القاعده مترصد فرصتی برای تجدید حیات در افغانستان

۲۹ خرداد (جوزا) ۱۴۰۰ – ۱۹ / ۶/ ۲۰۲۱

القاعده مترصد فرصتی برای تجدید حیات در افغانستان

القاعده طالبان

گرچه جو بایدن با تصمیم برای خروج نیروهای آمریکایی تا ۱۱ سپتامبرِ ۲۰۲۱ درصددِ پایان دادن به طولانی ترین جنگ آمریکا در مسیرِ مبارزه با تررویسم بوده و به گفته وی ایالات متحده تقریبا القاعده را در این کشور نابوده ساخته است، لیکن در بین برخی مقامات سیاسی-نظامی آمریکا دراین رابطه شک و تردیدهایی وجود دارد. چنانچه برخی مقامات ارشد سیاسی، ژنرال ها و کارشناسانِ نظامیِ آمریکایی براین باورند تا زمانی که پیشرفت های ملموسی در روند صلح افغانستان ایجاد نشود، ایالات متحده بایستی نیروهای خود را در این کشور نگه دارد.

از این رو، گرچه بایدن اعلام داشت که ایالات متحده حتی بدونِ داشتنِ ردپایی نظامی در افغانستان هم، چشم از تجدیدِ حیات و فعالیتِ القاعده در افغانستان برنخواهد داشت و همچون گذشته حواسش به گروه های ترویستی خواهد بود، لیکن به نظر می رسد از توافق دوحه به این سو شاهدِ ارتباطاتِ بی پروای طالبان و القاعده هستیم. در نتیجه اقدام به عقب نشینیِ غیرمسئولانه ی نیروهای خارجی می تواند احتمالاتی از تقویت، احیا و تولد دوباره ی گروه های تروریستی چون داعش و القاعده، فراهم آوردن فضایی برای بازسازی و جذب نیرو، جرقه زدنِ جنگی تمام عیار در افغانستان، برنامه ریزی برای طرح حملاتی جدید به ایالات متحده و یا اهدافی در دیگر نقاط جهان، و در نتیجه دور باطلی از تهدید، جنگ و مبارزه با تروریسم را تشدید کند.

در سایه ی همین نگرانی ها شاهدِ آن بودیم که در پنج شنبه تاریخ ۱۷ ژوئن ۲۰۲۱ (۲۷ خرداد ۱۴۰۰)، رهبران نظامی ارشد ایالات متحده براین امر تاکید داشتند که با خروج نیروهای آمریکایی، گروه های شبه نظامی چون القاعده طی دو سال می توانند تهدیدی از جانب کشور افغانستان بر خاک ایالات متحده و یا متحدانِ آمریکا باشند. چنانچه به گزارش رویترز، لوید آستین وزیر دفاع ایالات متحده در جلسه ی کنگره اعلام کرد که “احتمالا دو سال به طور خواهد انجامید تا آنها (گروه های شبه نظامی) به این توانمندی و ظرفیت دست پیدا کنند.”

همچنین ژنرال مارک میلی، رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا نیز که موافقت خود با این زمان بندی را اعلام داشت اذعان کرد “چنانچه سرنگونی حکومت و یا انحلال نیروهای امنیت ملی افغانستان اتفاق افتد، این خطر آشکارا تشدید می شود.” بدین ترتیب می توان گفت اظهاراتی از این دست، خود آشکارترین نشانه هایی از نگرانی و دلواپسی درمیان مقامات نظامی و اطلاعاتی ایالات متحده حولِ محور تهدید های احتمالیِ گروه های شبه نظامی و خطراتِ خروجِ کامل نیروهای آمریکایی از این کشور است.

برطبقِ گزارشِ سازمان ملل در ماه ژانویه ی ۲۰۲۱ ، حدودِ ۵۰۰ جنگجوی القاعده در افغانستان وجود داشته و طالبان نیز رابطه ی نزدیکی با این گروه افراط گرای اسلامی دارد؛ گرچه طالبان حضور القاعده در افغانستان را انکار می کند. به هرروی شاید انتظار می رود با خروج نیروهای نظامی خارجی از افغانستان، طالبان دیگر بهانه ای برای تداوم جنگ و خشونت نداشته باشند و این روند، آغازی برای پایانِ جنگی ۲۰ ساله در این کشور باشد، اما آیا طالبان تنها بازیگران افراطگرایِ آتی در افغانستان هستند و یا اینکه با خروج نیروهای خارجی مدعیانِ کوچک و بزرگ دیگری نیز در این کشور سربرمی آورند؟ همه این احتمالات زمانی قوت می گیرد که بدانیم طالبانی که برای به قدرت رسیدن در ساختار سیاسی افغانستان (آنهم بدونِ توجه به بخشی از توافق نامه دوحه مبنی بر انفصال طالبان از این گروه) گام برمیدارند، همچنان به حمایت از القاعده و همکاری با آنها ادامه داده و می دهند.

