پنجشیر، سنگر چریکی جنگ های افغانستان
۲۶ مرداد(اسد)۱۴۰۰- ۲۰۲۱/۸/۱۷
افغانستان روزهای آشوبناکی را سپری میکند. با خروج محمد اشرف غنی از کشور و سقوط بی دردسر کابل توسط طالبان ناامیدی، فرار، آشوب و خمودگی بر تمام پیکره کشور سایه انداخت. فرودگاه بین المللی کابل شاهد هجوم هزاران افغانی است که برای فرار از زندگی زیر سایه پرچم طالبان خود را به هر دری می زنند که نجات پیدا کنند. رهبران سیاسی کشور را ترک کردند، رسانه های داخلی خاموش شدند یا با کمترین فعالیتی کارشان را ادامه دادند. زنان، فعالان مدنی، هنرمندان یا کشور را ترک کرده و یا هم در خانه هایشان پناه گرفته است.در مقابل، طالبان در برابر چشم های شهروندان افغان به راحتی در حال تغییر چهره شهر هستند و برای جشن پیروزی آمادگی می گیرند.
در یک هفته گذشته در افغانستان چه گذشت؟
با پیشروی سریع طالبان و سقوط پیهم ولسوالی ها در طی یک هفته امیدها رفته رفته تبدیل به یاس شد. در این میان سقوط هرات را می توان تیر خلاص برای پیشروی طالبان دانست. پس از سقوط این شهر تمام امیدها به شمال کشور و مزارشریف بود. با تصرف مزار شریف توسط طالبان جنگ به پایان خود نزدیک شد. چنانکه راه را برای تصرف کابل آسانتر کرد. در این میان علی رغم بیانیه طالبان مبنی بر ورود مسالمت آمیز به کابل، با خروج اشرف غنی از افغانستان چهره شهر به یکباره دچار دگرگونی شد. تصرف تمامی نهادهای و مناطق مهم کابل سوت پایانی جنگ بیست ساله افغانستان را به نفع طالبان به صدا درآورد. در این میان، پس از سقوط کابل موجی از خبرهای ضد و نقیض و پراکنده از تشکیل حکومت آینده، وضعیت رهبران سیاسی، شرایط جامعه و پریشانی مردم دست به دست می شد. شرایطی که بحران را پیچیده تر کرد و پیشبینی آینده را دشوار. در چنین وضعیتی، درحالی که کابل سخت آشفته بود و افغانستان نخستین ساعت تسلط طالبانی را تجربه می کرد، اعلام جبهه مقاومت ملی در پنجشیر مکانی که همواره به جبهه اصلی ضدطالبانی شهرت دارد، توسط احمد مسعود فرزند احمدشاه مسعود رهبر جهادی و فردی که از او به عنوان قهرمان ملی افغانستان یاد می شود، با موجی از واکنش ها توأم با امید ایجاد شد.
تصویر یک-حضور طالبان در نخستین روز حضورشان در کابل-۱۴۰۰
به عبارت دیگر، نقش برجسته پنجشیر در جریان جنگ های چهل ساله افغانستان در خط مقدم از یک سو و اعلام حمایت فردی که پدرش سابقه برجسته ای در مهار طالبان دارد از سوی دیگر، امیدها را دوباره زنده کرد. در حقیقت، پس از واگذاری آسان میدان جنگ به طالبان و تصرف کامل افغانستان در شرایطی که تصور می شد جنگ افغانستان تمام شده از پنجشیر اعلام مقابله با طالبان بلند شد. این در حالی است که احمد مسعود در مصاحبه ای با شورای آتلانتیک در ماه اوت۲۰۲۱ بیان کرده بود که: من آماده و مایل هستم به خاطر صلح و امنیت و ثبات در افغانستان، خون پدرم را ببخشم. همچنین او در این مصاحبه گفته بود که حاضر نیست« تسلیم اراده تروریسم شوند» بلکه آماده ایجاد یک دولت فراگیر با طالبان از طریق مذاکرات سیاسی است. اما با حمله گسترده طالبان در هفته های اخیر که نشان داد این گروه به جنگ به عنوان گزینه نهایی نگاه می کنند و ارادهای برای صلح ندارند، منجر به ان شد که جبهه جدی در برابر این گروه عرض اندام کرد.
