داعش ولایت خراسان، عنصری مزاحم برای قدرت نمایی مطلقِ طالبان در افغانستان

۱۲ میزان (مهر) ۱۴۰۰ – ۴/ ۱۰/ ۲۰۲۱

داعش ولاية خراسان

زمانی که طالبان در ۱۵ اوت ۲۰۲۱ کابل را تسخیر، و مجددا چترِ استیلای خود بر افغانستان را گشودند، اعتقاد آنها براین بود که با کسب اقتداری مشروع و تکیه بر توانمندی خود در وادار ساختن نیروهای خارجی برای عقب نشینی و خروج از افغانستان، دیگر مانعِ مهمی در مسیرِ گردنفرازی و قدرت طلبی های آتی این گروه وجود نخواهد داشت و زین پس تمرکزِ مطلق آنها صرفا بر تحکیم قدرت و اشاعه احکام و قوانین مدنظرشان خواهد بود.

اما شاید همین طالبان، که خود سالیانِ سال خواب و آرامش را از چشم مردم افغانستان ربوده و با ارعاب، کشتار و ترورهای هدفمند مسبب بحران های امنیتی موجود در کشور بودند، نیروی رقیبِ کوچک اما متعصب و تندروی خود یعنی داعش ولایت خراسان را دست کم گرفته و احتمالِ قدرت نمایی و زیاده خواهی های این گروه افراطی را بی اهمیت انگاشته و یا مانعی برای تثبیت قدرت سراسری خود در افغانستان نمی دیدند.

اما گویی داعش ولایت خراسان حتی پیش از سقوط کشور به دست طالبان در کمین نشسته و مترصد فرصتی مناسب برای ابراز وجود و شاید یافتن جای پایی برای خود بود. در نتیجه این گروه که هم با طالبان و هم نیروهای تحت رهبری ایالات متحده در حال مبارزه بودند؛ اکنون با روی کار آمدن طالبان به عنوان رقیبی جدی عرض اندام کرده است. چنانچه در گیرودارِ جریان خروج نیروهای آمریکایی در تاریخ ۲۶ آگوست ۲۰۲۱ دو عامل انتحاری عضو داعش مسبب انفجارهایی در فرودگاه کابل و کشته شدن نزدیک به ۱۷۰ نفر من جمله ۱۳سرباز آمریکایی شدند؛ حمله ای که اولین ضربه استراتژیک به طالبان و تقویت چهره جهانی جهاد برای داعش ولایت خراسان بود.

همچنین در ادامه شاهدِ حملات بمب گذاری شده در جلال آباد در ۱۸ و ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۱ بودیم. از دیدگاه برخی ناظران، داعش ولایت خراسان از تاکتیک های طالبان علیه خود طالبان استفاده می کند. گرچه تنش های مابین داعش ولایت خراسان و طالبان پیش از گذشته نیز مطرح بود، لیکن با تسلط طالبان این منازعه به یک رویاروییِ عملی و جدی، و متعاقبا به چالش تامین امنیت کشور از سوی طالبان مبدل شده است. در نتیجه طالبان بیش از گذشته در موضع گیری هایِ مقابله جویانه جدی با داعش قرار گرفته است، تاحدی که طالبان در تاریخ ۱۰ مهر ۱۴۰۰ (۲ اکتبر ۲۰۲۱) سه تن را به اتهامِ عضویت در گروه داعش در ولایت ننگرهار به دار آویختند.

همچنین با توجه به اینکه داعش مسئولیتِ حمله در نزدیکی مسجد عیدگاه در ۳ اکتبر ۲۰۲۱ را بر عهده گرفت، چند ساعت پس از وقوع این انفجار، طالبان از نابودی یک “لانه داعش” در عملیاتی موفقیت آمیز سخن می گوید و برای مقابله و سرکوب اقدامات خودسرانه و مخرب این گروه دست به کار می شود. چنانچه ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان و معین وزارت اطلاعات و فرهنگ روز بعد از این واقعه در تویترش اعلام کرد: “شب گذشته در مربوطات حوزه هفدهم شهر کابل قطعه خاص مجاهدین امارت اسلامی بر یک لانه فتنه گروهای داعشی عملیات انجام دادند”.

