راه رفتن نیروهای افغان بر طنابِ جدایی از نیروهای خارجی در هلمند و خطر سقوط به شرایطی بحرانی

۱۸ اردیبهشت (ثور) ۱۴۰۰ – ۸ / ۵/ ۲۰۲۱

راه رفتن نیروهای افغان بر طنابِ جدایی از نیروهای خارجی در هلمند و خطر سقوط به شرایطی بحرانی

نیروی افغان

در جریانِ کلید خوردنِ خروج تدریجیِ نیروهای خارجی از افغانستان و تحویل پایگاه ها نظامی به نیروهای امنیتی افغان، جدا از نگرانی هایِ همیشگیِ غیرنظامیان از فزون گستری قدرت طالبان، در این میان تحویل کمپ آنتونیک در ولایت هلمند در تاریخ ۲ ماه می ۲۰۲۱ و احیای درگیری های داخلی نیز خود به نوعی باعث شد تا این نگرانی ها باردیگر جان تازه ای یابند. هلمند به دلیل موقعیت جغرافیایی، نزدیکی به پاکستان، کشت انبوه مواد مخدر و زادگاه تعداد زیادی از افراد گروه های شورشی مانند طالبان از آن دست مناطقی بوده که همیشه در آتش جنگ سوخته است.

به گزارش العربیه، روز پنجشنبه ششم ماه می ۲۰۲۱، با شدت گرفتن درگیری ها میان طالبان و نیروهای دولتی؛ طالبان یک سد مهم را در جنوب قندهار تصرف کردند که برق و آب آشامیدنی را تأمین می کند. كنترل این سد توسط طالبان پس از نبردهای شدید این هفته در استان هلمند در مجاورت این سد صورت می‌ گیرد. بنابراین به نظر می رسد طالبان در غیاب نیروهای خارجی به ویژه در ولایات استراتژیکی چون هلمند در حال بسط و تحکیم قدرت خود هستند، نشانه های آن آوارگی های مدام مردم خسته از جنگ و دور ساختن خود از شرایط نزاع است.

اهمیت موقعیت ولایت هلمند و محرک های منازعه برانگیز داخلی در آن

با نگاهی به گذشته می توان گفت محرک های درگیری و جنگ های داخلی در هلمند عمدتا مخلوطی مسموم از انتقام های قبیله ای طولانی مدت، رقابت بین نارکومافیاها یا گروه های جنایتکار، و نارضایتی خشونت آمیز از یک اداره محلی و خدمات امنیتی و پلیس بوده است. در مقایسه با سایر ولایت ها، ساختار قبیله ای در هلمند در طی چهل سال درگیری، یکپارچگی و همبستگیِ خود را از دست داده است.

ریشه های تقریبی از درگیری و جنگ در هلمند در این است که چگونه تقسیم نهادها، قدرت و منابع پس از طالبان، گروه های قبیله ای خاصی را به ضررِ گروه های دیگردر جایگاهی موفق و ممتاز قرار داد. گروهایی که در فرمانداری ولایت ها و حکمرانیِ استانی جایگاهی بدست آورده، متعاقبا به بودجه متعلق به توسعه این ولایات دسترسی یافته، و این وجوه را به عنوان ابزاری از حمایت برای تحکیم قدرت سیاسی در میان متحدان قبیله ای و کنترل مواد مخدر و سایر شبکه های جنایی توزیع کردند.

از دیگر سو در جریان این روند آنها گروه های دیگر را از طریق مالیات غارتگرانه، نفوذ سیاسی و خشونت از خود دور کردند. در واقع، حل و فصل سیاسی منازعات هلمند پس از طالبان سیستمی از بارون های دزد فئودال را ایجاد کرد که ریشه قدرت آنها نه تنها در بقایای سیستم قبیله ای بود، بلکه با سود حاصل از تجارت مواد مخدر و توزیع حمایت های دولتی نیز تأمین می شد.

در همین راستا، ریشه کنیِ نابرابرِ خشخاش هم حمایت از دولت را بیش از پیش تضعیف کرد، چراکه زمین های متعلق به افرادِ به لحاظ سیاسی بانفوذ و برجسته همچنان به قوتِ خود باقی ماندند در حالی که زمین های گروه های ضعیف تر ریشه کن شدند. از دیگر سو می توان گفت تلفات غیرنظامی، شبیخون ها، آوارگی جمعیت و تخریب زیرساخت های تولیدی از طریق حملات هوایی ناتو، عوامل محرکه دیگری در درگیری های داخلی همند بودند.