با این حال، سقوط آسان افغانستان در شرایطی که خلأ بزرگی از حضور رهبران سیاسی ایجاد شده بود، اعلام جبهه مقاومت ملی به رهبری احمد مسعود در برابر طالبان در نخستین روز تسلط این گروه بر کشور این واقعیت را ثابت کرد که افغانستان سخت درگیر تحولات پرشتاب است. اما در چنین شرایطی پاسخ های متعددی وجود دارد. ازجمله اینکه نقش پنجشیر در تاریخ مقاومت در افغانستان چیست؟ چرا که همیشه جنگ در این نقطه در افغانستان چهره ای متفاوت تر دارد. آیا با توجه به سابقه این منطقه در جریان مقاومت از یک سو و شرایط پیش آمده در افغانستان از سوی دیگر، می توان از ایجاد این جبهه خوشبین بود؟ آیا جبهه مقاومت ملی توانایی و ظرفیت تغییر در وضعیت کنونی را دارد؟
جایگاه پنجشیر در تاریخ جنگ های افغانستان
از زمان حمله شوروی به افغانستان در دهه پنجاه خورشیدی، محور مقاومتی که علیه این کشور شکل گرفت از پنجشیر دره ای در نزدیکی کابل هدایت می شد. هدایت این مقاومت نیز با احمد شاه مسعود رهبر برجسته جهادی و شخصیتی بود که نقشی پررنگ در شکست شوروی و بعدتر در جریان جنگ های داخلی افغانستان و جنگ با طالبان ایفا کرد.
موقعیت استراتژیک دره پنجشیر برای همه شناخته شده است. چنانکه در بیشتر جنگ های افغانستان طرف مقابل برای تصرف آن به مشکل خورده است. به طوری که در قرن چهارم میلادی، اسکندر مقدونی با مقاومت شدید پنجشیری ها رو به رو شد. جنگ او را مجبور کرد برنامه های خود را برای فتح هند تغییر دهد. همچنین، در قرن سیزدهم پنجشیری ها در برابر چنگیز خان ایستادگی کردند. اما نقش اسطوره ای پنجشیر بیشتر در دروه معاصر و با فعالیت های احمد شاه مسعود که به او عنوان قهرمان ملی داده اند، برجسته شد. به طوری که علی رغم حملات مکرر شوروی به این منطقه هیچگاه موفق به پیروزی کامل و دوام دار نشد. همچنین، طالبان نیز هیچگاه نتوانست نفوذ بر این منطقه داشته باشد. به طوری که اکنون نیز در کنار پروان و کاپیسا تحت تسلط طالبان قرار ندارند و مقاومت در برابر این گروه جریان دارد.
دره پنجشیر در نزدیکی کابل، در کوه های هندوکش و نزدیک گذرگاه سالنگ قرار دارد که کابل را به مناطق شمالی افغانستان و سپس به آسیای مرکزی وصل می کند. تقریباً ۱۷۰ هزار نفر جمعیت دارد و قومیت اصلی آن را تاجیک ها تشکیل می دهد. با بغلان، تخار، بدخشان، نورستان، لغمان، کاپیسا و پروان هم مرز است. به دلیل موقعیت جغرافیایی دسترسی به آن نیز دشوار است. همچنین، بسیاری از نخبگان سیاسی و نظامی افغانستان را از این منطقه تشکیل می دهند. یوناما در سال ۲۰۱۹ هیچ تلفات غیرنظامی از این منطقه به ثبت نرسانید. همچنین طبق گزارشها ، تعداد تلفات غیرنظامیان در سه ماهه اول سال ۲۰۲۰ بین ۰ تا ۲۵ بوده است. در نتیجه، می توان گفت این منطقه کمترین تاثیر را نسبت به سایر ولایات افغانستان از خشونت دیده است. در این میان، مقاومت شدید این منطقه در برابر طالبان منجر به نفوذناپذیری و عدم جنگ در این منطقه شده است. بنابراین، این منطقه تاریخ متفاوت تری در مقاومت در برابر جنگ های این کشور داشته است.
به عبارت دیگر، شاید بتوان گفت در تاریخ مبارزات افغان ها پنجشیر کانون مقاومت محسوب می شود و به نظر می رسد این جریان ایستادگی و پایداری همچنان در این ولایت زنده است. همان طور که پاتریک کوبرن در ایندیپندنت توصیف می کند، پنجشیر یکی از دژها و استحکاماتِ طبیعی بزرگ جهان است که تحت تسلط کوه های به سختی قابل تصرف در دو طرف دشت های سرسبز آن واقع شده است. این ناحیه در ۱۰۰ مایلی شمال کابل واقع شده است و ارزش استراتژیکی زیادی برای کسانی دارد که سعی در محافظت و حفاظت از آن در مقابل نیروهای متجاوز دارند؛ زیرا این ولایت همچون پیکانی معطوف به سوی پایتخت است. در نتیجه، از زمان حمله شوروی به افغانستان در حمایت از دولت کمونیست در سال ۱۹۷۹، پنجشیر صحنه نبردهای مکرر بوده است.
