جنبش های اجتماعی زنان؛ ستون مقاومت در برابر سلطه جویی طالبان

۱۵ قوس (آذر) ۱۴۰۰ – ۶/ ۱۲/ ۲۰۲۱

زنان افغانستان همواره به واسطه شرایطِ دشوار و نامساعد، بیش از سایر اقشار و گروه های دیگر تحت فشار بوده اند. به گونه ای که طبق شاخص های سنجش برای صلح، امنیت؛ افغانستان طی سال ها یکی از چندین کشور خطرناک برای زنان و همچنین کودکان محسوب شده است. از هنجارهای اجتماعیِ غالب، تبعیض های جنسیتی، سنت های پدرسالارانه دیرین، درک فرهنگی ضعیف و شرایط نامناسب اقتصادی در این کشور گرفته، تا تحولات سیاسی-اجتماعی متغییر و جنگ در افغانستان، همگی مسیر ناامن، ناهموار و سختی را پیش روی زنان قرار داده است. اکنون نیز هیچ قشری به اندازه زنان و دختران افغان تحت تأثیر سلطه اخیر طالبان بر افغانستان نیست.

با این وجود زنان افغانستان هیچ گاه تسلیم نشده و برای غلبه بر شرایط موجود جنگیده اند. اما بزرگترین و مهمترین چالش در برابر رشد و تعالی آنها اشاعه احکام افراطی و عدم پذیرش نقش زنان در جامعه بوده است. رژیم طالبان طی سال های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ نشان داد که برای زن، موجودیت و نقش آن هیچ ارزش و اعتباری قائل نیست و ذیلِ اشاعه ی احکامی ناروا و دگم به حذف و کمرنگ ساختن حضور این قشر در جامعه دست زد. گرچه با حمله ی نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا در سال ۲۰۰۱، سرنگونیِ رژیم طالبان و فراهم آمدن فضای باز نسبی، زنان طی دو دهه موفق به کسب دستاوردهای چشم گیری شدند، لیکن با تسلط مجدد طالبان بر کشور در ۱۵ اوت ۲۰۲۱ و بازگشت مجدد آنها به عنوان حُکام جدید کشور افغاستان، بزرگترین ترس جامعه بین الملل بر آینده نه چندان روشن برای زنان در این کشور سربرآورد.

لیکن شاید بتوان گفت این بار طالبان باید از قدرت غیرقابل سرکوب و اراده راسخ زنان برای ماندن و نقش آفرینی در جامعه نگران باشد. چرا که صدای زنانی که دو دهه برای کسب مطالبات خود و مشارکت در جامعه بی وقفه تلاش کرده اند، دیگر همچون دهه ۹۰ به سادگی خاموش شدنی نیست. بیش از سه ماه از روی کار آمدن طالبان می گذرد، اما این زنان بوده اند که از همان روزهای نخست در پی مخالفت با حاکمیت مجدد طالبان برآمده و همچون تمامیِ عرصه ها در صف نخست اعتراضات قرار داشتند.

این حق طلبی و مطالبه گری، از زنان شاغل و فعالان اجتماعی مدنی تا دانشجویان و محصلین نمایان بود. چنانچه چندی پیش صدایِ دادخواهیِ دختر ۱۵ ساله افغان، ستوده فروتن خطاب به مقامات طالبان و برای بازگشایی مدارس به روی دختران توسط جهانیان شنیده شد. سخنانی اعتراضی از سوی نوجوانی که او را در فهرست ۲۵ زن تاثیر گذار جهان در مجله فایننشال تایمز قرار داد و انعکاسی از جنبش های اجتماعی متحول و در حال تکامل در عصر جهانی شدن و نقش غیرقابل انکار زنان و دختران حتی تحت حاکمیت گروه طالبان می باشد.

کنش های جمعی یا فردی در راستای تحقق جنبش های اجتماعی می تواند همان بُعد سوم قدرت (قدرت نرم) برای نفوذ و تاثیرگذاری باشد. چنانچه این جنبش ها همراه با مقاومت پایدار در مسیری از بازگرداندن حقوق گروه های اجتماعی کارآمد و بهبود وضعیت شکننده زنان، بی شک می تواند سدی مستحکم در برابر سیاست های زیاده خواه و سخت گیرانه طالبان، انتقاد به وضعیت موجود و تغییر چارچوب های قانونی جزم اندیشانه باشد.