در نهایت می توان گفت محرک های انگیزشی برای پیوستن مردان جوان این ولایت به طالبان متنوع، پیچیده بود. به نظر می رسید که عامل دین در بسیج برخی از جوانان نقش داشت، اما جذب آنها به سمت طالبان بیشتر بدین دلیل عدم حمایت دولت و برداشت های منفی از اقدامات و حضور نیروهای خارجی بوده است. لازم به ذکر است که از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۴ نیروهای بریتانیایی در استان هلمند به عنوان بخشی از نیروهای آیساف که از دولت افغانستان علیه شورشیان طالبان پشتیبانی کرده اند، فعالیت داشتند. (Gordon, 2011: 4)

سه محرک در تحریک شرایطی از نزاع داخلی در ولایت هلمند

ولایت هلمند نمونه ای از مناطق معدودی در افغانستان است که در آنجا طالبان در مقایسه با دولت افغانستان محبوبیت بیشتری دارند. بنابراین با کنترل شورشیان طالبان تقریبا در تمام مناطق این ولایت میتوان گفت، جای تعجب نیست هلمند جاییست که نیروهای امنیت ملی افغانستان به سختی می توانند پایگاه های خود را در آنجا حفظ کنند.

گرچه می توان توضیحات زیادی در مورد عدم محبوبیت دولت مرکزی به ویژه دررابطه با این ولایت ارائه کرد، اما یک چشم انداز مهم و همچنان مورد غفلت این است که دریابیم چگونه سیاست های محلی و مشوق های اقتصادی طریقه ی گروه بندی با شورشیان را تعیین می کنند. از دیدگاه محلی، سه عامل مهم در خشونت و درگیری در این استان نقش داشته است: رقابت جنگ سالاران محلی، اراضی فاقد سند و غیرقانونی، و اقتصاد متکی بر مواد مخدر. (Suroush, 2018: 4)

– جنگ سالاران محلی: همانند سایر مناطق افغانستان، تاریخ اخیر هلمند (پس از سال ۲۰۰۱) را می توان به سه مرحله تقسیم کرد: مرحله اول از اواخر سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۵٫ در این دوره، جامعه بین الملل و دولت تازه تأسیس افغانستان تا حد زیادی به نیروهای محلی ضد طالبان (معروف به “جنگ سالاران” سابق) برای پایان دادن به خشونت در این استان یا حداقل کنترل آنها اعتماد و تکیه داشتند. تکیه بر این افراد تغییری در درک و برداشتِ غرب از نقش جنگ سالاران افغانستان، یعنی تغییر از افرادی جنگ طلب به نیرویی غیرنظامی بود. تکیه بر جنگ سالاران در این زمان تنها گزینه قابل اجرا و شدنی بود؛ زیرا سه دهه جنگ داخلی ساختار و قدرت قبیله ای طایفه ای سنتی را تضعیف و ساختار جدیدی را به جای خود ایجاد کرده بود.

بدین ترتیب در هلمند، جنگ سالاران محلی ائتلافی تشکیل و مواضع رسمی را بین خود تقسیم کردند. بااین تقسیم قدرت سیاسی، همه فرماندهان مهم ضدطالبان در هلمند موقعیتی بدست آورده و انتظار می رفت که در برابر دشمن مشترک خود، یعنی طالبان، با یکدیگر همکاری کنند. اما این اتحاد مدت زیادی دوام نیاورد و جنگ سالاران محلی به جنگ با یکدیگر کشیده شدند. (Suroush, 2018: 5)

این روند از رقابت جنگ سالاران برای کنترل و تسلط بر قاچاق مواد مخدر و تصرف و توزیع زمین های دولتی در میان طرفداران خود، باعث خصومتِ بیشتر آنها در میان خود و متعاقبا خالی کردنِ خشم شان بر روی مردم محلی گردید. این امر مردم محلی را برای رشوه دادن به فرماندهان و یا پیوستن به طالبان وادار ساخت، و بسیاری از آنها گزینه دوم را انتخاب کردند. بدین ترتیب بین سال های ۲۰۰۴ و ۲۰۰۶، در حالی که این فرماندهان مشغول نبرد با یکدیگر و آزار و اذیت مردم محلی بودند، شورشیان طالبان تدریجا به هلمند بازگشتند.