خطر احتمالی از تجدید حیات القاعده در افغانستان

در تاریخِ ۱ ژوئن ۲۰۲۱ تیمی متشکل از کارشناسان ضدتروریسم در شورای امنیت سازمان ملل، آخرین تحلیل خود از حضور القاعده در افغانستان را منتشر کردند. بنابر گزارش یکی از اعضای این تیم، القاعده در حال حاضر حداقل در ۱۵ ولایت از ۳۴ ولایت افغانستان فعالیت می کند. صحت و سقمِ این اطلاعات توسط خبرنامه ی هفتگیِ عربیِ خود القاعده تایید می شود.

در همین راستا گزارش سازمان ملل بار دیگر تاکید دارد که هیچ گونه شکافی بین طالبان و القاعده وجود نداشته است. شاخه اصلی القاعده در داخل افغانستان القاعده در شبه قاره هند است؛ اما به باور تحلیلگرانِ سازمان ملل، القاعده دارای جناحی معروف به جبهة‌ النصر (Jabhat al-Nasr) -به معنای “جبهه پیروزی”- است. در گزارش مذکور از فردی به نام شیخ محمود نامبرده شده که جبهه النصر القاعده را در افغانستان رهبری می‌کند. بدین معنی می توان گفت آنها پس از اتمام روند عقب نشینی آمریکا و متحدانش در ناتو از کشور در حال برنامه ریزی برای پیروزی در جنگ و احیای امارت اسلامی طالبان افغانستان هستند. (Joscelyn, 2021)

چنانچه در گزارش منتشر شده از سازمان ملل، چنین اعلام شده است که با پایان یافتن حضور نیروهای نظامی ایالات متحده و ناتو در افغانستان، خطر احیای القاعده نیز قوت می گیرد. بنابر این گزارش، عواملِ طالبان، متشکل از اتباعِ افغانستان، پاکستان، هند، بنگلادش، و میانمار، در حال حاضر شاخه ی القاعده در شبه قاره ی هند را از طریقی ولایت های قندهار، هلمند و نیمروز اداره می کنند.

به گزارش آسیا تایمز، صدها نفر از عوامل القاعده از جمله رهبر این گروه تروریستی ایمن الظواهری، در منطقه مرزی پاکستان و افغانستان پناه گرفته اند؛ حضوری مخفی که می تواند افغانستان را به ورطه ی دور جدیدی از جنگ های داخلی بکشاند. به گزارش سازمان ملل، اسامه محمود جانشین عاصم عمر شده و سرکردگیِ القاعده در شبه قاره ی هند را بر عهده گرفته است.

همچنین تیم نظارتیِ سازمان ملل شبکه حقانی را به عنوانِ حلقه ی اصلیِ واسط مابینِ القاعده و طالبان عنوان کرده و اضافه کرده که القاعده و شبکه ی حقانی در “صف بندیِ ایدئولوژیک، مبارزه ی مشترک و پیوندهای متکی بر ازدواج” ارتباط تنگاتنگی دارند. لازم به ذکر است این شبکه که برای چندین حملاتِ انتحاری در افغانستان مقصر شناخته شده، از حمایتِ عناصر موجود در دستگاه امنیتی پاکستان نیز برخوردار است. (ANI, 2021)

از طرف دیگر، بر اساس این گزارش، القاعده ارتباط خود را با طالبان حفظ کرده اما در تلاش است تا برای جلوگیری از به خطر افتادن موقعیت دیپلماتیک طالبان در توافقنامه دوحه، ارتباط آشکار خود را با طالبان کمرنگ سازد. در نتیجه، به نظر می رسد که استراتژی القاعده در کوتاه مدت «حفظ پناهگاه سنتی خود در افغانستان برای رهبری القاعده»؛ اما به طور کلی هدف اصلی آن، طرح ریزی عملیات علیه نیروهای بین المللی است. (Business-standarad, 2021)