به همین دلیل به نظر می رسید برای گروهی رادیکال که خود تا چندی پیش برای حکومت وقت تهدید محسوب می شدند، اکنون گروهِ بنیادگرایِ دیگری دردسر ساز و بحران آفرین شده و به تهدید وجودیِ مهم و قابل تاملی تبدیل گردیده است. چرا که گردن کشی های مداوم داعش می تواند توانایی طالبان برای تامین امنیت را تضعیف، و چهره ی سرسخت و مقاوم این گروه برای حکمرانی مطلق را خدشه دار کند. به هر روی، نباید فراموش کرد که با تبدیل طالبان از یک بازیگر غیردولتی به بازیگری دولتی، جرقه های امید در دل سایر گروه های اسلام گرا برای تشکیل دولت مدنظر خود و جامه عمل پوشاندن به شکل گیری آرمان شهر ایده آلشان روشن شده است.

اما داعش ولایت خراسان از کجا نشات می گیرد؟

گروه تروریستی داعش ولایت خراسان شش سال پیش توسط عناصر ناراضی و مخالفِ گروهِ تحریک طالبان پاکستان ایجاد شد. اما متعاقبا عناصر ناراضیِ طالبان، القاعده و شبکه حقانی نیز به آن ملحق شده و به دنبالِ آن امسال ده ها حمله را در افغانستان انجام داده است. اما این گروه در سال ۲۰۱۵ در ننگرهار شرق افغانستان اعلام موجودیت و بعدا به مناطق دیگر به ویژه شمال نفوذ کردند. همچنین جذب و استخدامِ نیروهای ناراضی طالبان از اولین نشانه های اختلاف بین دو گروه را رقم زد. به طوری ملا اختر منصور نامه ای به همتای داعشی خود، ابوبکر ابغدادی نوشت و از وی خواست تا از استخدام افراد ناراضی این گروه دست بردارد.

اما اختلافات جدی و جنگ بیشتر بین دو این گروه در آوریل ۲۰۱۷ شروع شد. زمانی که دولت اسلامی ولایت خراسان سه فروشنده مواد مخدر را دستگیر کرد، کسانی که برای جمع آوری کمک های مالی برای طالبان در جوزجان در شمال افغانستان مواد مخدر می فروختند. همچنین بار دیگر زمانی بود که در ماه مه ۲۰۱۷ درگیری بین دو طرف در امتداد مرز ایران صورت گرفت که منجر به کشته شدن ۲۲ شبه نظامی شد. همچنین طالبان سال بعد برای پاکسازی داعش از جوزجان حمله ای دیگر را آغاز کرد. درگیری ماه ژوئیه به شکست بزرگی برای گروه داعش ولایت خراسان منتهی شد. تا اینکه این گروه در اواخر سال ۲۰۱۹ توسط ارتش آمریکا و ارتش افغانستان کاملا ریشه کن شدند. اگرچه شورای روابط خارجی برآورد می کند که هنوز ۲۲۰۰ عضو فعال داعش در افغانستان وجود دارد. (Sommerlad, 2021)

این تهدیدها یک پویایی پیچیده بین طالبان، القاعده و شبکه حقانی و رقیب تلخ آنها داعش ولایت خراسان ایجاد کرده است، آنچه که به گفته برخی تحلیلگران مبارزه ای خونین شامل هزاران جنگجوی خارجی از هر دو طرف است. چرا که بر طبق ارزیابی گزارش سازمان ملل در ژوئن ۲۰۲۱، در ماه های اخیر ۸۰۰۰ تا ۱۰٫۰۰۰ مبارز از آسیای میانه، منطقه قفقاز شمالی روسیه، پاکستان و منطقه سین کیانگ در غرب چین وارد افغانستان شده اند.

بر اساس این گزارش، اکثر آنها با طالبان یا القاعده مرتبط هستند، اما بسیاری از آنها نیز با داعش ولایت خراسان متحد هستند و در نتیجه چالش بزرگی را برای ثبات و امنیتی که طالبان وعده تامین آن را داده اند ایجاد می کنند. بنابراین شاید بتوان گفت جریانِ تحولاتِ اخیر افغانستان و همچنین تنش و بی ثباتی های ناشی از سقوط کشور، زمینه سازِ رخنه، نفوذ، تجهیز و قدرت گیری گروه های رقیب برای بی نصیب نماندن از سفره ی گسترانده شده و محکم کردن جای پای خود در افغانستان خواهند بود. چنانچه به گفته یکی از مقامات امنیتی سابق افغانستان، “افغانستان اکنون لاس وگاس تروریست ها، رادیکال ها و افراط گرایان شده است.”