مرحله دوم از جنگ و درگیری هلمند با ورود نیروهای بین المللی به افغانستان آغاز شد. تا سال ۲۰۰۶ نیروهای بیشتری از آیساف برای مقابله با شوروش های فزاینده اعزام شدند و در این میان نیز نیروهای انگلیس برای نبرد با شورشیان و تأمین امنیت استان هلمند مامور شدند. سیاست آنها برکناری برخی از فرماندهان و والیانی فاسد و غرق در اقتصاد مواد مخدر بود. اما در بلند مدت، استراتژی برکناری افراد قدرتمند هلمند از مناصب عالی رسمی نه تنها کمکی به امنیت این ولایت نکرد بلکه محلی ها را نیز برای پیوستن به شورشیان تحریک کرد. (Suroush, 2018: 6)

مرحله سوم درگیری هلمند با عقب نشینی نیروهای بین المللی و واگذاریِ مسئولیت های امنیتی به نیروهای امنیت ملی افغانستان در سال ۲۰۱۴ آغاز شد. از آن زمان، استراتژی نیروهای امنیت ملی بر اساس سه عنصر حفظ و نگهداری قلمروهای استراتژیک و حیاتی، جنگیدن برای مناطق مهم، و نابودی سنگرهای دشمنان بود؛ که نیروهای امنیت ملی قادر به کنترل آن نبودند. بدین ترتیب در طی اجرای این استراتژی، ولسوالی های بیشتری از هلمند به دست طالبان سقوط کرد.(Suroush, 2018: 7)

– زمین های بدون سند: زمین های زراعتی مهمترین منبع درآمد در بیشتر افغانستان از جمله هلمند است. توزیع زمین به عنوان انگیزه ای برای نخبگان محلی یا ابزاری سیاسی برای متعادل سازی قدرت سیاسی قبیله ای در هلمند در زمان رژیم داوود خان (۱۹۷۳–۱۹۷۸)، رژیم های بعدی کمونیستی، حکومت مجاهدین (۱۹۹۲–۱۹۹۶) و رژیم طالبان (۱۹۹۶-۲۰۰۱) ادامه داشت. به همین ترتیب، بسیاری از شورشیان طالبان همچنان تا کنون از این وضعیت به نفع خود بهره برداری کرده و متعاقبا از کشت غیرقانونی خشخاش سود خوبی کسب کرده اند. (Suroush, 2018: 8)

– اقتصادِ پررونق مواد مخدر: بر اساس ارزیابی جدید و مشترک بخش مبارزه با مواد مخدر و جرائم سازمان ملل متحد و مرکز آمار افغانستان که به تازگی منتشر شده، در سال ۱۳۹۹ در افغانستان در حدود شش هزار و ۳۰۰ تن تریاک تولید شده و در حدود ۲۲۴ هزار هکتار زمین در این سال، خشخاش کشت شده است. این در حالی است که حجم این زمین‌های زیرکشت در سال ۱۳۹۸، در حدود ۱۶۳ هزار هکتار بوده است.

این ارزیابی نشان می‌دهد که در ۲۲ استان از ۳۴ استان افغانستان، کشت خشخاش انجام شده و استان هلمند در جنوب افغانستان با ۱۱۵ هزار هکتار زمین زیرکشت خشخاش، بیشترین سهم را در تولید تریاک داشته است. استان‌های غربی، جنوب غربی و جنوبی افغانستان، ۸۳ درصد تمام کشت خشخاش را به خود اختصاص داده‌اند. این در حالی است که بخش بزرگی از مناطق زیر کشت خشخاش تحت کنترل طالبان هستند. (آژند،۱۳۹۹)

به طور مثال، منطقه ای به نام «بهرامچه» روستای کوچک ناشناخته ای در جنوب هلمند و در دو کیلومتری مرز با پاکستان، بزرگترین مرکز تولید تجارت و صادرات مواد مخدر در جهان است. اما کنترل و تامین امنیت این روستا مدت زمان زیادی است که تحت کنترل مطلق طالبان قرار دارد. به طور کلی علی رغم تمام تلاش های جامعه جهانی و دولت افغانستان برای مقابله با مواد مخدر، تولید مواد مخدر غیرقانونی افغانستان نه تنها ضعیف نشده بلکه از قضا تقویت شده است.