پیشینه ای از جنبش زنان در افغانستان

زنان افغان، درست مانند زنان از هر ملیتی، در یک دسته بندی منحصر به فرد و منفرد قابل تعمیم نیستند. آنها آمال، مطالبات و چشم اندازهای زیادی برای آینده دارند که بر اساس هویت اجتماعی-اقتصادی، تعلقات مذهبی یا فقدان آنها، موقعیت در کشور و هویت قومی موجود شکل گرفته است. جنبش ‌ها و سازمان ‌های حقوق زنان افغانستان نیز طیف متنوعی از مطالبات با رنگ و بوی مذهبی و غیرمذهبی را در بر می گیرند.

در دهه ‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، افغانستان دستخوش یک سری اصلاحات لیبرالی گردید که توسط دولت و برنامه ‌های خدمات اجتماعی آغاز شد و مشارکت فعال زنان در هنر، فرهنگ و سیاست را به ‌طور اساسی افزایش داد. جنبش های زنان با تصویب قانون اصلاح حقوق برابر در قانون اساسی افغانستان در سال ۱۹۶۴ جسورتر شدند. در آن زمان زنان افغان شروع به مطالبه گری حقوق بیشتر کردند.

در طول جنگ شوروی-افغانستان و اشغال که از سال ۱۹۷۹ تا ۱۹۸۹ ادامه یافت، بسیاری از زنان افغان با وجود هدف قرار گرفتن، ضرب و شتم، یا کشته شدن به دلیل فعالیت خود، علیه شوروی جنگیده و تظاهرات کردند. دو تن از برجسته ترین زنانی که برای مقاومت کشته شدند، شهید ناهید و مینا کمال، مؤسس جمعیت انقلابی زنان افغانستان بودند؛ سازمانی که در سال ۱۹۷۷ در مخالفت با دخالت خارجی در افغانستان و فساد در دولت افغانستان تأسیس شد. در دهه های اخیر نیز، زنان متخصص و حرفه ای از مهارت های خود به عنوان اهرمی در برابر احکام سرکوبگرانه استفاده کردند.

گرچه طی دو دهه وضعیت زنان افغانستان رو به بهبود گذاشت، لیکن افزایش فساد کارایی پروژه های مختلف را کاهش داد و دستاوردهای به دست آمده را تضعیف کرد. همانطور که گزارش های رسانه ای اشاره کردند، در حالی که زندگی برخی از زنان در مناطق شهری به ویژه کابل بهبود یافته است، زندگی زنان در سایر نقاط کشور غیر قابل تحمل بود. (theconversation, 2021)

در هر صورت، با روی کار آمدن طالبان، این گروه با توجه به ماهیت رادیکال خود به ارائه ی احکامی سخت گیرانه به ویژه برای زنان دست زدند. طالبان با تفسیر تند خود از اسلام، محدودیت هایی را برای آزادی زنان ایجاد کردند. چنانچه حضور دختران بالاتر از صنف ششم به مکاتب و ادامه کار زنان برای حضور در مشاغل دولتی و یا کارهای مختلف دیگری را منع کرده، قائل به تفکیک جنسیتی کلاس های دانشگاهی و همچنین اساتید آن شده، ورزش بانوان را ممنوع کرده، وزارت زنان را حذف و به جای آن وزارت امر به معروف را جایگزین کرده، و برای پوشش و حتی ظاهر آنها نیز فرامینی ارائه کردند.

بنابراین، طالبان از زمان به دست گرفتن قدرت یک سیستم آپارتاید جنسیتی را ایجاد کرده و زنان افغانستان به حبس خانگی سوق داده است. این در حالی است که زنان قبل از کنترل طالبان، به ویژه در کابل پایتخت و دیگر شهرهای بزرگ کشور مشغول تحصیل و کار بودند. به عنوان مثال، پنجاه درصد دانشجویان و ۶۰ درصد معلمان دانشگاه کابل را زنان تشکیل می دادند. علاوه بر این، ۷۰ درصد معلمان مکاتب، ۵۰ درصد کارمندان غیرنظامی دولتی و ۴۰ درصد پزشکان در کابل، زن بودند. با این وجود، اعمال محدودتی های موجود برای زنان افغان قابل پذیرش نیست مسئله ای که منجر به شکل گیری دو جنبش زنان در طی صدوده روز اخیر شده است: حرکت خودجوش زنان مبارز افغانستان و جنبش زنان عدالت خواه افغانستان.

