گذشته پرتنش، آینده مبهم: نگاهی به روابط اقتصادی افغانستان و پاکستان

۱۱ بهمن(دلو)۱۴۰۰-۲۰۲۲/۱/۳۱

دولت امارت اسلامی افغانستان در روزهای اخیر میزبان هیئتی پاکستانی به ریاست مشاور امنیت ملی این کشور  معید یوسف بود. امارت اسلامی هدف از این سفر را گفت و گو درباره مسائل سیاسی، امنیتی، بازرگانی و گسترش روابط کابل-اسلام آباد می گوید. طرف مقابل نیز در این سفر بر تقویت روابط اقتصادی برای شکوفایی و عمیق تر شدن روابط هردو طرف تاکید کرد. این در حالی است که از زمان روی کار آمدن طالبان در افغانستان همه چیز به حالتی از هرج و مرج و آشفتگی رسیده است. در این میان وضعیت اقتصادی این کشور در شرایط بسیار بدتر و نگران کننده تری قرار دارد. به گونه ای که این وضعیت آشفته نه تنها بر افغانستان بلکه تاثیرات خود را بر منطقه و جهان و روابط این کشور با سایر کشورها بر جای خواهد گذاشت. در این شرایط اسلام آباد به عنوان حامی جدی طالبان و یکی از همسایه های مهم افغانستان نگران پیامدهای بی ثباتی در افغانستان بر وضعیت سیاسی، امنیتی و اقتصادی خود است. چنانکه بر اساس گزارشی که در مجله داون پاکستان آمده است: بحران افغانستان، اقتصاد این پاکستان را کوچک می کند. به طوری که در بحبوحه ی کاهش جریان سرمایه گذاری انتظار می رود اقتصاد پاکستان کوچک شود. طبق گزارش این نشریه پاکستانی با افزایش نگرانی ها از تاثیر وضعیت افغانستان بر پاکستان انتظار می رود جریان خالص سرمایه گذاری مستقیم خارجی نیز بیشتر کاهش یابد.

بنابراین، در صورت تداوم بی ثباتی و عدم اطمینان در افغانستان، پاکستان نیز ممکن است با کاهش درآمدهای صادراتی خود مواجه شود. از طرف دیگر پاکستان اعلام کرده است باتوجه به وضعیت کنونی این کشور، پناهجویان افغان را در امتداد مرز با افغانستان اسکان می دهند. بر اساس گزارش ها، حدود سه میلیون مهاجر افغانستان در پاکستان زندگی می کنند که تقریبا نیمی از آنها به صورت غیرقانونی هستند. در همین حال زنگ خطر برای پاکستان به صدا درآمده است. زیرا کسری تجاری در ماه جولای به ۳٫۰۵۸ میلیارد دلار رسیده است و از طرف دیگر میزان واردات این کشور نسبت به صادرات افزایش یافته است. در نتیجه، تداوم این امر ممکن است بر وضعیت روابط اقتصادی دو کشور سایه بیاندازد.

 سایه اقتصاد بر روابط اسلام آباد-کابل

افغانستان کشوریست که بیشتر به واردات در مقابل صادرات وابسته است. افغانستان عمدتاً میوه، سبزیجات، میوه های خشک، پنبه خام، بریکت زغال سنگ و آهن قراضه صادر می کند. عمده واردات افغانستان آرد گندم، برنج، سیمان، شکر خام و دارو است. ارزش صادرات در مقایسه با واردات آن بسیار ناچیز است. از لحاظ تاریخی، پاکستان بزرگترین شریک برای افغانستان در زمینه واردات بوده است. در سال ۲۰۱۱، تجارت بین پاکستان و افغانستان به اوج خود رسید. زیرا افغانستان بالغ بر ۲٫۵ میلیارد کالا و مواد از پاکستان وارد کرد. اما از زمانی که دو کشور به این اوج رسیدند، تجارت آنها به تدریج کاهش یافته و تا سال ۲۰۲۰، افغانستان تنها حدود ۸۷۰ میلیون کالا و مواد از پاکستان وارد کرده است. این در درجه اول بدان دلیل بود که افغانستان برای بسیاری از واردات خود، سایر شرکای تجاری مانند هند، ایران و دیگر همسایگان آسیای مرکزی را ترجیح می داد. ازیک سو ایران قرار داشت که به خاطر تحریم ها قادر به تجارت با هر کشوری نبوده و افغانستان شریک مطلوبی برای این همسایه غربی، و از دیگر سو روابط نزدیک به طور فزاینده هند و افغانستان نیز منجر به افزایش تعهدات تجاری بین کشورها شد. هند شریک برجسته ای برای محصولاتی مانند پوشاک، محصولات دارویی، رایانه، سخت افزار، روغن و محصولات نفتی در چند سال گذشته بود. تجزیه و تحلیل داده ها نشان می دهد که طی پنج سال گذشته، صادرات هند ۶۳ درصد افزایش یافته است. چنانچه در سال ۲۰۲۰-۲۰۲۱، صادرات هند به افغانستان ۸۲۵ میلیون دلار و واردات ۵۰۹ میلیون دلار بوده است.(Kannan,2021).