یک نمونه بارز از شکست سیاست های مبارزه با مواد مخدر، پروژه زون غذایی هلمند (Helmand Food Zone project) است که گزارش شده بین سال های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۱، ۲۵۹ میلیون دلار برای مبارزه با کشت مواد مخدر در این ولایت هزینه شده است. این پروژه نه تنها قادر به كاهش تریاک نبود، بلکه شواهد زیادی نیز وجود دارد که نشان می دهد تاکتیک های آن مردم و مناطق جدید تحت کنترل طالبان را تحت فشار قرار داده است. (Suroush, 2018: 9)

چناچه طبق مطلبی منتشر شده از اطلاعات روز در تاریخ ۱۱ قوس ۱۳۹۸، مرکز واحد تحقیق و ارزیابی افغانستان با نشر گزارش تحقیقی دریافته است که برنامه‌ ی «زون غذایی هلمند» که هدف آن محو کشت خشخاش در این ولایت بوده، موفق نبوده است. این گزارش به تازگی تحت عنوان «زون غذایی هلمند: توهم موفقیت» منتشر شده است.

منازعات هلمند و قدرت طلبی های روز افزونِ طالبان

بنابراین، جنگ همیشه در هلمند جاری بوده است. آتش خشونتی که گاهی تا روزها به طول می انجامد. اما به طور دقیقتر، بیش از هرزمان دیگری از حمله آمریکا بعد از سال ۲۰۰۱ و با گذشت زمان، ولایت هلمند در مرکز شورش طالبان در افغانستان است. قبل از ختم مامورین جنگی ناتو، بیشتر از ۲۰ هزار نیرو از آمریکا و سایر کشورهای عضو ناتو در کنار نیروهای امنیتی افغانستان در هلمند مستقر شده بودند اما علی رغم هزینه کردن میلیون ها دلار و کشته شدن هزاران سرباز آمریکایی و افغان موفق به سرکوب طالبان نشده اند. اما چرا؟ پنج عامل اصلی در ان رابطه وجود دارد:

– نخست، هلمند با مساحت حدود ۲۲۶۱۹ مایل مربع بزرگترین ولایت افغانستان است. در نتیجه تصرف ولسوالی های هلمند بر خلاف ولایت کوچکتری مانند کاپیسا که دارای یک دستگاه امنیتی متراکم تر است، تنها به تسلط بر چند واحد نظامی نیاز دارد.

– دوم، هلمند از حاصلخیزترین استان های افغانستان است. رودخانه هلمند در تمام این استان جریان دارد به طوری که یک سیستم کانال کشی نسبتا سازمان یافته در برخی از مناطق زمین های کشاورزی را آبیاری می کند. همچنین آب و هوای این منطقه برای پرورش گونه های زیای از محصولات از جمله تریاک که بخش بزرگی از درامد طالبان از آن می باشد؛ مناسب است. علاوه بر مالیات کشاورزی، معدن مرمر در منطقه خانشین هلمند نیز منبع مالی دیگر برای این گروه است.

– سومین دلیل آن است که هلمند در مسیر کابل-هرات واقع شده که استان های غربی را به قندهار و کابل وصل می کند. این مکان همچنین در کنار نیمروز، فراه و غور در غرب و در کنار قندهار، ارزگان و دایکندی در جنوب واقع شده است. و همچنین دارای یک مرز بین المللی با بلوچستان پاکستان است که در آن جا شورای کویته طالبان قرار دارد. در نتیجه اگر طالبان کنترل هلمند را به دست بگیرد می تواند استان های غربی و جنوبی و حتی کابل را کنترل و از طریق تریاک و سایر قاچاق ها میلیون ها دلار منبع درامد به دست بیاورند.

– چهارمین دلیل آن است که، هوای گرم هلمند که تنها دو یا سه ماه زمستانی معتدل دارد به طالبان این امکان را میدهد که به آسانی سازماندهی کرده و عملیات هایشان را بدون نیاز به لباس سنگین انجام دهند. درنتیجه امکان فعالیت طالبان در طول سال را فراهم می شود. در نهایت وجود خشونت مداوم و عدم امنیت، عدم امکان آموزش، و زیر ساخت هایی مانند مدرسه و درمانگاه های بهداشتی، عدم دسترسی به برق و اشتغال کافی منجر به نارضایتی مردم از حکومت شده است(Noorzai and Miakhel, 2016).