به طور کلی طی این سالیان دره پنجشیر ، تا حد زیادی از حملات طالبان مصون مانده بود. اما اخیراً، شبه نظامیان این دره را مورد تجاوز قرار داده اند. چنانکه شبه نظامیان طالبان در ۸ آگوست به نیروهای دولتی در ولسوالی آبشار پنجشیر حمله کرده و درگیری ها را به راه انداختند. همچنین نزدیک به یک سال پیش، شورشیان به منظور تصرف مقر دولتی به همان منطقه حمله کردند.
بدین ترتیب به گفته ی ساکنین محل، بسیاری از مردان جوان از ولسوالی محل زندگی خود در رخه آموزش نظامی فرا می گیرند. این مبارزان و رزمندگان آموزش دیده، بخشی از جبهه مقاومت دوم (Second Resistance)، یعنی یک جبهه ی شبه نظامی مردمی به رهبری احمد مسعود هستند. مقاومت دوم یکی از ده ها گروه شبه نظامیِ حامی دولت است که در مجموع به عنوان نیروهای خیزش عمومی (PUF) شناخته می شوند. پیشتر کابل از ایجاد چنین جبهه های شبه نظامیان به عنوان سنگر پیشروی در برابر ستیزه جویانِ طالبان استقبال کرد، اما همواره این نگرانی وجود داشت که بازگشت شبه نظامیان خصوصی -که بسیاری در مسیر خطوط و پیوندهای قومی سازماندهی شده اند – می تواند حمایت دولت مرکزی را بیشتر تضعیف کرده و افغانستان را به هرج و مرج دهه ۱۹۹۰ بکشاند. اما حالا بیش از دو دهه بعد و با تصرف کابل توسط طالبان، معلوم نیست که حرکت جدید طالبان به سوی کابل -و دفاع نسل دوم “شیرهایی” چون کسانی که برای مقابله با تهدید طالبان در پنجشیر بسیج شده اند دیگر به چه معناست(Frud,2021).
احمد شاه مسعود سنگ بنای دیوار مقاومت در پنجشیر
احمد شاه مسعود یکی از مشهورترین رهبران مقاومت افغانستان در زمان اشغال شوروی (۱۹۷۹-۸۹) بود. این بومی دره پنجشیر در دوران حکومت طالبان (۱۹۹۶-۲۰۰۱) به عنوان رهبر تنها گروهی چریکی که این رژیم تندرو در شکستن آن ناکام ماند، شهرت جهانی پیدا کرد. بعد از ترور او توسط عاملان القاعده، یعنی کسانی که به عنوان روزنامه نگار در ۹ سپتامبر ۲۰۰۱ ظاهر شده بودند و وی را به شهادت رساندند، می توان گفت شهرت و برجستگیِ عمومی فرمانده جبهه متحد (معروف به اتحاد شمالی) به اوج خود رسید. به گزارش رادیو آزادی، رابرت کاپلان، روزنامه نگار در کتابی از وقایع نویسی سفرهای خود با مجاهدین افغان و پاکستانی تحت عنوان “سربازان خدا”، مسعود را “یکی از بزرگترین رهبران جنبش های چریکی در قرن بیستم” نامید(rferl,2006). احمد شاه مسعود در اواسط دهه ۲۰ زندگی خود، هنگامی که ارتش سرخ به افغانستان وارد شد، مقاومت را از شمال دره پنجشیر سازماندهی کرد و بی وقفه به خط تأمین تجهیزاتِ حیاتی شوروی در امتداد گردنه سالنگ حمله کرد. او به سرعت در چشم روس ها همچون خاری شد و آنها نیز با حملات گسترده ای تلافی کردند. اما جنگجویان بی شمار و پیشتاز در مبارزه همراهِ او بارها و بارها این حملات را دفع کردند. مسعود پس از کمک در شکست شوروی، به عنوان رهبر اتحاد شمال با طالبان و القاعده نیز جنگید و شهرت خود را به عنوان یک استراتژیست نظامی ماهر تقویت کرد. حامد کرزی مسعود را “قهرمان ملی افغانستان” نامید و سالروز درگذشت وی نیز به “هفته شهید” معروف شد (Latifi and Azimy,2012)
همچنین، به گفته ی فرنگیس نجیب الله در رادیو آزادی، احمد شاه مسعود تا سال ۲۰۰۱ آخرین سنگر در برابر طالبان محسوب می شد. وی از ولایت های شمال شرقی افغانستان، از جمله سنگر وی در دره پنجشیر، فرماندهی ۱۲۰۰۰ سرباز را بر عهده داشت و بین ۵ تا ۱۰ درصد از کشور را تحت کنترل داشت. اما ترور مسعود تغییرات چشمگیری را در افغانستان ایجاد کرد. چنانچه طی دو روز، القاعده حملات تروریستی علیه ایالات متحده را انجام داده و باعث شد واشنگتن به اصطلاح “جنگ علیه تروریسم” را آغاز کند که مرکز آن حمله به افغانستان و سرنگونی رژیم طالبان در کابل بود.
