت افغانستان کنار آمده، در برابر شورشیانِ بی رحم، مقاماتِ دولتی و رفتارهای ناشایستِ آنها، و صاحبان رسانه کنار آمده و پاپس نکشیده اند.

۳- فرهنگ ریشه دار برای پنهان کردن اطلاعات: در حالی که شغل خبرنگاری خود با چالش های متعددی همراه است، از سوی دیگر شاهدِ مشکلات سیستماتیک در حصول اطمینان از دسترسی به اطلاعات، شفافیت و پاسخگویی به خبرنگاران و بسته بودن دست آنها در دستیابی به اطلاعات کافی و لازم هستیم.

چنانچه در همین راستا حمد الله ارباب، کمیشنر کمیسیون دسترسی به اطلاعات نیز اذعان کرده بود که فرهنگ ریشه دار از عدم توزیع اطلاعات با مطبوعات در میان مقامات دولتی باعث شده است تا افغانستان در زمره فاسدترین کشورهای جهان قرار گیرد. این فرهنگ مدتهاست که حاکم بوده، نهادهای دولتی خود را صاحب تمام اطلاعات می دانند و حاضر نیستند از قانون دستیابی به اطلاعات اطاعت کنند.

بنابراین تهدیدِ شورشیان و گروه های اسلام گرای افراطی از یک سو، و عدم عمکاری و محدودیت های اعمال شده در دسترسی روزنامه نگاران به اطلاعات و منابع از سوی دیگر، آنها را با چالش های بسیاری مواجه ساخته است.

۴- تهدیدهای مختلف و در نتیجه خودسانسوری به عنوان کلیدی برای بقا: همان گونه که دیده بان حقوق بشر نیز اذعان می کند، نقشی که رسانه های پرتحرک و فعالِ افغانستان در عرصه عمومی ایفا می کنند، یکی از مهمترین تغییراتی است که از سال ۲۰۰۱ در این کشور اتفاق افتاده است. اما این دستاورد در معرض تهدید است، زیرا روزنامه نگاران با ارعاب و خشونت فزاینده ای هم از طرف بازیگران دولتی و هم بازیگران غیر دولتی روبرو هستند.

دیده بان حقوق بشر در گزارشی در سال ۲۰۱۵ هشدار داد که مصونیت از مجازات و عدم تعقیب کیفری برای کسانی که روزنامه نگاران را تهدید یا به آنها حمله می کنند، آزادی رسانه ها را تضعیف می کند. چنانچه در بیشتر موارد این تهدیدها، تعرض ها و حتی قتل روزنامه نگاران -خواه توسط شورشیان، افراد قدرتمند و یا مقامات- بدون تحقیق و تعقیب قانونی می مانند.

اما از آن زمان (۲۰۱۵) تاکنون وضعیت بهبود نیافته و وخامت اوضاع تا جایی پیش رفته که خودسانسوری به “مسئله بقا” برای روزنامه نگاران تبدیل شده است. بنابراین به گفته ی حمید الله عارفی، مدیر مسئول کابل تایمز، “بسیاری از روزنامه نگاران از گزارش دادن در مورد موضوعات حساس -از جمله فساد، زمین خواری، خشونت علیه زنان و حقوق بشر ممانعت می کنند.”

این امر زمانی اهمیت می یابد که درک کنیم افغانستان امروزه در یک برهه زمانی حساس قرار دارد و آزادی رسانه ها برای پاسخگویی دولت و اطمینان از آگاهی مردم از تلاش های صلح امری واجب و حیاتی است. دستاوردهای شکننده ی آزادی رسانه ها که از سال ۲۰۰۱ بدست آمده است، تنها در صورتی پایدار می ماند که هم دولت و هم طالبان اقدامات موثری برای پایان دادن به تهدیدها، ارعاب و خشونت علیه روزنامه نگاران و سازمان های رسانه ای افغان انجام دهند. (Amini, 2019)

۵- تاثیر مخرب و بازدارنده بر جامعه مدنی: موج اخیر کشتارها باعث ترس و وحشت در میان افراد غیرنظامی در کشور شده است، آنهم در زمانی که تمام توجهات بایستی تنها بر دستیابی به یک توافق سیاسی فراگیر و پایان بخشیدن به سال های جنگ معطوف باشد. جامعه مدنی نقشی اساسی در ارتقا و حمایت از حقوق بشر بر عهده دارد و در طول توافق نامه صلح و پس از آن نیز لازم است به این نقش ادامه دهد.