تسلیم کمپ آنتونیک به نیروهای دولتی افغان و بیمِ خروج نیروهای خارجیِ

اما این بحرانِ دائمی از چالش های مرتبط با ضعف نیروهای امنیتی، خودمختاری جنگ سالاران، کشت خشخاش و متعاقبا بهره برداریِ منفی طالبان از این شرایط و جنگ میان نیروهای امینتی و طالبان از گذشته تا به کنون، با آغاز خروجِ رسمی نیروهای ایالات متحده در اول ماه می ۲۰۲۱ از چندین ولایت شدت یافته و موجب نگرانی از پیامدهای خروج نیروهای خارجی و قدرت نمایی های بیش از حد طالبان می شود. به گزارش دویچه وله دری، روز یک شنبه، ۲ ماه می ۲۰۲۱، نیروهای ایالات متحده امریکا کمپ «آنتونیک» در ولایت ناآرام هلمند در جنوب افغانستان را به نیروهای دولتی افغان واگذار کردند. اما در ۴ می ۲۰۲۱ شاهد ناآرامی هایی در این ولایت و مقابله ی نیروهای افغان با یک رشته حملات شورشیان به ایستگاه های بازرسی در سراسر این استان جنوبی بودیم.

طبق اخبار منتشر شده در ۴ ماه می ۲۰۲۱، نیروهای دولتی در طی ۲۴ ساعت حملات طالبان در ولایت هلمند را عقب زده اند. بر اساس معلومات وزارت دفاع افغانستان بیش از ۱۰۰ تن از نیروهای طالبان و همچنین ۲۲ تن از جنگجویان القاعده در عملیات نیروهای دولتی در ساحات مختلف ولایت هلمند کشته شده اند. بدین ترتیب در پی آغاز درگیری شدید بین نیروهای دولتی و طالبان پس از آغاز عقب نشینی نیروهای آمریکایی، هزاران افغان از خانه های خود در استان هلمند گریخته اند.

به گفته ی سید محمد رامین، رئیس امور پناهندگان ولایت هلمند: حدود ۱۰۰۰ خانواده برای فرار از درگیری هایی که در حومه لشکرگاه، مرکز هلمند و برخی دیگر از مناطق این ولایت رخ داد، از خانه های خود فرار کرده اند. به طور مثال، بسیاری از خانواده ها از لشکرگاه و ولسوالی های ناوه، نادعلی مجبور به ترک خانه هایشان شده اند. امری که منجر به نگرانی شهرزاد اکبر رئیس کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان شد. او در همین رابطه در توئیتر خود نوشته است که: «جنگ، آوارگی، مصیبت، ترس، و فاجعه تا چه زمان در هلمند تداوم خواهد داشت». به نظر او طالبان مسئول خونریزی های گذشته است.

از طرف دیگر، انتظار می رود که با آغاز خروج نیروهای خارجی از افغانستان جنگ در مناطق مختلف کشور به ویژه هلمند گسترش پیدا کند. اگرچه ایالات متحده مهلت عقب نشینی اول ماه مه که در مذاکرات با طالبان در سال گذشته توافق شده بود را رعایت نکرد، اما اکنون خروج این کشور آغاز شده و جو بایدن اعلام کرد که تمام نیروها تا ۱۱ سپتامبر خارج می شوند.

اما منتقدان تصمیم به عقب نشینی باین باورند که شبه نظامیان اسلامگرا تلاش خواهند کرد تا دوباره به قدرت برسند و ولایت هایی چون هلمند در فضایی از غیاب نیروهای خارجی پلکانِ پرشِ این گروه ها برای چنگ زدن به قدرت می باشد. به طور کلی می توان گفت، طغیان حملات طالبان در هلمند احتمالا پژواکِ ویژه ای خواهد داشت، زیرا این ولایت جایی بوده که نیروهای ایالات متحده و انگلیس بیشترین خسارات خود را در طول جنگ ۲۰ ساله متحمل شدند.

منبع:

– آژند، فریدون، (۱۴۰۰)، “جنگ و خشخاش، دو روی یک سکه در افغانستان”، ایندیپندنت فارسی، https://www.independentpersian.com/node/143816/

– Gordon, Stuart, (2011), “Winning Hearts and Minds? Examining the Relationship between Aid and Security in Afghanistan’s Helmand Province”, Feinstein International Center
– Noorzai, Najibullah and Miakhel, Naqeebullah, (2016), “5 Reasons Why Helmand Matters to the Taliban”, https://thediplomat.com/2016/06/5-reasons-why-helmand-matters-to-the-taliban/
– Suroush, Qayoom, (2018),”Local Drivers of War in Afghanistan’s Helmand Province”, OSCE Academy in Bishkek, Policy Brief #47