همچنین باید گفت، در حالی که صادرات افغانستان به پاکستان نسبتا ثابت بوده است، واردات آن به دلیل مسائل مختلف، از جمله بسته شدن مرزها توسط پاکستان، مستعد نوسانات مستمری بوده است. با وجود این، افغانستان با ۱٫۴ میلیارد دلار تجارت در سال ۲۰۱۸، چهارمین شریک تجاری بزرگ پاکستان بود. اگرچه دو کشور از سر ناچاری به تجارت خود ادامه می دهند، اما همواره عدم اطمینان شدید در روابط تجاری آنها وجود دارد. استدلال شده است که مصرف کنندگان در دنیای جهانی شدۀ حاضر کمتر به تنش های سیاسی در زمینه تجارت واکنش نشان می دهند. اما شاید بتوان گفت این استدلال ها در مورد افغانستان صدق نمی کند، جایی که بخش قابل توجهی از وارداتش وابسته به پاکستان و در نتیجه تنش های سیاسی بین دو کشور بوده است. این تنش ها عمدتا به دلیل مسائل تاریخی آنها است، مانند مناقشه خط دیورند، پشتونستان و نقش پاکستان در جنگ افغانستان و شوروی بود. در گذشته نه چندان دور، تجارت بین افغانستان و پاکستان گروِ تنش های دوجانبه ناشی از مجموعه ای از رویدادها و تحولاتی، مانند درگیری های مرزی و اتهامات تروریسم فرامرزی بوده است.

در همین رابطه، طی سال های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۸، پاکستان در چهار نوبت گذرگاه مرزی خود را با افغانستان بست: گذرگاه های تورخم و چمن بین فوریه و می ۲۰۱۷ و متعاقبا در جولای و اکتبر ۲۰۱۸ بسته شد. این بسته شدن ها در ماه می ۲۰۱۷ طولانی ‌ترین دوره بود و بر عرضه و قیمت مواد غذایی در افغانستان تأثیر منفی گذاشت. بسته شدن مرزها توسط پاکستان به عنوان راهبردی برای فشار بر افغانستان برای پذیرش سلطه پاکستان در روابط خود استفاده شده است. افغانستان به دلیل روابط آشفته خود با پاکستان، به راه های بسیاری برای کاهش وابستگی خود به پاکستان متوسل شد. در نوامبر ۲۰۱۷، عبدالله عبدالله، رئیس اجرائیه وقت افغانستان، در مصاحبه ای اظهار داشت که «افغانستان در گذشته تنها به یک جاده ترانزیتی متکی بود که از کراچی می گذشت، اما حال وضعیت تغییر کرده و دیگر اینطور نیست، زیرا افغانستان اکنون می تواند از بندر چابهار ایران نیز استفاده کند.»

لازم به ذکر است که هند در توسعه بندر چابهار سرمایه گذاری کرده و افغانستان را به عنوان شریک تجارت از طریق این بندر در ایران اضافه کرد. حتی اگر افغانستان مدعی بود که از وابستگی تاریخی خود به پاکستان رها شده است، جایگزین های آن نیز به همان اندازه مشکل ساز هستند. روابط افغانستان-هند وسعت همکاری افغانستان با پاکستان را کاهش می دهد و سطح نگرانی های اسلام آباد را افزایش می داد. تحلیل ها نشان می دهد که فقدان اعتماد در روابط تجاری دوجانبه منجر به عدم اطمینان و همکاری کمتر بین افغانستان و پاکستان می شود. علیرغم داشت دست برتر پاکستان، از دست دادن افغانستان به عنوان یکی از شرکای تجاری اصلی خود برای پاکستان زیان آور است. چراکه فرصت های پاکستان برای تجارت با هند و ایران محدودتر است. به دلیل افزایش تنش های دوجانبه و فقدان تجارت رسمی، تجارت غیررسمی در حال افزایش است. حجم تجارت غیررسمی و سیستم حواله نیز در چندین گزارش نشان داده شده است که بسیار بالاست. تجارت غیررسمی منجر به از دست دادن عواید برای هر دو کشور می شود؛ بنابراین، ناتوانی دو کشور در برقراری ارتباط و اعتماد به یکدیگر، ضررهای زیادی را به تولیدکنندگان هر دو کشور وارد کرده و بر رشد کلی اقتصادی آنها تأثیر می گذارد. به دلیل روابط دوجانبه آشفته با پاکستان، افغانستان تجارت بیشتری با ایران یافته که به بزرگترین شریک تجاری آن تبدیل شد و در سال های ۲۰۱۷-۲۰۱۸ از پاکستان پیشی گرفته است (Taye,563-564:2021).