از طرف دیگر، فراموش نکنیم که طالبان پس از پناه دادن به القاعده در سال ۲۰۰۱ هزینه های زیادی پرداخت کرده است. در نتیجه حمایت کامل از القاعده از سوی طالبان و تعهد این گروه به پایبندی به توافقنامه دشوار است. اما مشکل اساسی، شرایط دولت افغانستان در برابر این گروه هاست. چنانکه ژنرال کنت فرانک مکنزی، فرمانده ستاد مرکزی نیروهای آمریکایی در خاورمیانه «سنتکام» در اظهارنظری گفت که: من نگران توانایی ارتش افغانستان پس از خروج از این کشور هستم. به عبارت دیگر، پس از خروج آمریکا، در بهترین حالت ممکن است که توانایی دولت افغانستان برای پیگیری القاعده محدود شود.

عملیات نیروهای افغان بستگی زیادی به پشتیبانی اطلاعاتی و نظامی ایالات متحده دارد. از طرف دیگر بدون فشار ایالات متحده، دولت افغانستان تلاش خود را غالبا بر طالبان و سایر تهدیدات فوری معطوف می کند. چرا که به نظر می رسد توانایی مقابله با گروه های کوچک تر تروریستی را ندارد. همچنین در این میان پاکستان را نباید نادیده گرفت. به نظر می رسد که این کشور تقلای زیادی برای جداکردن القاعده از طالبان دارد.

نفوذ بیشتر طالبان در افغانستان یک پیروزی برای پاکستان است اما اسلام آباد با چالش بزرگتری مانند مبارزه با اسلام گرایان خود را دارد. در نتیجه، حمله القاعده از افغانستان به ایالات متحده یا اروپا منجر به فشار مجدد به طالبان خواهد شد، امری که مطابق میل پاکستان نیست. در نهایت، عقب نشینی نیروهای آمریکایی از افغانستان ممکن است فشار بر القاعده را کاهش دهد اما این گروه از قدرتِ سابقِ خود پیش از ۱۱ سپتامبر فاصله زیادی دارد و با چالش های زیادی رو به رو است. (Byman, 2021)

القاعده و سکوتی تاکتیکی

بدین ترتیب همان طور که سی ان ان نیز مطرح کرده می توان گفت، القاعده که روزگاری خروش و غرش های آن توجه جهانیان را به خود جلب می کرد، امروزه صدایِ آن بیشتر به ناله و مویه ای شبیه است، اما نباید فراموش کرد که این گروه تا نابودی و حذف کامل فاصله ی بسیاری دارد و در حال حاضر نیز این گروه اعلام کرده که پس از خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، با همکاری مجدد با طالبان، قصد بازگشت دارد. چنانچه دو عضوِ شاخه ی القاعده در هند از طالبان به خاطرِ زنده نگاه داشتن مسیر مبارزه با آمریکا قدردانی کردند.

این گروه خود را پیروز و آمریکایی های را شکست خورده می دانند؛ شکستی موازی با خروج اتحاد جماهیر شوروی از افغانستان سه دهه پیش و متعاقبا فروپاشی آن. گرچه شاید بتوان گفت رهبریِ فعلیِ القاعده که به نسبت بن لادن از کاریزمای کمتری برخوردار است، تقریبا موجودیتی مجازی، کمرنگ و مخفی داشته و حضور او تنها در برخی بیانیه ها و نسخه های تبلیغاتی اش احساس می شود؛ با این حال این گروه افراطی همچنان در مناطقی چون یمن، سوریه، سومالی، شمال آفریقا فعال بوده و همچنان خود را به عنوانِ طلایه دارِ سایر گروه های جهادی می داند.

