آنچه در هرات در دو دهه گذشته تجربه کرد: از افزایش ناامنی تا دگردیسی سیاسی و چرخش قدرت از رهبری سنتی به بازیگران نوظهور جدید(۳۳)

۴ آبان(عقرب)۱۴۰۱-۲۰۲۲/۱۰/۲۶

ولایت هرات در غرب افغانستان موقعیت دارد. این ولایت از غرب با ایران از شمال با ترکمنستان از شمال شرق با بادغیس از شرق با غور و از جنوب با فراه هم مرز است. ولایت هرات به بخش های اداری زیر تقسیم می شود: ادرسکن، چیست شریف، فارسی، غوریان، گلران، گذره، هرات، انجیل، کروخ، کوهستان، کُشک، کُشک کهنه، اوبه، پشتون زرغون، شیندند، زنده جان. مرکز ولایت هرات، شهر هرات است. براساس اداره احصائیه و مرکز معلومات افغانستان جمعیت ولایت هرات در سال ۲۰۲۰-۲۰۲۱ ، ۲٫۱۴۰٫۶۶۱ نفر گزارش شد که ساکنان آن در مرکز استان زندگی می کنند. پشتون، تاجیک، ازبک، ترکمن، ایماق ها از مهم ترین اقوام این ولایت هستند. براساس یک گزارش موسسه صلح ایالات متحده در سال ۲۰۱۵ هرات یک شهر تحت تسلط تاجیک ها با اکثریت پشتون که هزاره ها و اقلیتی از ایماق ها در آن حضور دارند، است. همچنین، حضور هزاره ها از سال ۲۰۰۱ در این شهر به دلیل بازگشت از ایران و آوارگی از ولایات مرکزی افغانستان افزایش یافته است.

از طرف دیگر، در مطالعه هرات نگاهی به تاریخ این شهر ضروری است. از همین رو باید گفت که هرات شهری است با پیشینه تاریخی و تمدنی که اندیشمندان زیادی را به دامانش پرورانده. این ولایت در کتاب اوستا شامل شانزده شهر مقدس و در دوره اسلامی یکی از مهم ترین شهرهای خراسان اسلامی و یکی از مراکز تمدنی تاریخ بشریت پنداشته می شود. هرات تا پیش از کشف اقیانوس هند قسمتی از گذرگاه جاده ابریشم را در خود داشت که در تجارت میان شبه قاره هند، شرق میانه، آسیای مرکزی و اروپا نقش مهمی را ایفا می نمود و با استفاده از همین مسیر، جلوه های فرهنگ تاریخی، هنر مکتب بهزاد و علم و فلسفه امام فخر و خواجه انصار و غیره را به تمامی جهان گسترش داد. هرات یا هریوا حوالی هفتصد سال قبل از میلاد جزء قلمرو مادها و با مرکز شهر «آرتاکوانا» از مراکز فرمان روایی هخامنشیان بود.  هرات در عصر ساسانیان یکی از شهرهای مهم خراسان و یکی از ساتراپی های ساسانیان محسوب می شد. این شهر در سال های ۲۲ تا ۳۲ هجری توسط اعراب مسلمان فتح شد. در قرن پنجم هجری قرارگاه سلطان مسعود فرزند محمود غزنوی بود و پس از آن به تصرف سلجوقیان درآمد. بعدها غوریان این شهر را تصرف کردند. در سال های ۶۱۸ و ۶۱۹ پس از تصرف شهر توسط پسر چنگیز، شهر با خاک یکسان شد. سپس آل کرت بر آن تسلط یافتند. هرات در سال ۷۸۳ ق به تصرف تیمور درآمد و مرکز حاکمیت امپرطوری تیمور گردید.