چالش های پیش روی روابط اقتصادی اسلام آبابد-کابل

بنابرین هرچند پاکستان و افغانستان به عنوان دو همسایه از بزرگترین شرکای تجاری یکدیگر هستند.  چنانکه بخش زیادی از درآمد دو طرف از طریق معادلات تجاری بین دو پایتخت به دست می آید اما این روابط همانطور که آمد همواره با فرازو فرودها و تنش هایی همراه بوده است. به طور مثال، دو کشور در سال ۱۹۶۵ یک توافقنامه تجاری -موافقتنامه تجارت و ترانزیت افغانستان/پاکستان- را امضا کردند،اما این توافق نامه هرگز به ظرفیت کامل خود دست نیافته است. همچنین در این توافقنامه پتانسیل تجارت دوجانبه حدود ۵ میلیارد دلار در سال تخمین زده می شد، اما تجارت واقعی در سال ۲۰۱۷ به ۱٫۲۷ میلیارد دلار آمریکا تخمین زده شد. از طرف دیگر، علی رغم مفاد این توافقنامه بسیاری از دو طرف مرز همواره از ادامه موانع مبادله شکایت داشتند. این در حالی است که تاکنون مشکلات مرزی بین دو طرف برای تداوم تجارت یکی از موانع جدی برای ادامه مسیر روابط اقتصادی تجاری است. با این وجود، پاکستان بزرگترین شریک تجاری افغانستان و افغانستان دومین بازار بزرگ صادرات پاکستان است. با این حال، از سال ها قبل بسیاری از کارشناسان از وجود چالش های عمده در حوزه های امنیتی، سیاسی و اقتصادی بین دو کشور خبر داده بودند. به طوری که هشدار داده بودند خروج نیروهای ناتو از افغانستان شوک منفی به هردو اقتصاد وارد خواهد کرد.

دراقع، روابط افغانستان و پاکستان از نظر تاریخی پرتنش بوده است. نفوذ فرامرزی، پناهندگان، قاچاق موادمخدر، گروه های شبه نظامی و اختلاف بر سر سیاست های ضد تروریسم به کسری اعتماد ریشه دار (به ویژه تا قبل از سقوط) کمک کرده  و گاهی روابط را تیره و تار کرده است. در نتیجه این مسائل همواره تاثیراتی فراتر از بخش امنیتی داشته و تلاش ها برای ایجاد روابط تجاری و اقتصادی قوی تر را پیچیده تر کرده است. کارشناسان همواره از تحت تاثیر قرار گرفتن روابط اقتصادی دو طرف از مسائل سیاسی و امنیتی افغانستان هشدار داده بودند. چنانکه پیش بینی شده بود تقاضای کل در افغانستان در سال های آینده در نتیجه کاهش کمک ها و دیگر جریان های ارز خارجی کاهش یابد. به این معنی که پاکستان نیز باید استراتژی هایی را برای کاهش اثرات این رکود بر اقتصاد پاکستان تدوین کند. ذینفعان افغان امیدوار بودند که روی یک منطقه اقتصادی مشترک کار کنند که بتوانند تجارت را برای هردو کشور به شدت افزایش دهند. امری که تاکنون اتفاق نیافتاده است. بنابراین، هرچند فرصت های بالقوه زیادی برای سرمایه گذاران پاکستانی در افغانستان وجود دارد، اما تا زمانی که شرایط سیاسی و اقتصادی به مرحله ای مناسب نرسد، مشکلات زیادتر خواهد شد.