اما سرکوب فضای مدنیِ لازم و حیاتی برای مدافعان حقوق بشر، رسانه ها و جامعه مدنی از طریق ارعاب و خشونت نه تنها غیرقانونی و غیرموجه است بلکه پیشرفت حاصل شده طی سال های گذشته را نیز تهدید می کند. بازیگران دولتی و غیردولتی مسئول این فضای مدنیِ در حال افول و رو به اضمحلال در افغانستان هستند.

تحقیقات در مورد قتل فعالان مدنی و رسانه ای باید مستقل، بی طرفانه، فوری، دقیق، موثر، موثق و شفاف باشد. پیگرد قانونی عاملان و مظنونانِ این حوادث نیز باید کاملا از مراحل صحیح و معیارهای دادرسی عادلانه پیروی کند. مردم افغانستان هم اکنون بیش از هر زمان دیگری به یک فضای مدنی شکوفا نیاز داشته و شایسته آن نیز هستند. (UNAMA, 2021: 10-11)

آزادی بیان: ستون تقویت و ترویج دموکراسی

در نهایت نمی توان منکر شد که گفت افغانستان یکی از خطرناک ترین کشورهای جهان برای روزنامه نگاران است. کشته شدن روزنامه نگاران حمله ای به استقلال رسانه ها است. آزادی رسانه ها و امنیت روزنامه نگاران جنبه های اساسی حق اساسی آزادی بیان هستند. این نه یک حق فردی است بلکه یک حق جمعی است زیرا آزادی بیان با تسهیل دسترسی به اطلاعات و مشارکت در گفتگوی مسالمت آمیز برای پیشبرد دموکراسی و توسعه پایدار، جامعه را به عنوان یک کل واحد قدرت می بخشد.

وقتی روزنامه نگاران مورد تهدید و هدف قرار می گیرند، و پس از آن نیز مجازات و کیفری برای عاملان وجود نداشته باشد، این امر باعث جسارت مجرمان شده و فضای ترس و خودسانسوری را در رسانه ها ایجاد و به طور گسترده تر گفتمان دموکراتیک و مشارکت مردمی در امور عمومی را خفه می کند. (UNAMA, 2021: 3)

در حالی که افغانستان برای بازگشت به حالت عادی تلاش می کند، همچنان رسانه های نوپا در این کشور جنگ زده به طور فزاینده ای با سانسور و ارعاب مکرر با دشواری هایی روبرو می شوند. مطبوعات آزاد ستون اصلی تقویت و ترویج یک دموکراسی هستند، دیدگاه و چشم اندازی که روزنامه نگاران افغانستان برسر آن توافق دارند. چنانچه با وجود چالش های فراوان، همچنان به وظیفه خود در زمینه ارائه اطلاعات، تقویت و ارتقای دموکراسی نوپامتعهد هستند.

منابع:

– Aljazeera, (2021), “‘Nobody is safe’: New killings deepen Afghan journalists’ fears”, https://www.aljazeera.com/news/2021/3/4/nobody-is-safe-new-killings-deepen-afghan-journalists-fears
– Amini, Mariam, (2019), “Afghanistan’s Media Self-Censors to survive”, https://www.hrw.org/news/2019/04/11/afghanistans-media-self-censors-survive
– Atlanticcouncil, (2021), “The war on Afghanistan’s journalists”, https://www.atlanticcouncil.org/blogs/southasiasource/the-war-on-afghanistans-journalists/
– HRW, (2021), “Afghanistan: Taliban Target Journalists, Women in Media”, https://www.hrw.org/news/2021/04/01/afghanistan-taliban-target-journalists-women-media
– UNAMA, (2021), “SPECIAL REPORT: KILLING OF HUMAN RIGHTS DEFENDERS, JOURNALISTS AND MEDIA WORKERS IN AFGHANISTAN 2018-2021″, reliefweb
– Thestar, (2021)”Afghan journalists, targets of violence, face ‘undeclared war’ on free press”, https://www.thestar.com.my/lifestyle/people/2021/02/16/afghan-journalists-targets-of-violence-face-039undeclared-war039-on-free-press
– UNESCO, (2021), “UNESCO observatory of killed journalists – Afghanistan”, https://en.unesco.org/themes/safety-journalists/observatory/country/223649