هرات مدتی به تصرف صفوی ها درآمد و پس از سقوط آن ها این شهر در تصرف ابدالی ها بود. بعدازمرگ نادرشاه افشار، احمدشاه ابدالی بر هرات مسلط شدند. پس از آن هرات صحنه محاصره ها و لشکرکشی های قاجار به هرات بود تا این که در زمان ناصرالدین شاه قاجار، امیردوست محمدخان هرات را تصرف کردند و تا به امروز بخشی از افغانستان است. در رابطه با وجه تسمیه هرات باید گفت که « بیشتر تاریخ شناسان ریشه نام هرات را برگرفته از «هَرَیو» که به معنی «پرشتاب» است می دانند. نام سرزمین باستانی هریوا و مرکز آن از نام رودخانه هریرود که در آن جاری است، گرفته شده است. اما به طور کلی در رابطه با نامگذاری هرات روایت های مختلفی وجود دارد که خود دال بر قدامت و اهمیت این شهر تاریخی است.(پروفایل ولایتی وزارت اقتصاد، ۱۳۹۸: ۸). به طور کلی هرات یکی از کلان شهرهای غربی و دومین شهر مهم و پرنفوس، قطب صنعتی و کانون فرهنگ و هنر افغانستان بوده است.

پیشینه درگیری در کهن ترین شهر افغانستان

به گزارش خامه پرس هرات از ولایات نسبتا آرام غرب افغانستان بوده است.با این حال، طالبان در این ولایت حضور داشتند. در اکتبر ۲۰۱۸ شبکه تحلیلگران افغانستان گزارش داده بود که بخش های وسیعی از قلمرو به ویژه در مناطق دوردست مورد مناقشه بودند و یا هم به طور جزئی یا کلی توسط طالبان کنترل می شد. همچنین، در دسامبر ۲۰۱۹ روزنامه اطلاعات روز افغانستان از حضور گسترده جنگجویان طالبان در شماری از شهرستان های ولایت هرات گزارش داد. طالبان در مناطقی مانند شیندند، کشکی، گلران، رباط سنگی، پشتون زرغون، ادرسکن و فارسی حضور داشتند و این گروه ایست های بازرسی در بزرگراه اسلام قلعه ایجاد کردند.

براساس اطلاعاتی که مجله لانگ وار ژورنال در ۶ جولای ۲۰۲۰ منتشر کرد طالبان در ولسوالی های کوشکی کهنه، اوبه، ادرسکن، غوریان و شیندند رقابت می کردند. در ژانویه ۲۰۲۰ منابع از حضور (گروه جدایی طلب طالبان) جبهه رسول در ولایت هرات گزارش داده بودند که با گروه اصلی طالبان در این ولایت می جنگیدند.

براساس گزارش شورای امنیت سازمان ملل والی سایه طالبان در ماه می ۲۰۲۰ عبدالرشید بود. در ۲۳ ماه می ۲۰۲۰ طلوع نیوز گزارش داد که امنیت ملی یکی از فرماندهان کلیدی طالبان و یکی از اعضای کمیسیون رهبری طالبان به نام قاری شفیع معروف به حافظ عمری در ولایت هرات در مرز ایران را دستگیر کرده است(EASO,2020: 149-150).