درواقع تنش های مستمر مانع از تحقق کامل ظرفیت های تجاری افغانستان و پاکستان شده است. علاوه بر این موانع دیگری نیز فراروی اقتصاد دو کشور وجوددارد. به طور مثال، یکی از چالش های موجود جدی بین دو طرف قاچاق کالا است. امری که اقتصاد پاکستان را تحت تاثیر قرار داده است. بر اساس یک گزارش توسط در سال ۲۰۱۱ نشان می دهد که کالاهای متعددی از جمله وسایل نقلیه، سیگار و اقلام الکترونیکی از افغانستان به پاکستان قاچاق می شود و بسیاری از این ها از پرداخت عوارض گمرکی جان سالم به در می برنند.  علاوه بر این، در طرف افغانستان نیز تاجران همواره شکایت دارند که محصولات با منبع افغانی با قیمت بالاتر از پاکستان به افغانستان فروخته می شود و افغان ها را مجبور می کنند برای کالاهای خود عوارض گمرکی بدهند. بازرگانان افغان همچنین مقامات گمرک پاکستان را متهم می کنند که مرتباً برای ترخیص مرز یا اخذ ویزا و سایر مدارک لازم رشوه می گیرند. در ضمن نگرانی هایی نیز برای افغان ها در مورد واردات کم هزینه از پاکستان وجود دارد که جایگزین تولیدات کشاورزی و سایر کالاهای افغانستان می شود.

همچنین، الزامات به دست آوردن اسناد ترخیص کالا توسط بازرگانان، محدودیت در محموله کالاهای جزئی که مستلزم حضور تمام کامیون های یک محموله معین قبل از عبور کامیون ها به افغانستان است و سپرده های امنیتی سنگین، بیمه و هزینه نصب ردیاب محموله همگی هزینه کامیون داران را افزایش می دهد. از طرف دیگر، روابط بانکی رسمی بین افغانستان و پاکستان محدود است و بازرگانان هردوطرف مرز مجبور به تکیه بر نقل و انتقالات غیررسمی و با نرخ های ارز متناقض هستند. از طرف دیگر، شکایاتی همواره از  در مورد زیرساخت های ترخیص جاده ای و گمرکی در هردو کشور گزارش می شود.

با این وجود، خروج نیروهای ناتو از افغانستان، به دلیل کاهش محرک های نظامی برای اقتصاد هردو کشور تاثیرگذار است. کاهش عمده تجارت بین دو طرف بر بخش های ترانزیت، انبارداری و ساخت و ساز پاکستان تاثیر می گذارد که تاثیرات نامناسبی بر ساکنان فقیرتر استان های بلوچستان و خیبرپختونخواه که در این بخش ها فعالیت دارند، می گذارد. در نهایت باید گفت که همکاری اقتصادی مسالمت آمیز بین افغانستان و پاکستان و بهبود تجارت و تسهیلات تراتزینی می تواند به اتصال جنوب آسیا به آسیای مرکزی کمک کند که منجر به شکوفایی اقتصادی در دو کشور خواهد شد(Elahi,2015).

در نتیجه، روابط اقتصادی این دو کشور بسیار متاثر از بحران های سیاسی و امنیت دو طرف بوده است. چنانکه نگاه بدبینانه ای نسبت به پاکستان به دلیل حمایت از طالبان در میان شهروندان افغانستان وجود دارد. همچنین، سایه سال ها حضور گروه های تروریستی در دوطرف اقتصاد آنها را از خود متاثر کرده و روابط دو جانبه را سخت و دشوار کرده بود. این ناامنی در افغانستان به پاکستان نیز سرایت کرده و از طرف دیگر، دولت افغانستان همواره پاکستان را متهم به حمایت از تروریسم در خاک افغانستان کرده است. در نتیجه تداوم سال ها ناآرامی ها در افغانستان و غرب پاکستان برنامه های بهره برداری از منابع طبیعی هردو کشور، پیوند میدان های گاز و نفتی آسیای مرکزی برای پاکستان و بهره برداری از بازارهای آسیای مرکزی را به ویژه برای پاکستان از طریق افغانستان دشوار کرده است. در واقع، در روابط دو کشور عوامل اقتصادی و غیراقتصادی در هم تنیده شده است و متقابلا یکیدیگر را تعیین می کنند.

