نگاهی به اقدامات فرهنگی و تمدنی ملکه گوهرشاد در هرات

۱۲ مرداد(اسد)۱۴۰۰-۲۰۲۱/۸/۳

گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ میرزا تیموری (پسر امیر تیمور، از شاهان دوره تیموری) یکی از زنان مطرح تاریخ منطقه است. نظر به متون تاریخی، او در طول حیاتش خدمات زیادی در عرصه علم و دانش، فرهنگ و هنر انجام داده است. مناره‌های گوهرشاد در هرات افغانستان و مسجد گوهرشاد در نزدیک زیارتگاه امام رضا در مشهد ایران، از بزرگترین یادگارهای اوست.

در سمرقند ازبیکستان نیز از زمان او بناهای زیادی به‌جا مانده است.

دوره تیموریان هرات یکی از دوره های مهم در تاریخ تمدن اسلامی است. این دوره به صورت جدی اش از زمان سلطنت شاهرخ میرزای تیمری آغاز می شود و تا انتهای حاکمیت سلاطین این خاندان در خراسان با مرکزیت هرات دوام پیدا می کند. در چارچوب این پژوهش به اقدامات فرهنگی و تمدنی شاهرخ و ملکه گوهرشاد زن او پرداخته شده است. فرایند این تحقیق در پی رسیدن به پاسخ پرسش اساسی “نقش شاهرخ و گوهرشاد در ترقی تمدن هرات چیست”؟ سازماندهی گردیده و با روش توصیفی تحلیلی این نقش در آثار مختلف و کهن تاریخی به بررسی گرفته شده است. در نهایت یافته های این تحقیق شامل نکات ذیل می باشد:

شکوفایی فرهنگی هرات در دوره تیموریان مدیون اراده قاطع و مدیریت سالم شاهان تیموری بوده است. این ترقی شامل ابعاد مختلف تمدن اسلامی مانند معماری، نقاشی توسعه علمی به خصوص در رشته های ریاضی و ستاره شناسی است. همچنان توجه لازم به آموزش نیروی انسانی در جهت تمدن سازی از جانب شاهان تیموری و به ویژه شاهرخ و ملکه گوهرشاد کلید توسعه فضای فرهنگی هرات دوران تیموری بوده است.

 نگاه شاهان تیموری در ارتباط به ترقی و توسعه فرهنگی هرات در پارادایم دینی کارایی داشته است. این نوع نگاه در تمامی از مظاهر فرهنگ و تمدن این دوره به وضوح قابل مشاهده است. نمونه مثال آن مصلای هرات، قبور بزرگان هرات، مسجد جامع و مدرسه گوهرشاد و … است که تا کنون نیز پابرجاست.

نقش گوهر شاد در گسترش تمدن هرات

زمانی از شکوفایی تمدن در هرات صحبت به میان می آید مشکل است از کنار کارکرد ملکه شاهرخ (گوهرشاد بیگم) بی خبر بگذریم و نقش آن را در این گسترش فرهنگی در نظر نگیریم. او در واقع به عنوان مشاور و وزیر شاهرخ در کنار شوهرش نقش سازنده و ارزنده داشت. این زن نیکو کار، ثروتمند
ادب دوست، هنر پرور، با وقار خردمند، با احتیاط و با سیاست، تمام هم و غم شان توسعه تمدن و فرهنگ هرات بود. او مشوّق خوب بود برای شوهرش در جهت جهانداری و پیشرفت قلمرو تحت حاکمیتش نه در راستای حمله بر سرزمین های جدید و جدال های بی مورد در قبال آن ها. گوهر شاد خاتون همواره عاشق ادبیات، شعر و شاعری بود، وی شاعران را عزت زیاد قایل بود و به آن ها بذل های شاهانه می کرد. همین طور معماران، هنرمندان، اهل فن، نقاشان نویسندگان و همه آنان که در راه ترقی هرات می توانستند کاری نمایند مورد حمایت این خانم متمدن قرار
می گرفتند. او برای همیشه به زبان فارسی حرف می زد و این زبان را در دربار سلطنتی به زبان رسمی تبدیل کرده بود.

  تحت حمایت او علاوه بر زبان فارسی، فرهنگ خراسانی نیز به عنصر اصلی در دربار تیموریان ارتقاء یافت. او و همسرش سلطان شاهرخ تیموری نوعی رنسانس فرهنگی، از طریق حمایت بی‌دریغ خود از هنر و جذب هنرمندان، معماران، فیلسوفان و شاعران به دربار خود بوجود آوردند.

عبدا الرحمن جامی یکی از مشهور ترین هنرمندان بود که تحت حمایت ایشان قرار گرفت. گوهرشاد به تاریخ و ادبیات علاقه‌مند بود و مهری هروی شاعره نامدار قرن نهم، مصاحب و ندیمه او بود.