 اما در اواخر سال ۲۰۱۹ و اوایل سال ۲۰۲۰ شهر کلیدی هرات در غرب افغانستان شاهد یکسری حوادث امنیتی ازجمله قتل های هدفمند و حملات پلیس بود. که افزایش این خشونت ها منجر به داغ شدن این مسئله در رسانه ها و پرسش ها و تئوری هایی مبنی بر اینکه که چه کسی در این حوادث دست دارد، مطرح شد. میزان این ناامنی به گونه ای بود که روزنامه هشت صبح کابل در مقاله ای در ۹ دسامبر ۲۰۱۹ از ۱۴ قتل در ۳۰ روز خبر داده بود و این سوال را مطرح کرده بود که «در هرات چه می گذرد؟». در واقع، گزارش های مختلف از بدترشدن وضعیت امنیتی در هرات و شهرستان های اطراف خبر می داد که وضعیت مبهمی از چگونگی این روند را ایجاد کرده بود. درقدم نخست آنکه بیشتر این گزارش ها نشان می داد که یک روند واحدی از بدتر شدن وضعیت امنیتی وجود دارد.در این میان، در برخی مناطق دیگر مانند شیندند کنترل شهر بین دولت و طالبان مورد مناقشه بود اما در خود شهر هرات بیشتر حوادث جنایی و امنیتی رخ می داد. اما این روند امنیتی حالت صعودی و نزولی داشت. به طور مثال به نظر می رسید که حوادث امنیتی در شهر هرات در فوریه ۲۰۲۰ کاهش یافته بود. با این وجود، این حوادث به دو شکل بود: نخست قتل های هدفمند و حملات به پلیس که این حملات از قبل برنامه ریزی شده و افراد خاصی را مورد هدف قرار داده بودند. همچنین، یک حمله فرقه ای صورت می گرفت که به نظر می رسید بخشی از یک روند قدیمی تر باشد. در این میان، قتل های هدفمند یکی از سه عوامل اصلی تلفات غیرنظامیان در سال ۲۰۱۹ در کل ولایت هرات عنوان شده بود. همچنین حملات مذهبی در این شهر که از سال ۲۰۱۶ اغاز شده بود نیز وجود داشت.

در این میان نظریه های مختلف در رابطه به علت این حوادث وجود داشت. یکی از رایج ترین تئوری ها در مورد افزایش سطح خشونت در شهر هرات و اطراف آن تغییرات در جمعیت هرات ناشی از هجوم تعداد زیادی از عودت کنندگان و آوارگان داخلی از ایران و شهرهای اطراف مانند غور، بادغیس و فراه بود. به طوری که برخی از این بیجاشدگان احتمال داشت در خشونت یا جنایت مانند در اختیار داشتن غیرقانونی اسلحه، تبانی با شورشیان و انفجارهای کنار جاده ای به ویژه در بخش های شرقی شهر هرات دست داشته باشند.

برطبق نظریه های دیگر، این رویدادها را ناشی از بازیگران خارجی می دانستند. به طوری که به گفته مقام های این شهر در آن زمان رقابت های منطقه ای، مداخله کشورهای خارجی و سازمان های اطلاعاتی منطقه ای مسئول ناامنی در هرات هستند. در همین رابطه حملات فرقه ای در این شهر توسط دولت اسلامی خراسان به عنوان یک بازیگر خارجی بسیار محتمل به نظر می رسید. به طوری که در اواخر دسامبر ۲۰۱۹ ریاست امنیت ملی اعلام کرده بود که هفت عامل داعش را دستگیر و برای تحقیقات به کابل فرستاده بودند.

اما درجریان این ناامنی ها به سیاست های ولایتی کمتر پرداخته شده بود. به گفته شبکه تحلیلگران و به نقل از فعالان جامعه مدنی در آن زمان میان نخبگان رقابت های پیچیده ای وجود داشت که برخی از آنها رقابت برای نفوذ در نیروی پلیس بود. به طور مثال، افراد پرنفوذی مانند اسماعیل خان، کامران علیزی و مولوی خداداد صالح و بسیاری از نمایندگان قبلی و برحال در آن زمان برای نفوذ در نیروهای امنیتی به ویژه پلیس با یکدیگر رقابت می کردند. این در حالی است که این افراد دارای شرکت های خصوصی بودند که نفوذ در بخش امنیتی نه تنها آنها را برای محافظت از مشاغل شان در برابر تهدیدها ایمن میکرد بلکه در برابر آزار و اذیت، آدم ربایی و ترور نیز تضمین می کرد. اما این روابط نخبگان و پلیس توانایی پلیس را برای پیگیری و رسیدگی به جرم و ناامنی را تضعیف کرد. به طوری که یک فعال جامعه مدنی در آن زمان به شبکه تحلیلگران افغانستان گفته بود که پلیس هرات اغلب مشغول حفاظت از شخصیت های پرنفوذ، خانواده ها و دارای ها و منافع آن هاست. در این میان تنش ها هنگامی افزایش پیدا می کرد که منافع این افراد با یکدیگر برخورد می کرد. که فرض احتمال حضور این افراد در پشت این خشونت ها را تقویت می کرد. با این وجود، به دشواری می توان گفت که چه عواملی به طور مشخص که به نظر می رسید منافع سیاسی و اقتصادی در آن نقش داشته بود. اما این موارد به معنای عدم نقش طالبان در این حوادث نیست(Kazemi.2020).