گرچه طالبان نوین با طالبان دهه ۹۰ تفاوت چندانی ندارند، لیکن این گروه حداقل برای ظاهرسازی و کسب مشروعیت و به رسمیت شناخته شدن در مجامع جهانی به تخفیف صوری موازین خود و ارائه لفاظی های بی پایه در نشان دادن ارزش و احترام به حقوق زنان مبادرت کردند. چنانچه در تاریخ ۳ دسامبر ۲۰۲۱ (۱۲ آذر۱۴۰۰) فرمان رهبر طالبان، ملا هبت الله آخوندزاده به نام «حقوق زنان» صادر گردید که برای عملی شدن “تامین حقوق زنان” به وزارت خانه ها، عالمان دینی و بزرگان قومی ارائه شده است. در فرمان طالبان که از سمت ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان منتشر شد آمده است که «زن یک دارایی نیست، بلکه یک انسان نجیب و آزاد است. هیچکس نمی تواند او را در ازای صلح و یا پایان دادن به خصومت به کسی بدهد».

اما به باور بسیاری فرمان ملا هبت الله آخوند در حد پروپاگاندایی ناشیانه برای جلب توجه جامعه جهانیست. همچنین این فرمان با واکنش های بسیاری از شهروندان افغان رو به رو شد؛ چراکه در آن به حق تحصیل یا کار زنان اشاره ای نشده است. مسئله ای که نشان دهنده این است که این گروه علاقه ای به حفظ آزادی های اساسی این قشر از جامعه ندارند. این فرمان که قوانین مربوط به ازدواج و دارایی زنان را تعیین می کند تصریح می کند که زنان نباید مجبور به ازدواج شوند و زنان بیوه در دارایی شوهر خود سهم دارند. درهر حال نمی توان منکر شد که تاب آوری و استقامت زنان افغانستان و رساندن صدای خود به گوش جهانیان باعث شده تا جامعه جهانی برای متعهد ساختن طالبان به رعایت موازین حقوق بشری و ایجاد دولتی همه شمول با اجماعی از گروه ها، اقشار و اقلیت های مختلف بر طالبان فشار آورند؛ پس کنش های جمعی زنان اعتراضات قدرتمند آنها در برابر نوطالبان است.

محدودیت طالبان بر زنان و سربرآوردن جنبش های زنانه در کابل

زنان افغان در طی دو دهه اخیر، در کنار مشکلات و چالش های فراوان برای به دست آوردن حقوق شان در اجتماع، مباررات طولانی بسیار و مهم تر از آن موثری داشته اند. درحقیقت، خود نسل جدید زنان افغان بزرگترین دستاورد دو دهه گذشته افغانستان هستند که این دستاورد در معرض خطر و تهدید جدی قرار دارد. اما پس از سقوط کابل همین زنان در خط مقدم مبارزه برای خواسته هایشان با طالبان و با کمترین امکانات حضور داشتند. مبارزاتی از روز نخستین طالبان در کابل در خیابان ها هرچند با تعدادی اندک شروع شود و به پستوهای خانه ها به دلیل محدودیت حضور در اجتماع از سوی طالبان رسید. تاکنون ۱۷ برنامه اعتراضی برگزار کرده اند اما برنامه اخیر این جنبش که در واکنش به فرمان تازه طالبان در مورد زنان بود لغو شد.

شاید بتوان گفت جنبش های اعتراضی زنان نسبت به طالبان در دو قالبِ جمعی- واقعی در کف خیابان ها و از سوی دیگر فردی-مجازی صورت گرفته است. رسانه های اجتماعی ابزار تسهیل کننده ای در شکل دهی به هویتی نوین برای گروه های معترض و معنا بخشی به جریان اعتراضی ملی و محلی آنهاست. حتی کنش های هویتی معترضان در یک کشور می تواند جامعه ی جهانی را نیز زیر سوال برد. چنانچه در اکتبر ۲۰۲۱ و در اعتراض به انفعال جامعه جهانی در قبال بحران افغانستان، فعالان زن در کابل تابلوهایی را در دست داشتند که روی آن نوشته شده بود “چرا جهان در سکوت مردن ما را تماشا می کند؟”

همچنین زنی که جرقه یک جنبش رسانه های اجتماعی برای نمایش لباس های سنتی افغانستان را برانگیخت، براین باور است که حقوق اساسی زنان مورد حمله و تجاوز قرار گرفته است. در تظاهراتی که در دانشگاه کابل سازماندهی شده بود، حدود ۳۰۰ زن با برقع های مشکی بلند و کاملا پوشیده دیده می شدند که صورت و دست های خود را پوشانده بودند. آنها ظاهرا برای حمایت از فرامین طالبان جمع شده بودند و پرچم هایی را در تظاهرات خود به اهتزاز درآوردند.
اما زنان افغان با انتشار عکس های خود در فضای مجازی به اعتراضات پاسخ داده و گفته اند که هرگز حجاب کامل در این کشور این چنین نبوده است. زنان افغان در سرتاسر جهان تصاویری از خود با پوشیدن لباس های رنگی که نشان و نمادی از فرهنگ افغانستان است را به اشتراک گذاشته اند. این جنبش آنلاین با استفاده از هشتگ های # به لباس من دست نزن! و #فرهنگ افغانستان، به سیاست های تند طالبان در قبال زنان و پوشش آنها اعتراض کرده است. (euronews, 2021)