رادیکال ها و افراطیونِ سراسر جهان شعار داده و پیروزی طالبان را جشن گرفتند، این امر راه را برای ورود دیگر افراط گرایان به افغانستان هموار می کند. اما این ها همه درحالیست که رهبران داعش در افغانستان تصرف طالبان بر این کشور را محکوم کرده و از نسخه حکومت آنها در اسلام انتقاد کردند که سرسختی لازم و کافی را ندارند. در حالی که هر دو گروه شبه نظامیان تندرو اسلام سنی هستند و ادعا می کنند که پرچمداران واقعی جهاد هستند، اما آنها دشمنان قسم خورده ای هستند که برسر جزئیات ایدئولوژیک دین و استراتژی اختلاف دارند.

طالبان از نام اسلامگراییِ محافظه کار دیوبندی پیروی می کنند، در مقابل داعش از سلفی گری و جهاد جهانی پیروی می کند. رهبران داعش ولایت خراسان توافقنامه ای را که طالبان و ایالات متحده سال گذشته در دوحه امضا کردند را رد کرده و برخلاف سایر گروه های جهادی پیروزی طالبان را تبریک نگفتند. بنابراین در حالی که طالبان در سال های اخیر مذاکرات صلح با ایالات متحده را دنبال می کردند، طالبان ناراضی به طور فزاینده ای به سمت داعش افراطی تر رفتند و شمار آنها را افزایش دادند.

بدین ترتیب، گرچه القاعده، شبکه حقانی و طالبان در یک صف بندی و پیوندی ناگسستنی قرار دارند و دولت اسلامی ولایت خراسان هیچ گاه یک نیروی اصلی و مهم در افغانستان نبوده است، اما باید در نظر داشت حتی اگر داعش ولایت خراسان در پیِ قدرت طلبی های فزاینده نیز نباشند، باز هم به عنوانِ اهرمی ضربه زننده و تهدید کننده می توانند در بلند مدت به تضعیف پایه های اقتدار و درهم شکستن چهره سرسخت طالبان اقدام کنند. اما از سوی دیگر برخی تحلیلگران معتقدند که داعش می تواند به شبکه حقانی پیوند داشته باشد. چنانکه طبق گزارش ها، شهاب المهاجر، رهبر شاخه خراسانِ داعش از فرماندهان سابق حقانی بوده است. (Schmitt, 2021) به هرروی، به نظر می رسد این گروه تروریستی نه تنها برای طالبان بلکه برای بازیگران منطقه و فرامنطقه هم مسئله ساز باشد.

تهدید امنیتی از جانب داعش برطالبان

طالبان ادعا می کند که مقوله ی امنیت از زمان تسلطشان بر افغانستان “تضمین شده” و این کشور از “باتلاق جنگ” نجات یافته است. اما یک سری حملات توسط گروه وابسته به گروه داعش در هفته های اخیر این ادعاها را بر هم زده است. چنانچه در بیش از یک ماه از روی کار آمدن طالبان، گزارش هایی مبنی بر حملات و فعالیت های داعش ولایت خراسان در شهرهای کابل، جلال آباد و مزارشریف منتشر شده است. حملات اخیر منجر به کشته شدن غیرنظامیان و ظاهرا جنگجویان طالبان شد. به گونه ای که دولت اسلامی ولایت خراسان در پیامی در تلگرام مدعی شد که تا ۳۵ جنگجوی طالبان را در جلال آباد کشته است -البته طالبان این آمار را رد کرده است.