تغییر چهره قدرت در هرات با ظهور نسل جدید

هرات شهر ثروتمند و پرجنب و جوش در غرب افغانستان در سال های اخیر شاهد گذار از پراکندگی قدرت سیاسی و وخامت امنیت بود.درواقع، در حالی که اسماعیل خان به عنوان «امیر غرب» شناخته می شد و چهره ای برجسته در هرات بود اما به تدریج قدرت سیاسی تنها در دستان او خلاصه نمی شد و بازیگران جدیدی سربرآوردند که متفاوت تر از بازیگران قبلی بازی می کردند.  که یکی از پیامدهای آن وخیم شدن اوضاع امنیتی بود به طوری که چندین شهرستان شاهد درگیری های شدید بین نیروهای دولتی افغانستان و مخالفان مسلح-عمدتاً طالبان- و بین گروه های رقیب طالبان بود. به گونه ای که همانطور که آمد در شهر هرات ناامنی تا حد زیادی چهره جنایی به خود گرفته بود.

۱)امیر غرب: تلاش برای حفظ مرکزِ صحنه در میانه ظهور نسل جدید قدرت

نوشتن در مورد هرات به ویژه تحولات سیاسی این ولایت بدون نام بردن از امیر آن یعنی «اسماعیل خان» ناقص خواهد بود. فردی که نقشی بسیار مهم در هرات داشت و این شهر به نوعی قلمرو امپراتوری او تلقی می شد. او از یک فرمانده ارتش به یک فرمانده مجاهدین و والی هرات و امیر منطقه جنوب غربی افغانستان رسید. سپس وزیر انرژی و آب و بعداز آن به عنوان یکی از کاندیداهای معاون رئیس جمهور در سال ۲۰۱۴ شد. او یکی از اعضای برجسته حزب با نفوذ جمعیت اسلامی در دوران نظام جمهوری بیست سال گذشته بود که زیاد در رسانه ها ظاهر نمی شد اما در دو روز او در رسانه ها حضور می یافت. یکی در ۲۴ حوت سالگرد قیام هرات علیه حکومت کمونیستی افغانستان تحت حمایت شوروری در سال ۱۳۵۷ و دیگری ۲۹ حمل/فروردین، سالگرد خروج شوروی از افغانستان و پیروزی مجاهدین در هرات در سال ۱۳۷۱٫ که او معتقد است در هر دو نقش بسیار مهمی داشته است.