از دیگر سو، در بعد عملی و واقعی از حضور اعتراضی زنان می توان به گزارش دیدبان حقوق بشر اشاره کرد که طبق آن؛ زنان در هرات از اولین کسانی بودند که پس از تسلط طالبان بر کابل و بیشتر کشور، تظاهراتی را برای دفاع از حقوق زنان سازماندهی کردند. سازمان ‌دهندگان و معترضان گفتند که آنها در تظاهرات ضدطالبان شرکت نمی‌کنند یا از دولت سابق حمایت نمی‌کنند، اما از طالبان می‌خواهند که به حقوق آنها احترام بگذارند: زندگی بدون ترس از انتقام علیه آنها و اعضای خانواده ‌شان. بتوانند بدون نیاز به محرم (عضو مرد خانواده) از خانه خارج شده و یا به شغل خود ادامه دهند.

چند روز پس از تسلط طالبان بر هرات، گروهی از زنان خواستار ملاقات با رهبران محلی طالبان برای گفتگو در مورد حقوق خود شدند و چند روز بعد توانستند با نماینده طالبان ملاقات کنند. با این حال، این مقام محلی انعطاف ‌ناپذیر بود؛ او به زنان اعلام کرد که از پافشاری بر حقوق خود دست بردارند و اگر از طالبان حمایت کنند، برای فعالیت‌ های گذشته‌ شان عفو کامل پاداش می‌ گیرند.

در نتیجه برخی از زنان احساس کردند راهی جز اعتراض ندارند و دو تظاهرات ترتیب دادند. حدود ۶۰ تا ۸۰ زن در اولین عتراضات در ۲ سپتامبر شرکت کردند و طالبان مداخله نکردند. اما پاسخ طالبان به اعتراض دوم، در ۷ سپتامبر، خشونت آمیز و شدید بود. طالبان برای متفرق کردن جمعیت، معترضان را شلاق زدند و با شلیک سلاح، دو نفر را کشته و حداقل هشت تن دیگر را زخمی کردند. متعاقبا طالبان تظاهرات ‌هایی را که تأییدیه وزارت عدلیه در کابل را نداشتند، ممنوع کرده، و به سازمان‌ دهندگان دستور دادند که اطلاعات مربوط به اهداف اعتراض‌ ها و شعارها را در هر درخواستی از این وزارت ارائه کنند. (HRW, 2021)

همچنین طبق گزارشی در هفته نامه نیم رخ که رسانه ای با محتوای مسائل زنان افغان است، «حرکت خودجوش زنان مبارز افغانستان» و «جنبش زنان عدالتخواه افغانستان» دو جنبش زنانه است که در حاکمیت سه ‌و نیم ماهه طالبان اعتراضات خیابانی، کنفرانس ‌های مطبوعاتی و برنامه ‌های متعددی در مبارزه با طالبان برگزار کردند. این جنبش ‌ها که از چهره‌ های جدید زنان در کابل شکل گرفته، علیه سیاست ‌های طالبان در قبال زنان مبارزه می‌کنند و فرمان جدید طالبان را که از سوی ملا هبت‌الله، رهبر این گروه صادر شده محدود به نقش خانه‌داری برای زنان می‎‌خوانند.

طبق گزارش هفته نامه نیم رخ در این بیانیه آمده است که: فرمان امیرالمومنین طالبان در مورد حقوق زنان نشان می‌دهد که آنچه طالبان در مورد زنان افغانستان می ‌اندیشند از ساحت خانه و خانه ‌داری فراتر نمی‌ رود. این جنبش از گروه طالبان خواسته است که برای وضع محدودیت‌ های بیشتر بر زنان تلاش نکنند بلکه بهتر است زمینه‌ آموزش را بدون تفکیک جنسیتی برای دختران و پسران مهیا سازند، مکاتب و دانشگاه‌ها را به روی دختران باز بگذارند، به حق انتخاب و حضور زنان در امور اجتماعی احترام بگذارند و مانع مشارکت سیاسی زنان نشوند.