تسلط طالبان و آینده روابط اقتصادی افغانستان و پاکستان

اکنون و پس از تسلط طالبان در ماه اوت، در اواخر این ماه رسانه های مختلفی گزارش دادند و مدعی هستند که تجارت بین افغانستان و پاکستان ۵۰ درصد افزایش یافته است. چراکه طالبان اکنون کنترل مرزها را برعهده دارند. به گزارش رسانه های محلی اتاق تجارت و صنعت افغانستان اعلام کرد که با وجود مشکلات ترانزیت، تجارت افزایش یافته است.خان جان الکوزی گفته بود که به دلیل بسته شدن بانک ها مشکلات در بخش حمل و نقل مشهود است اما صادرات افغانستان و واردات پاکستان افزایش یافته است.  با این وجود، اکنون پاکستان در تلاش برای تقویت روابط اقتصادی خود با افغانستان است.  به طوری که نقیب الله صافی، مدیر اجرایی اتاق مشترک بازرگانی و صنایع پاکستان و افغانستان (PAJCCI) در رابطه با سفر اخیر هیئت پاکستانی به کابل به عرب نیوز گفت: «فکر می ‌کنم سفر معید یوسف بسیار اثربخش باشد، زیرا به حل چندین مورد از مشکلات از جمله مشکل تنش مرزی کمک می‌کند. به گفتۀ وی، مقامات پاکستانی بر سر این موضوع موافقت کردند که شرط قبلی استفاده از فرم‌ های واردات الکترونیکی که به آنها کمک می‌کرد تا روند مبدأ و خروج پول همراه با کالاهایی که بدون ارز از طریق بانک مرکزی پاکستان وارد می ‌شد را نظارت کنند، کنار بگذارند. صافی افزود که این تصمیم به هر دو کشور اجازه می دهد تا با ارزهای محلی خود وارد معامله و تجارت شوند. پیش از این نیز، پاکستان شرط فرم الکترونیکی که بر صادرات این کشور به افغانستان تحمیل شده بود را فسخ کرده بود. وی ادامه داد: نکته منحصر به فرد در مورد نشست روز شنبه این بود که طرفین در مورد فرصت هایی که برای هر دو کشور وجود دارد، بحث کردند. خدمات ویزا، تبادل هیئت ها، بخش کشاورزی و تردد دوجانبه از مواردی بود که مورد بحث قرار گرفت. همچنین در مورد ترانزیت دوجانبه برای دسترسی پاکستان به کشورهای آسیای مرکزی بحث شد. این گفتگو همچنین در مورد محصولات افغانستان و جابجایی آنها از طریق بندر کراچی و مرز واگه [بین پاکستان و هند] صورت گرفت. علاوه بر این، دو طرف بر روی یک برنامه عملیاتی با جدول زمانی برای اجرای این ابتکارعمل به توافق رسیدند. گفتگوهای تجاری بین دو کشور درحالی صورت می گیرد که از زمان تسلط طالبان بر کابل، شاهد کاهش شدید تجارت دوجانبه بوده اند. در دسامبر ۲۰۲۱، پاکستان با کاهش ۳۴ درصدی از ۵۹٫۱ میلیون دلار در صادرات خود به افغانستان در مقایسه با ۸۹٫۲ میلیون دلار یک سال قبل از آن مواجه بوده است.

بر اساس گزارش اداره توسعه تجارت پاکستان (TDAP)، واردات این کشور نیز در این مدت با دو درصد کاهش به ۶۰٫۳۱ میلیون دلار رسیده است. جامعه تجاری پاکستان این کاهش ناگهانی حجم تجارت را به فقدان وجوهِ داد و ستدی مناسب – مانند دلار آمریکا – و عدم تمایل بانک های پاکستانی به پذیرش ضمانت های افغانستان علیرغم تصمیم اسلام آباد برای تسهیل تجارت با روپیه پاکستان نسبت می دهد. زبیر موتیوالا، رئیس اتاق مشترک بازرگانی و صنایع پاکستان (PAJCCI) به عرب نیوز گفت: «کمبود دلار مشکل اصلی در تجارت با افغانستان است زیرا مردم تمایلی به انجام معاملات با افغانی [پول محلی افغانستان] ندارند. پاکستان اجازه داد و ستد میوه، سبزیجات، محصولات لبنی، گوشت، برنج، ماهی، مرغ، شکر، محصولات نانوایی، نمک، سیمان، داروها، کبریت، محصولات نساجی، سنگ های ساختمانی و ابزار جراحی را با افغانستان به روپیه صادر کرد. اما افغانستان از زمان تسلط طالبان با مشکلات مالی شدیدی روبرو بوده است زیرا کمک های بین المللی به طور ناگهانی متوقف شد و ایالات متحده ۹٫۵ میلیارد دلار از دارایی های بانک مرکزی افغانستان را که در خارج از کشور نگهداری می شد، مسدود کرد. . وی ادامه داد: «یک سیاست بلندمدت جامع برای افغانستان مورد نیاز است که تجارت با پول ملی پاکستان را همراه با مکانیسم مبادله تا زمانی که رژیم جدید ثبات مالی بیشتری پیدا کند، تسهیل کند.» همچنین به گفتۀ عضو شورای بازرگانی پاکستان و افغانستان در فدراسیون اتاق‌های بازرگانی و صنایع پاکستان، «پیش از این ماهانه ۸۰۰ کانتینر شکر از طریق تجارت ترانزیتی افغانستان (ATT) به افغانستان وارد می‌کردیم، اما این رقم اکنون به حدود ۱۵۰ کانتینر رسیده است.»