گوهرشاد سخت علاقمند به توسعه فرهنگی هرات بود و رسیدن به این آرمان را در دانش پروری و علم آموزی میدانست، وی مدارسِ زیادی را ساخت و در پویایی آن از هیچ سعی فرو گذار نکرد. گوهرشاد بیگم مردم را به این کانون ها فرا می خواند و در زمان او از اهل علم استقبال فراوان می شد. با علم آموزان رفتار خوب صورت می گرفت و به علم آنان ارج قایل بود. حمایت از مدرّسان و معلمان اولویت کاری دوره شاهرخ و گوهرشاد را تشکیل می داد؛ لذا علم در این عصر از جایگاه والای بر خوردار بود. این احترام به علم و دانش از جانب این ملکه و شوهرش توانست در عرض کمتر از نیم قرن رنسانس تمدن را در هرات بوجود بیاورد. همین طور در سایر عرصه ها نیز گوهرشاد یکی از بانیان و حمایت کنندگان اصلی جریانهای ترقی طلب در هرات بود.
او روحیه پشتبانی از توسعه فرهنگی و رسیدن به آبادی خراسان و تجربه نمودن کمال تمدن

را در میان تمامی امیران و حکمروایان شوهرش بوجود آورده بود. شاهرخ در حقیقت تحت تأثیر اندیشه مترقی و متمدن زنش قرار داشت و هر وقت که او را سستی و غفلت فرا می گرفت این گوهرشاد بود که وی را دو باره در این راه نیرو می بخشید و اراده اش را قوی تر از پیش می ساخت. گوهرشاد یگانه زن آن روزگار هرات است که چنین نقش موثرِ را در گسترش و ارتقاء تمدن در هرات به صورت خاص و در تمامی قلمرو امپراتوری تیموری به صورت عام دارا بوده است.

۱-   گوهر شاد و معماری های ماند گار

گوهرشاد به معماری علاقه شدید داشت و در کنار سلطان شاهرخ شوهرش یادگار های گرانبهای از معماری دورانش را به جا گذاشته اند. این زن عمران خواه، به مظاهر تمدن اسلامی در هرات و خراسان توجه اساسی داشته است و آن را در عمارت ها و بناهایی عظیم و ماندگاری به دل جغرافیای این سرزمین به یاد گار گذاشته و امروزه یکی از افتخارات جهان اسلام به شمار می آید.

از آثار و بناهای خیریه‌ که توسط گوهرشاد خاتون بنا شد، مسجد جامع، مدرسه و خانقاء شهر هرات و مسجد جامع  مشهد در ایران بیش از همه اهمیت دارند که در هر دو شهر به نام آن بانوی نیکنام به “مسجد گوهرشاد” موسوم و مشهور می‌باشند و از شاهکارهای هنر معماری و کاشی کاری قرن نهم هجری به شمار می‌روند. همچنین او آثار ارزنده در حرم امام رضا و اطراف آن پدید آورد، از جمله دو رواق “دارالحفاظ” و “دارالسیاده” را بنا کرد. معمار این دو رواق و دو مسجد در هرات و مشهد، قوام الدین شیرازی بود “مسجد جامع گوهرشاد در شمال شرق مدرسه گوهرشاد واقع و از حیث  ساختمان شبیه مدرسه موصوف بوده با این تفاوت که مدرسه دارای چهار منار و مسجد جامع دارای دو منار که به طرف راست و چب هر دو شبستان ها ساخته شده بود. امر آبادی مسجد جامع گوهرشاد که ساختمان نهایت زیبا و مقبول داشت بعد از اعمار مدرسه موصوف در سال ۸۰۹ ه ق داده شده و کار آن آغاز شد”.

مدرسه و خانقاء گوهرشاد در شهر هرات یکی دیگر از بناهای است که به امر گوهرشاد بیگم و در زمان حیات وی ساخته شده است. این بنای عظیم و مهم تاریخی که در بعضی منابع بنام (بیت المغفره) آمده است و اکنون خرابه از آن در شهر هرات باقی است در میان مردم هرات بنام گنبد سبز مشهور است. اعمار این مدرسه به امر گوهرشاد آغا شروع و در سال ۸۳۶ ه ق در عهد شوهرش به اتمام رسید. آرامگاه برادر گوهرشاد امیر صوفی ترخان، آرامگاه بایسنقر و همین طور آرامگاه شاهرخ و گوهرشاد در این مجموعه قرار دارند.

 “این مدرسه مجلل دارای چهار مناره بود که از چهار گوشه آن سر برافراشته بود، در قسمت غربی آن ایوان بلند جهت نماز خواندن طلاب ساخته بود به طرف راست و چپ این ایوان در ایوانچه های خورد دیگر نیز وجود داشت. به طرف شمال و جنوب مدرسه اتاق های متعدد و در وسط اتاق ها صنف بزرگ برای تدریس و مطالب و موضوعاتی که طلبه ها می خواستند بحث کنند درست شده بود. این اتاق ها دو طبقه بودند. در حصه وسط راهرو، سکویی مسدسی شکل بود که از آن دو دروازه به طرف شرق و غرب و دو دروازه به طرف شمال و جنوب باز شده بود. در بیرون دروازه شرقی ایوان بزرگی بود که درگاه مدرسه نامیده می شد. به طرف چپ و راست این ایوان دو ایوانچه خورد دیگر تحتانی و فوقانی وجود داشت که از فاصله بسیار دور دیده می شد. دروازه جنوبی آن به شبستان بزرگ یا مسجد زمستانی و دروازه شمالی آن به راهرو سراچه آرامگاه بایسنقر فرزند سوم شاهرخ باز می شد. بین صفه شمالی و گنبد سبز منظور مدرسه گوهرشاد آغا حَویلی (حیاط) بزرگی بود که در آن برای متولیان و حافظان جای بود و باش درست شده بود”.

“تمام این منارها و عمارات زیبا و گلدسته ها و گنبدها، رواقهای بلند و دیوارهای ضخیم آن از بیرون با کاشی های هفت رنگ منقش و به خط ثلث نهایت زیبا و آیات قرآنی مزین و داخل ایوان و شبستان طرح های به آب طلا و لاجورد در کمال مهارت نقاشی شده بود در وسط حویلی (حیاط) مدرسه حوض مربع شکلی که از آب جوی اِنجیل (نام محلی در نزدیکی شهر هرات) پر می شد وجود داشت”.

هروی

منبع: روزنامه انیس