همچنین، زنان عدالت خواه از جامعه جهانی خواسته است که «دست از سکوت و تعامل با طالبان» بردارند و برای تحقق ارزش ‌های مدنی و حقوق بشر در افغانستان با مردم افغانستان و جنبش ‌های زنانه‌ که این ‌روزها در مقابل سرکوب ‌ها و محدودیت ‌های طالبان ایستادگی می‌کنند، همکاری نمایند. در همین راستا، حرکت خودجوش زنان مبارز افغانستان در ۱۳ آذر ۱۴۰۰ در شهر کابل با تدویر یک کنفرانس مطبوعاتی از فرمان جدید طالبان در مورد حقوق زنان انتقاد کرد. اعضای رهبری این جنبش زنان تأکید کردند که فرمان جدید رهبر طالبان نشان می‌دهد که هنوز طالبان برای زنان حقوق اساسی، حقوق سیاسی، حقوق مدنی و آزادی‌های فردی-اجتماعی قائل نیستند. (احمدی، ۱۴۰۰)

جمع بندی

در نهایت با وجود تمام مشقات و محرومیت های اعمال شده باید گفت زنان افغان هیچ گاه قربانیانی منفعل نبوده و نیستند که تنها انتظار نجات از سوی جامعه ی بین الملل را بکشند. آنها تاریخی غنی از مقاومت و مخالفت سیاسی دارند. گرچه زنان از آینده ی تاریک تحت حاکمیت طالبان نگران بوده و حتی وحشت زده اند، لیکن بر ترس خود غلبه کرده و جسارت به خرج می دهد تا به نقطه صفر ماجرا بازگردانده نشوند. زنان مدافع حقوق بشر در افغانستان در مواجهه با تهدیدات ناشی از خشونت ‌های مبتنی بر جنسیت و محدودیت ‌های اعمال شده در آزادی مشارکت و بیان، محکم ایستاده و بی ‌عدالتی را به چالش می ‌کشند.

بنابراین، زنان افغانستان که این روزها سنگرداران اصلی میدان مبارزه با طالبان هستند از زمان روی کارآمدن این گروه به شیوه های مختلف به دنبال احقاق حق و جلوگیری از ضایع شدن دستاوردهای خود طی دو دهه هستند. در واقع این جنبش ها تصویر تازه ای از مبارزه و اعتراضات را در طول تاریخ افغانستان با ماهیتی کاملا زنانه نشان می دهد که حکایت از تغییر نقش کنشگری و سطح آگاهی زنان افغان دارد. درواقع، این جنبش های زنانه در کنار اینکه فصل تازه ای از اعتراضات را در تاریخ سیاسی و اجتماعی افغانستان رقم زده، نشان دهنده تغییر بنیادین در ماهیت مطالبات و اندیشه های زنان افغان است.

بیش از ۱۱ میلیون افغان – تقریب یک سوم کل جمعیت – زنان و دختران زیر ۲۵ سال هستند. برخی از این زنان و دختران با انتظار آینده ای رشد و پرورش یافته اند که در آن بتوانند درس بخوانند، کار کنند، به مراقبت های بهداشتی دسترسی داشته باشند و آزادانه فعالیت کنند. برابری جنسیتی یک جنبه اصلی توسعه پایدار است اما دستیابی به آن در کشوری مانند افغانستان که زیر بار جنگ، تحکم طالبان و مردسالاری است بسیار دشوار است. فقدان درک فرهنگی از سوی جامعه جهانی در حمایت از کشوری مانند افغانستان یک گلوگاه واقعی است. بنابراین مهم است که جامعه جهانی به صدای آنها گوش دهد تا از مطالبات زنان افغان برای آینده ای بهتر حمایت کند.

منابع:

– احمدی، حسین، (۱۴۰۰)، “واکنش دو جنبش زنانه از کابل به فرمان جدید طالبان در مورد حقوق زنان”، هفته نامه نیمرخ، https://nimrokhmedia.com/10703/reaction-of-two-womens-movement-in-kabul-at-new-orders-of-talibans-leader-about-womens-rights/

– euronews, (2021), “#DoNotTouchMyClothes: ‘The women of Afghanistan are facing an assault'”, https://www.euronews.com/2021/09/17/donottouchmyclothes-the-women-of-afghanistan-are-facing-an-assault
– HRW, (2021), “Afghanistan: Taliban Abuses Cause Widespread Fear”, https://www.hrw.org/news/2021/09/23/afghanistan-taliban-abuses-cause-widespread-fear
– theconversation, (2021), “Afghan women have a long history of taking leadership and fighting for their rights”, https://theconversation.com/afghan-women-have-a-long-history-of-taking-leadership-and-fighting-for-their-rights-167872