ابزار اقتصادی در راستای نیل به اهداف سیاسی

اما به نظر می رسد پاکستان با تسلط دوباره طالبان بر افغانستان و در راستای نفوذ سیاسی خود در این کشور در تلاش است تا با ابزارهای اقتصادی و کمک های بشردوستانه به این هدف خود جامعه عمل بپوشاند. چنانکه این کشور علاوه بر لابی گری های سیاسی فراوان در عرصه بین الملل برای به رسمیت شناختن طالبان(هرچند خود تاکنون این کشور را برخلاف دهه نود میلادی تاکنون به رسمیت نشناخته است) با کمک های بشردوستانه و پررنگ کردن گزینه اقتصادی در تلاش برای تثبیت جایگاه خود در افغانستان است. این امر اما بیشتر نشات گرفته از نگاه بدبینانه عموم شهروندان افغانستان به پاکستان در مسئله جنگ دو دهه این کشور بوده است. چراکه بر اساس باور عمومی و مستندات کافی طالبان مورد حمایت مادی و معنوی پاکستان بوده است و این اسلام آباد بوده که چرخه جنگ را در افغانستان به حرکت در می آورده است. در نتیجه حالا که مهره پاکستان پس از بیست سال قدرت را به دست گرفته اند، این کشور به عنوان برنده اصلی جنگ افغانستان در تلاش است تا نفوذ خود را تقویت و تثبیت کند. در همین راستا باتوجه با حساسیت های موجود و زیرذره بین بودن فعالیت اسلام آباد در کابل این کشور در تلاش است تا با استفاده از ابزارهای اقتصادی و کمک های بشر دوستانه به اهداف سیاسی خود برسد.

 در همین راستا، باید گفت علاوه بر سفیر اخیر هیئت پاکستانی و وعده های اقتصادی آنها، شاه محمود قریشی در نخستین سفر یک مقام عالی رتبه خارجی پس از سقوط به افغانستان در ماه اکتبر به افغانستان از اعطای کمکی پنج میلیارد کلدار پاکستانی به دولت طالبان خبر داد. در همین راستا ذبیح الله مجاهد نیز در توییتر خود نوشت که هیئت پاکستانی متعهد شده است که صادرات میوه تازه و خشک افغانستان به پاکستان از عوارض گمرکی معاف باشند و مرزهای دو کشور برای تجارت به صورت ۲۴ ساعته و برای تردد مسافران ۱۲ ساعته باز باشد. همچنین مجاهد نوشت که طرف پاکستانی وعده داده است که از این پس در مرز تورخم به تاجران افغان ویزای یک ماهه داده شود و برای بیماران افغان که می خواهند به پاکستان بروند هم به سرعت ویزا صادر شود. بنابراین، پاکستان برای تغییر وجهه سیاسی خود نزد افکار عمومی مجبور شده است تسهیلاتی برای افغانستان ایجاد کند. در گذشته بخش عمده ای از واردات افغانستان از طریق پاکستان صورت می گرفت اما اشرف غنی در طول سال ها حکومت خود افغانستان را از وابستگی اقتصادی صرف به پاکستان نجات داد  و سطح دادو ستد تجاری میان پاکستان و افغانستان را که سالانه بیش از ۲٫۵ میلیارد دلار بود، را به زیر یک میلیارد دلار رساند. حالا پاکستان توقع دارد که وضعیت تغییر کند و این کشور تنها مسیر تجاری و ترانزیتی اقتصاد افغانستان باشد(آژند،۱۴۰۰).

با این وجود، گرچه اخیراً روابط بین اسلام آباد و دولت تحت رهبری طالبان در ماه های اخیر و با ادامه حصارکشی ۲۵۰۰ کیلومتری پاکستان در امتداد مرز با افغانستان، تیره و تار شده بود و گرچه به نظر می رسید روابط فی مابین به سردی و سکون گرویده است، لیکن می توان گفت همچنان پاکستان پشت و پناه فرزندان پرورش یافته در دامان خود بوده و در وهلۀ نخست با در نظر گرفتنِ منافعِ ناشی از مناسبات دوجانبه درصدد تقویت جایگاه و نفوذ فزایندۀ خود در مسائل افغانستان و در گام بعدی درپی تثبیت نقش برجسته تری از خود در منطقه می باشد. اکنون پاکستان به عنوان نزدیک ترین دوست و کانالِ ارتباط دهندۀ اصلی این گروه به جهان خارج، مسئولیت بزرگی در قبال سرنوشت افغانستان دارد. با این حال، روشن نیست که آیا فواید و مزایایِ تاکتیکی که پاکستان با حذف و کنار زدن بازیگران دیگر کسب کرده، به دستاوردهایی بلندمدت – افزایش وزن دیپلماتیک پاکستان و باز کردن فرصت ‌های تجاری/قتصادی- برای اسلام آباد تبدیل می ‌شود یا اینکه این کشور متزلزل و بی ثبات خود در آشفتگی بیشتر افغانستان فرو خواهد رفت.