چنانچه هر یک از این موارد با سخنان تندی از سوی طالبان روبرو شده است و آنها همچنان متعهد به از بین بردن نیروهای وفادار به داعش هستند. همچنین طالبان با سرکوب اعضای داعش ولایت خراسان، دست کم ۸۰ جنگجوی ادعایی در ننگرهار – که پایگاه پایگاه داعش ولایت خراسان است را، بازداشت کردند. این گروه همچنین مدعی شد که ابوعمر خراسانی رهبر سابق دولت اسلامی ولایت خراسان را در زندان پلچرخی کابل کشته است. (Haris and Latifi, 2021)

بدین ترتیب گرچه تصرف صاعقه وارِ طالبان بر این کشور قویا اطمینان می داد که همه شبه نظامیان در افغانستان تحت کنترل آنها هستند، اما نباید فراموش داعش ولایت خراسان رقیبی کوچک اما تلخ و گزنده برای طالبان به نظر می رسد. بر خلاف بسیاری از ناظران سیاسی که دولت اسلامی ولایت خراسان را موی دماغ طالبان و عنصری مزاحم برای این گروه می دانند، به باور برخی دیگر، موجودیت داعش ولایت خراسان تنها در قالبِ عنصری انحرافی (red herring) بوده تا از این طریق همه آنچه طالبان و پاکستان بدان نیاز دارد را به آنها اعطا و با حمایت بین المللی به اهداف خود برسند. حتی شاید با حمایت های آتیِ طالبان، این گروه عنصری موجه در خط زدنِ گروه های تروریستی و یا زمینه سازِ مداخله مجددِ نیروهای خارجی در جهت سیاست مبارزه با تروریسم شوند.

چنانچه طبق اظهارات مقامات آمریکایی، حتی اگر طالبان و داعش ولایت خراسان در دشمنان قسم خورده هم نباشند حداقل در افغانستان رقیب هم هستند؛ بنابراین شاید احتمالاتی از حمایتِ قدرت های خارجی از طالبان برای از میان برداشتن تهدید احتمالی داعش وجود داشته باشد. چنانچه به گفته ی یکی از مقامات وزارت دفاع ایالات متحده به آسوشیتدپرس که تمایلی به فاش شدن نام خود نداشت؛ دولت ترامپ درصدد انعقاد توافق با طالبان در سال ۲۰۲۰ بود تا از این طریق امید برای پیوند نیروها با طالبان علیه گروه وابسته به دولت اسلامی وجود داشته باشد.

زیرا آمریکا این گروه را تهدید واقعی برای سرزمین آمریکا می داند. از دیگر سو، به باور برخی تحلیلگران، طالبان نیز در مقابل ممکن است به بزرگنمایی این تهدید با هدف جلب حمایت قدرت های منطقه ای به ویژه روسیه، چین و کشورهای آسیای میانه و یا حتی قدرت های فرامنطقه ای چون ایالات متحده که نگران این گروه تروریستی هستند، تمایل داشته باشند.

به عبارت دیگر، کسانی که فکر می کنند جنگ با خروج ایالات متحده از افغانستان و کنترل طالبان بر کشور به پایان رسیده است، اشتباه می کنند. آمریکا و متحدانش جایی نمی روند. بلکه آنها در حال تغییر موقعیت خود برای دور دیگری از درگیری ها و جنگ ها هستند. علاوه براین ایالات متحده چین و روسیه نیز بلافاصله پس از بازگشت طالبان به کابل متعهد شدند که همکاری نزدیکی با طالبان داشته باشند. بیشتر به خاطر جلوگیری از سرازیر شدن خطرات امنیتی از افغانستان. در حقیقت چین و روسیه چالش مشترکی دارند: نفوذ گروه های تروریستی از افغانستان.

بنابراین، اکنون برای بسیاری از کارشناسان تروریسم، بزرگترین چالش پیش رو این است که چگونه از تبدیل شدن افغانستان به «دولت درمانده» جلوگیری شود. زیرا تاریخ نشان می دهد که دولت های درمانده و شکست خورده می توانند بستر مناسبی برای گروه های تروریستی فراملی باشند. بنابراین علاوه بر بستری مساعد و مناسب فعالیت گروه های تروریستی در خود افغانستان، باید گفت در همسایگی این کشور نیز گروه های تروریستی بسیاری در حال فعالیت هستند. به طوری که پاکستان نگران ظهور تحریک طالبان پاکستان است. (RAJA, 2021)