در همین رابطه پیتر برگن ترور احمد شاه مسعود را “پیش درآمد و پیش پرده ای برای حملات به نیویورک و واشنگتن دی سی” خواند. به هرروی، بیست سال پس از آن نه تنها هنوز صلح به افغانستان نرسید، بلکه طالبان بار دیگر کشور را فتح کرده و امیدها برای سعادت افغان ها و افغانستان در سرمایِ سلطه ی طالبان در دل ها یخ زد.
تصویر دو-احمد شاه مسعود معروف به شیر دره پنجشیر
بنابراین، پنجشیر را می توان نقطه تاریخ ساز در جریان جنگ های افغانستان محسوب کرد. این منطقه همیشه جبهه متفاوت تر و محکم تری را در برابر طرف دیگر جنگ گشوده اند. در زمان هایی که آتش خشونت تمام افغانستان را می سوزانده، پنجشیر به عنوان تنها نقطه در حال مبارزه معجزه آفریده است. اکنون نیز، در زمانی که طالبان لحظه به لحظه نشانه های حکومت ایده ال خود را بر در و دیوار کشور به نمایش می گذارند، مقاومت همچنان در این منطقه جریان دارد. البته این مسئله را نیز نباید از نظر دور داشت که وفاداری به ارزش های این منطقه مانند جلوگیری از پایمال شدن خون احمد شاه مسعود که طالبان نقش اصلی در مرگ او دارند و رقابت بر سر قدرت به عنوان یکی از رقبای اصلی طالبان نیز منجر به پایداری در مبارزه با طالبان در این منطقه شده است.
اما شاید در این میان تفاوت هایی نیز حس شود. چرا که به نظر می رسد شرایط تغییر کرده و برخی فاکتورهای اساسی در روندِ پایداری نیز تغییر جهت داده است. چنان چه می توان گفت در سال ۱۹۹۶، هنگامی که طالبان کابل را تصرف کردند، شخص اول دولت از کشور فرار نکرده و کشور را به حال خود نگذاشته بود. همچنین مورد دیگر آن است که احمدشاه مسعود و برهان الدین ربانی به دره پنجشیر عقب نشینی کردند و از آنجا مجددا ائتلاف شمال را گردآورده و مقاومت خود را در برابر طالبان ادامه دادند. اما این بار دیگر، اتحاد شمالی وجود ندارد. دولتی وجود ندارد و کل کشور، به استثنای برخی مناطق، اکنون کاملا در کنترل طالبان است. همچنین اینکه طالبان از سوی دیگر پذیرای بازیگران منطقه ای مانند چین و روسیه هستند، در حالی که پاکستان نیز آشکارا پیروزی خود را جشن می گیرد.
منابع
–
Bezhan, Frud (2021), “Afghanistan’s Anti-Taliban Stronghold Gears Up For New Fight Against Militants”, https://gandhara.rferl.org/a/panjshir-valley-taliban-afghanistan/31407634.html.
-rferl, “Afghanistan’s ‘Lion Of Panjshir”, (2006), https://www.rferl.org/a/1071112.html.
-Latifi, Ali M and Azimy, Qais, (2012), “Remembering the ‘Lion of Panjshir’”, https://www.aljazeera.com/features/2012/9/9/remembering-the-lion-of-panjshir.