 اگرچه چشم انداز تبدیل شدن به یک قطب تجاری منطقه ای برای اسلام آباد رویایی دوردست بوده و درصددِ رسیدن به آن دست و پا میزند، اما پاکستان با بحران فوری تری مواجه است. عمران خان با وعده ایجاد یک دولت رفاه اسلامی نامزد انتخابات شد؛ اما آنچه پاکستانی ‌ها تجربه کرده‌ اند، تورم و پول رایجیست که از زمان نخست ‌وزیر شدن او یک چهارم ارزش خود را در برابر دلار از دست داده است. افزایش قیمت های جهانی نفت نیز تکانه های ناخواسته خود را به همراه داشته است. بنابراین بدان صورت که مایکل کوگلمن از مرکز ویلسون بیان کرده، پاکستان در تلاش است تا از افغانستان برای بازسازی خود استفاده کند. بنابراین آنچه پاکستان اکنون می ‌خواهد این است که دیگر کشورها دست در دست هم داده، و جمعا به حمایت از دولت طالبان به عنوان تنها راه حفظ ثبات منطقه کمک کنند. از دید عمران خان بهترین امید برای جلوگیری از یک فاجعه انسانی در افغانستان در حال حاضر، و برای کنترل گروه های جهادی که در خاک این کشور ماندگار هستند، کمک به طالبان است. چنانچه به گفتۀ معید یوسف، مشاور امنیت ملی عمران خان: «اگر افغانستان بی ‌ثبات گردد، اثر سرریز شده –از این بی ثباتی- دامن گیر پاکستان نیز خواهد شد».(economist.2021).

کابل-اسلام آباد و راه دشوار و مبهم پیش رو اقتصادی

 با این حال، برای اقتصاد افغانستان که بر اساس شکنندگی و وابستگی به کمک های جهانی شکل گرفته و چنانکه بانک جهانی در سال ۲۰۲۰ گزارش داد که حدود ۲۲ درصد درآمد ناخالص داخلی را شامل می شده است، چشم انداز اقتصادی در حال حاضر بسیار خطرناک به نظر می رسد. زیرا کمک های مالی زیر ابری از عدم اطمینان است. از طرف دیگر، نبود مهارت و تخصص طالبان در زمینه اقتصاد و روابط اقتصادی با کشورهای دیگر، نبود سرمایه کافی و کاهش سرمایه گذاری خصوصی در کنار بحران عمیق انسانی و اقتصادی در افغانستان  و محدودیت های اعمال شده از سوی جهان بر افغانستان تداوم رابطه این کشو با همسایگان خود منجمله پاکستان را در مسائل مختلفی از روابط اقتصادی با چالش های بسیاری رو به رو خواهد کرد که تاثیرات منفی ای بر ساکنان و اقتصاد دو سوی مرز برجای خواهد گذاشت. از طرف دیگر، علی رغم ایجاد خوشبینی و امیدواری زیاد پاکستان از حضور دوباره طالبان به قدرت به نظر می رسد اختلافات عمیقی بین دو طرف همچنان وجود دارد که مسائل اقتصادی و ایجاد و روابط مسالمت آمیز اقتصادی را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد.

از طرف دیگر، جدا از شرایط جاری و چرخش سیاسی افغانستان، پاکستان از نظر اقتصادی در وضعیت خوبی قرار ندارد. پاکستان تنها حدود ۲۰ میلیارد دلار ذخایر بین المللی دارد که دو برابر کشوری مانند افغانستان است. پاکستان همچنین باید با نسبت بدهی ۹۰ درصدی به تولید ناخالص داخلی مقابله کند. این امر به محدود کردن سرمایه گذاری کشورهایی مانند عربستان سعودی و چین در دو سال گذشته منجر شد. واحد پول پاکستان نیز از نظر عملکرد خوب نبوده است. یک دلار آمریکا اکنون نزدیک به ۱۶۸ روپیه پاکستان است. این بیشتر به دلیل مشکلات کسری حساب جاری است که پاکستان با آن مواجه است. به همین دلیل پیشتر شوکت ترین وزیر مالیه و عواید پاکستان به کمیته مالی سنا گفت که تجارت با افغانستان اکنون به روپیه خواهد بود. زیرا دولت جدید می خواهد ذخایر دلاری خود را ذخیره کند. به باور آنها این اقدام خوبی برای واردکنندگان پاکستانی نیز است که به روپیه معامله کنند. در یک قرارداد سوآپ ارزی، کشورهایی که از یکدیگر خرید می‌کنند، به جای معامله با دلار آمریکا، به ارز مربوطه خود با نرخ ارز از پیش تعیین شده پرداخت می‌کنند. این به صرفه جویی در ارز خارجی و تقویت ارزهای آنها کمک می کند.