با این حال او نقش بسیار مهمی در تحولات سیاسی و امنیتی هرات و به طور کلی اداره هرات داشت. چنانچه که به طور مثال در سال ۲۰۱۹ او ناامنی های این شهر را از ولایت های مجاور عنوان کرد و گفته بود که او و نیروهایش برای دفاع از شهر هرات منتظر اجازه دولت نخواهد ماند. او همچنین متعهد شده بود که برای جلوگیری از تبدیل شدن هرات به «قندوزی دیگر» اقدام کند. این در حالی است که هرات به عنوان ولایتی امن امکان سقوط حتی به صورت موقت مانند ولایت قندوز را داشت. این در حالی است که به باور برخی او از بدتر شدن امنیت به عنوان ابزاری برای بحث کردن در مورد نیازهای شورای مجاهدین خود استفاده می کند. او در واقع، بسیاری از متحدان سابق خود را از غرب افغانستان گردهم جمع می کرد تا از این طریق موقعیت مرکزی خود را در چشم انداز سیاسی در حال تغییر حفظ کند. در این میان دو تغییر در صحنه سیاسی کشور وجود داشت که اسماعیل خان باتوجه به آنها قصد داشت موقعیت خود را تحکیم کند. نخست صلح حزب اسلامی حکمتیار با دولت. این در حالی بود که اسماعیل خان درحال آماده سازی خود برای انتخابات پارلمانی بود.اما آنها حکمتیار را یک رقیب بالقوه می دانستند. این در حالی بود که در این شرایط او شورای مجاهدین خود را نه به دلیل حمایت واقعی اعضا از او بلکه به دلیل راضی نگه داشتن اقتصادی این اعضا توسط اسماعیل خان را حفظ کرده بود. درواقع، او ثروت زیادی داشت که بخشی از آن را صرف جلب رضایت و حفظ فرماندهان و اعضای مجاهدین سابق در کنار خود می کرد. با این حال به اعتقاد بسیاری ها در سال های اخیر نفوذ او در هرات تغییر کرد. به طوری که او دیگر تنها مرد تعیین کننده هرات نبود و رقبای دیگری نیز سربرآوردند. که بیشتر ناشی از پویایی های اجتماعی و اقتصادی هرات مانند ورود جوانان تحصیلکرده به سیاست و ظهور بازیگران اقتصادی و سیاسی بود. در نتیجه هرات شاهد انتشار قدرت سیاسی یعنی «سیاست پراکنده» بود.

پس از اینکه اسماعیل خان در سال ۲۰۰۴ در نتیجه تلاش های حامدکرزی برای تحمیل اقتدار مرکزی بر امیر نافرمان هرات او را به کابل منتقل کرد تا وزیر انرژی و آب شود، سید محمد خیرخواه جانشین او شد. اما یک سال بعد سید حسین انوری جایگزین او شد. او که اصالتا هراتی نبود و شیعه مذهب بود با مخالفت نخبگان و جمعیت سنی بومی هرات مواجه شد. با این حال او تا سال ۲۰۰۹ در سمت خود باقی ماند. در این میان مانند سایر ولایت افغانستان امنیت هرات از سال ۲۰۰۹ رو به وخامت گذاشت. که یکی از دلایل آن حمایت اسماعیل خان متحدان محلی برای تضعیف امنیت بود. چراکه او از دورشدن از قلمرو خود ناراضی بود.

احمد یوسف نورستانی که او هم یک غیرهراتی بود و معاون وزیر دفاع در بین سال های ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۸ بود جایگزین انوری شد. اما نیز چندان دوام نیاورد. به طوری که در سال ۲۰۱۰ جانشین او داوود شاه صبا شد. او در ژوئن ۲۰۱۳ مجبور به استعفا شد. جانشین او، فضل الله واحدی که از ولایت کنر بود نیز چندان دوام نیاورد و در دسامبر ۲۰۱۴ توسط اشرف غنی از کار برکنار شد. بعداز او آصف رحیمی والی هرات شد که از سال ۲۰۰۴ ششمین والی هرات بود که او نیز در شرایط سختی بود. چراکه برخی معتقد بودند او یک مقام نمادین و با نفوذ اندک است. همچنین او در این زمان و در این پست به عنوان یک والی که روابط خوبی با دو رهبر حکومت وحدت ملی و همچنین اسماعیل خان داشت، بیشتر نماینده یک اداره ضعیف که درگیر سیاست داخلی خود بود تا ارائه خدمات عمومی، بود.