با این حال مبارزه با داعش برای طالبان چالش آفرین است. چرا که از یک سو طالبان در حال دست و پنجه نرم کردن با جبهه مقاومت در پنجشیر است و بازشدن جبهه جنگی دیگر برای این گروه شرایط را دشوارتر خواهد کرد. از این گذشته به اعتقاد آنتونیو جوتسازی در بی بی سی فارسی، «طالبان مشکلات و شکاف هایی نیز در بین خودشان دارند که مقابله با گروه خراسان را دشوار می کند. به طوری که در شرق کشور، در رده هایی از طالبان، شمار قابل توجهی وجود دارند که یا با گروه خراسان احساس همدلی کرده و یا آن را به عنوان ابزار مناسبی برای تحت فشار قرار دادن رهبری طالبان می بینند. از طرف دیگر گروه خراسان برخلاف طالبان یک گروه چندقومی و عاری از تعصب قومی است. به طوری که شمار رو به افزایش طالبان تاجیک قابل ملاحظه است این در حالی است که طالبان ازبک و تاجیک حدود ۱۵% نیروهای طالبان را تشکیل می دهند. بنابراین، نارضایتی آنها مسئله جدی برای رهبری است. در نتیجه گروه خراسان شکاف های بین سازمان طالبان را شناسایی کرده و بی رحمانه به آنها ضربه خواهد زد. طالبان نیز در حال حاضر در موقعیت ضعیفی قرار دارد و نمی تواند واکنش درستی نشان دهد. گروه خراسان هم دیگر آسیب پذیر نیست.»

جمع بندی

به هرحال تاریخچه دولت اسلامی نشان می دهد که تعطیلی و مهار شبکه های تروریستی چه میزان دشوار است. اما نباید فراموش کرد که داعش ولایت خراسان گرچه در حد و اندازه داعش عراق و شام نبوده و نیست، اما تفکرات ایدئولوگ های جهادی آنها مبنی بر جهان گستریِ جهاد و احیای خلافت اسلامی در ابعاد جهانی را در سر می پروراند. چنانچه دولت اسلامی ولایت خراسان افغانستان را به سکوی پرش تلاش های این گروه برای احیای خلافت اسلامی در نظر می گیرد. به هر صورت لازم نیست داعش ولایت خراسان به اندازه ی همتایان خود در عراق و سوریه جاه طلب باشد، بلکه موجودیت صرف آن نیز می تواند امیدها برای احیای خلافت اسلامی و اعمالِ تهدیدهایی گاه و بیگاه بر طالبان و به عبارتی هدف قرار دادن اقتدار آنها در جایی که لازم باشد را زنده نگاه دارد.

در کل می توان گفت داعش احتمالا از خلا امنیتی برای احیا و بازسازی سریع خود حداقل در مناطق شرقی کشور استفاده خواهد کرد و می تواند دردسر های زیادی را برای طالبان و همچنین غیرنظامیان و دامن زدن به بی ثباتی ایجاد کند. در نهایت باید گفت دولت اسلامی ولایت خراسان با نفوذ و گستره ی فعالیت خود به ویژه در سال های اخیر در افغانستان، همچنین جذبِ نیروهای افراطی مخالفِ با طالبان و بازیگران خارجی تهدید بالقوه ای محسوب می شود اما با نقش قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای و تقویت طالبان، امکان تبدیل دولت اسلامی ولایت خراسان به تهدیدی بالفعل وجود ندارد.

منابع:

– Haris, Mujtaba and Latifi, Ali M, (2021), “Taliban takes on ISKP, its most serious foe in Afghanistan”, https://www.aljazeera.com/news/2021/9/27/afghanistan-taliban-promises-to-eradicate-groups-seeking-chaos
– RAJA, IRFAN, (2021), “Is Afghanistan a playground for new proxy wars?”, https://www.dailysabah.com/opinion/op-ed/is-afghanistan-a-playground-for-new-proxy-wars
– Schmitt, Eric, (2021), “ISIS Branch Poses Biggest Immediate Terrorist Threat to Evacuation in Kabul”, https://www.nytimes.com/2021/08/25/us/politics/isis-terrorism-afghanistan-taliban.html
– Sommerlad, Joe,(2021), “ what is the difference between the Taliban and Isis?” https://www.independent.co.uk/asia/south-asia/taliban-isis-difference-afghanistan-b1911634.html?amp#referrer=https://www.google.com&csi=1