اما اکنون و پس از چرخش سیاسی در افغانستان، انتظار می رود با افزایش نگرانی ها از تأثیر وضعیت افغانستان بر پاکستان، جریان خالص سرمایه گذاری مستقیم خارجی بیشتر نیز کاهش یابد. روابط تجاری مابین افغانستان و پاکستان همواره وجود داشته است. بر اساس آمار سازمان «راه حل تجارت یکپارچه جهانی» ( WITS )، پاکستان بزرگترین دریافت کننده صادرات افغانستان در سال ۲۰۱۶ بود، یعنی سهم ۴۷٫۵ درصدی از کل صادرات (حدود ۲۸۴ میلیون دلار آمریکا) و تنها ۱۸٫۳۵ درصد از واردات افغانستان از پاکستان (حدود ۱٫۲ میلیارد دلار) بوده است. اما شکاف تجاری پاکستان از دسامبر ۲۰۲۰ افزایش یافته است که عمدتاً به دلیل رشد نسبتا آهسته صادرات بوده است. چنانچه به گزارش خبرگزاری آناتولی، احمد رضا خان، مدیر امور گمرکی منطقه خیبر پختونخوا در گفت ‌وگو با خبرنگاران گفت که میزان صادرات این کشور به افغانستان طی شش ماه گذشته ۲۵ درصد کاهش یافته است. براین اساس، حجم تجارت میان دو کشور پس از روی کار آمدن گروه طالبان در افغانستان در اوت سال گذشته شاهد روند کاهشی بوده است. مدیر امور گمرکی منطقه خیبر پختونخوا پاکستان، وضعیت شکننده اقتصادی افغانستان و تحریم‌ های بین المللی علیه طالبان را علت کاهش حجم تجارت میان دو کشور عنوان کرده است. وی همچنین دستورالعمل اعلامی از سوی بانک مرکزی پاکستان درباره روابط تجاری با افغانستان را مورد انتقاد قرار داده است. به گفته احمد رضا خان، دستورالعمل ۱۳ دسامبر ۲۰۲۱ بانک مرکزی پاکستان مبنی بر لزوم همراه داشتن دلار آمریکا توسط تجار افغان هنگام ورود به پاکستان و محدودیت دسترسی به دلار در افغانستان را یکی دیگر از مشکلات پیش روی تجارت دوجانبه معرفی کرده است. براساس آمار رسمی، حجم تجارت میان پاکستان و افغانستان در سال ۲۰۲۰ بالغ بر ۷۵۴ میلیون دلار بوده است. بنابراین، با این شرایط چشم انداز روابط اقتصادی دو کشور از وضعیت خوبی حکایت نمی کند و یا هم حداقل آینده مبهمی را متصور است که سخت وابسته به شرایط سیاسی است.

منابع

آژند، فریدون(۱۴۰۰)، «پاکستان می خواهد دوباره ژاندارم اقتصادی افغانستان شود»، ایندیپندنت فارسی، قابل دسترس در: https://www.independentpersian.com/node/186486/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C/%D9%BE%D8%A7%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%AF-%D8%AF%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%DA%98%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D9%85-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%88%D8%AF

economist, (2021), “https://www.economist.com/asia/2021/10/07/pakistan-got-its-way-in-afghanistan-now-what”, https://www.economist.com/asia/2021/10/07/pakistan-got-its-way-in-afghanistan-now-what

Elahi,Muhammad Ather,(2015), “The Furure of Afghanistan-Pakistan Trade Relations, https://www.usip.org/publications/2015/08/future-afghanistan-pakistan-trade-relations

Kannan, Saikiran, (2021), “With Taliban back in Afghanistan, will Pakistan try to dictate bilateral trade?”, https://www.indiatoday.in/news-analysis/story/taliban-afghanistan-pakistan-bilateral-trade-1851968-2021-09-12

Taye,  Safiullah &  Shahab Ahmed, Zahid, (2021) “Dynamics of Trust and Mistrust in the Afghanistan–Pakistan Relationship”, Asian Studies Review, 45:4, 557-575.