۲)بازیگران نوظهور و قدرت سیاسی پراکنده شده

همانطور که آمد به دلیل پویایی های اجتماعی هرات نفوذ امیر هرات یعنی اسماعیل خان به عنوان قدرت سیاسی در دستان او تمرکز یافته بود روبه کاهش رفت.در نتیجه صحنه سیاسی هرات شاهد ظهور چندین بازیگر جدید بود. به طور مثال یکی از این بازیگران شهردار جوان هرات فرهاد نیایش بود که با ۳۱ سال سن به هیچ یک از گروه های سیاسی وابسته نبود.بلکه توسط استخدام هایی که توسط رئیس  جمهور صورت می گرفت انتخاب شده بود. این در حالی بود که به طور سنتی بالاترین پست در شهرداری عموما در اختیار اسماعیل خان قرار داشت که از نظر اقتصادی نیز مهم بود. اما اقدامات اصلاح گرایانه او با موانعی رو به رو شد. به طور مثال او برای پروژه تعریض جاده اصلی هرات با مانع شورای ولایتی قرار گرفت.از طرف دیگر، او برای انجام اقدامات خود با مواردی مانند غصب زمین رو به رو شد که حل آنها به شیوه ای عادلانه دشوار بود.به طور کلی اقدامات مستقلانه او به این دلیل که حمایت رئیس جمهور را دارد منجر به بروز اختلافات شده بود و بسیاری از مقامات هرات در مقابل او قرار داشتند.

دومین بازیگر در حال ظهور کامران علیزی رئیس شورای ولایتی هرات بود که با امیر هرات، والی/فرماندار، شهردار اختلاف داشت.اما او از نسلی متفاوت از قدرت های نوظهور محلی بود. او یک پشتون از ولایت کوهسان هرات و از افراد نزدیک به کرزی و حتی عبدالرشید دوستم بود. درهرحال او شخصیتی پرنفوذ و ثروتمند بود که به همین دلیل اقدامات خودسرانه ای را در هرات انجام می داد. که منجر به تقابل دادگاه با او شد که احمد فرهاد مجیدی نماینده پارلمان هرات از آن به عنوان «نبرد قانون و زور در هرات» یاد کرده بود. به طوری که دادگاه در ۱۸ آگوست ۲۰۱۶ دستور تعلیق، ممنوع الخروج و بازداشت او را صادر کرد که این امر منجر به تشدید تنش ها شد.

بنابراین، قدرت در هرات از تمرکزگرایی خارج شد و نشان داد که نخبگان سیاسی در این شهر تمایلات واگرایانه پیدا کرده بودند و قدرت سیاسی در میان بسیاری از بازیگران سیاسی پراکنده شد. که بزرگترین پیامد آن اداره های ناکارآمد و وخیم شدن اوضاع امنیتی در این شهر بود. چنانچه که علاوه بر بالارفتن سطح رویدادهای جنایی طالبان فعالیت خود را در این ولایت افزایش و حتی مقامات نام نهاد خود را انتخاب کرده بودند.که در این میان ناامن ترین منطقه شیندند به عنوان یکی از بزرگترین پایگاه های هوایی افغانستان و شهری استراتژیک بود. که در سال ۲۰۱۶ شاهد درگیری بین دو جناح رقیب طالبان یعنی جناح منصور و جناح وفادار به ملارسول بود(Kazemi,2017).

منابع

وزارت اقتصاد افغانستان(۱۳۹۸)، «پروفایل ولایت هرات»، ریاست اقتصاد ولایت هرات.

EASO,(2020), “Afghanistan Security situation”, Country of Origin Information Report, European Asylum Support Office.

Kazemi,Sreza(2020), “Herat City’s Reported Spike in Insecurity: What a sober reading of events reveals”, https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/war-and-peace/herat-citys-reported-spike-in-insecurity-what-a-sober-reading-of-events-reveals/

Kazemi,S Reza(2017), “The Battle between Law and Force: Scattered political power and deteriorating security test Herat’s dynamism”, https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/political-landscape/the-battle-between-law-and-force-scattered-political-power-and-deteriorating-security-test-herats-dynamism/