گرچه به نظر می رسد در سال های اخیر اعمال شنیع و حملاتِ وحشیانه داعش بر القاعده و فعالیت های آن سایه افکنده است، لیکن القاعده رویه ای که در پیش گرفته را “سکوتی تاکتیکی” دانسته و مدعیست که این گروه شکست نخورده بلکه در عوض “درحالِ پشت سر گذاشتنِ جنگی طولانی” متشکل از “مراحلی مختلف” است. (Robertson and Mehsud, 2021)

شاید بتوان گفت ریشه های این گروه تروریستی به عنوانِ پیشوای سایر گروه های دیگر در مناطق مختلف نفوذ کرده و گرچه مرگ بن لادن ضربه ای سنگین بر پیکر القاعده وارد آورد، لیکن نمی توان از تاثیرگذاری این گروه بر سایر گروه های تروریستی و تحت الشعاع قرار دادن آنها چشم پوشید؛ به ویژه دررابطه با طالبان افغانستان و فضای مستعد این کشور برای خیزش و تقویت دوباره ی القاعده و با خروج نیروها نظامی خارجی، القاعده بیش از هر زمان دیگری مترصد فرصتی مناسب برای قامت برافراشتن و قدرت طلبی های گذشته و به دست گرفتنِ رهبریِ جهاد اسلامی در سطحی جهانی است.

بنابراین همان طور که توماس جاسلین سردبیر ارشد «لانگ ‌وار ژورنال» اشاره دارد، گرچه تصور می شود که ایمن الظواهریِ سالخوره تنها سایه ای مجازی و صرفا یک نامیست که همچون بن لادن جذبه و کاریزمای خاصی ندارد، لیکن هزاران هزار جهادی در سراسر جهان همچنان خود را به را به او وفادار و مدیون می دانند. بنابراین چنین نیست که بتوان تصور کرد جهاد در افغانستان از جهاد در مناطق دیگر متمایز است. بلکه واقعیت آن است که جهادی ها امیدوارند پیروزی و غلبه بر دولت افغانستان موهبت و غنیمتی برای کسبِ اهدافِ آنها در سطحی جهانی خواهد بود؛ چراکه بسیاری از نیروهای جدید متقاعد خواهند شد در نهایت این جهادی ها هستند که پیروز میدانند.

بنابراین باید توجه داشت القاعده بیش از سه دهه با توسل به تاکتیک ها، تکنیک ها، روایت ها و عملکردهایی خاص توانسته زنده بماند. گرچه این گروه شاهدِ از دست دادن برخی رهبران ارشد خود چون عبدالله احمد عبدالله معروف به ابومحمد المصری و یا حسام عبدالرؤوف در عملیاتِ ضدتروریسمِ ایالات متحده از افغانستان تا ایران و سوریه بوده، لیکن این گروه همچنان زنده و سرپاست. از زمان موفقیت ها و فتوحاتِ عملیات ضد تروریستی ایالات متحده علیه رهبران القاعده طی نزدیک به دو دهه گذشته، اما اکنون القاعده در مسیر تمرکززدایی گام برداشته و می توان القاعده ی امروز را به عنوان یک جنبش آزاد شبکه ای، متشکل از گروه های همفکر اما به لحاظ منطقه ای متمایز دانست، گروه هایی که هر یک جداگانه اما در یک صف بندی تدریجا اهداف محلی را دنبال می کنند.

منابع:

– ANI, (2021), “Risk of Al-Qaeda revival rising as US, NATO troops withdraw from Afghanistan: UN report”,South Asia ‘s leading multimedia news agency, https://www.aninews.in/news/world/asia/risk-of-al-qaeda-revival-rising-as-us-nato-troops-withdraw-from-afghanistan-un-report20210616123324/
– Business-standard, (2021), “UN report claims Taliban and Al-Qaeda remain closely aligned, no changes”, https://www.business-standard.com/article/international/un-report-claims-taliban-and-al-qaeda-remain-closely-aligned-no-changes-121060500089_1.html
– Byman, Daniel, (2021), “The U.S. is pulling out of Afghanistan. Don’t expect an al-Qaeda reboot”, https://www.washingtonpost.com/politics/2021/05/01/us-is-pulling-out-afghanistan-dont-expect-an-al-qaeda-reboot/
– Joscelyn, Thomas, (2021), “Al-Qaeda Is Still in Afghanistan, and It’s Fighting for Victory”, https://www.fdd.org/analysis/2021/06/04/al-qaeda-is-still-in-afghanistan/
– Robertson, Nic and Mehsud, Saleem, (2021), “Al Qaeda promises ‘war on all fronts’ against America as Biden pulls out of Afghanistan”, CNN, https://edition.cnn.com/2021/04/30/asia/al-qaeda-afghanistan-biden-intl-cmd/index.html