دارالامان، میراث ناتمام تشکیل یک دولت مستقل ملی(۷)

۲۵ خرداد(جوزا)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۶/۱۵

کاخ دارالامان یکی از بناهای تاریخی افغانستان است که بر فراز تپه ای در ۸ کیلومتری جنوب غربی شهر کابل در منطقه چهاردهی قرار دارد که قبلاً تپه افشار نامیده می شد. این ساختمان دقیقاً روبروی پارلمان افغانستان قرار دارد و در نزدیکی موزه ملی افغانستان و همچنین دانشگاه آمریکایی افغانستان قرار دارد. این کاخ  مرکز سلطنت امان الله خان بود که پس از او این بنا شاهد ویرانی های بسیاری ناشی از کودتا، بی ثباتی و جنگ داخلی بود. این بنا در سال ۱۳۰۴-۱۳۰۶ خورشیدی در زمان غازی امان الله خان تحت نظر معماری آلمانی ساخته شد. این ساختمان سه طبقه شامل ۱۵۰ اتاق کوچک و بزرگ، یک کتابخانه و ۳۲ سرویس بهداشتی است و مورد استفاده تمامی ادارات دولتی امانی بوده است. این بنا توسط یک تیم با حضور ۲۲ مهندس به رهبری مهندس مشهور، جوزف بریکس به همراه ۷۰۰ کارگر محلی ساخته شد و در سال ۱۳۰۶ خورشیدی تکمیل شد. فعالیت ساخت و ساز توسط والتر هارتل رهبری شد. در آن زمان روابط سیاسی بین افغانستان و آلمان بسیار خوب بود و دولت آلمان در ساخت بسیاری از ساختمان های دولتی افغانستان ازجمله این قصر شرکت کرده بود. غازی امان الله این کاخ  را برای تمام ادارات دولتی بنا کرده بود، اما متاسفانه تنها کمتر از دو سال از آن بهره برداری کرد و در نهایت سلطنت وی سرنگون شد. این کاخ در زمان حکومت کوتاه حبیب الله کلکانی به نام دارالحبیب(این ساختمان برای مدتی خالی ماند و بعداً توسط وزارت دفاع بازسازی شد) و بعدها دارالفنون شناخته شد و در سال ۱۳۳۳ خورشیدی مجدداً توسط هیئت شهرداری به نام کاخ دارالامان نامیده شد. قصر دارالامان قرار بود مجلس جدید باشد اما به دلیل مخالفت امان الله خان مدتی خالی ماند و بعداً وزارت فواید عامه در آنجا مستقر شد و در سال ۱۳۴۹ خورشیدی بر اثر اتصال کوتاه برق شعله ور شد. اما این مکان بازسازی شد و وزارت دادگستری در آنجا مستقر شد.

در سال ۱۳۵۸ در جریان حمله شوروری به این کاخ بار دیگر این مکان به آتش کشیده شد. در سال ۱۳۶۸ خورشیدی در زمان حکومت دکتر نجیب الله این بنا مورد استفاده وزارت دفاع قرار گرفت و در اثر کودتای شهنواز تنی آسیب دید و قسمتی از آن ویران شد اما به زودی بازسازی شد. پس از خروج نیروهای روس، تحت حاکمیت مجاهدین، به ویژه در جریان درگیری های جناحی، به عنوان سنگر مورد استفاده قرار گرفت و به شدت آسیب دید و به ویرانه تبدیل شد. بعدتر، در دوره جمهوریت در نتیجه تداوم جنگ بین دولت و طالبان بسیاری از بناهای تاریخی مورد حمله طالبان قرار گرفته بود. در این میان، کاخ یکی از چندین هدفی بود که در یکسری حملات در ۱۵ آوریل ۲۰۱۲ آغاز شد و طالبان مسئولیت آن را برعهده گرفته بود.

اما هرچند کاخ با هدف نشان دادن استقلال افغانستان و ایجاد دولتی مستقل ساخته شد اما شرایط سیاسی افغانستان اجازه تحقق این هدف را نداد. در نتیجه کاخ به ویرانه ای بیش تبدیل شد که مورد بازسازی جدی هم قرار نگرفت ودر قوانین و رژیم های بعدی هیچ کس به بازسازی کاخ دارالامان توجهی نکرد. دارالامان که نمادی از شکوه دوره ی پسا استقلال و رویاهای ترقی خواهانه شاه امان الله بود، به چهره نمایان از زشتی و وحشت جنگ تبدیل شد و برای سال ها دیوارهای به جا مانده و آوارهای فروریخته ی آن با چهره افسرده، عاملان جنگ و تباهی را نفرین می کرد. در دوره شهرداری محمد یونس نواندیش، در سال ۱۳۸۸ خورشیدی، تصمیم برای بازسازی کاخ دارالامان گرفته شد و به این منظور حساب بانکی مشخص ساخته شد تا منابع کمک کننده و شهروندان به شکل اعانه به آن، کمک های خودشان را واریز کنند. بازسازی کاخ در آن دوران شروع نشد و سرنوشت آن حساب بانکی و پو تاکنون برای شهروندان نامعلوم است.

در سال ۲۰۰۵ طرحی برای بازسازی کاخ ها، پارک ها و محوطه اطراف آن ارائه شد، اما اجرا نشد. اما سرانجام در سال ۱۳۹۴ خورشیدی بازسازی آن به دستور محمد اشرف غنی رئیس جمهور کشور آغاز شد و ۹۹ درصد تکمیل و به مناسبت صدمین سالگرد استقلال با اشتراک تعداد زیادی از مردم ازجمله دو دختر امان الله خان به طور رسمی افتتاح شد(Safai,2019). درواقع، این مرمت و بازسازی کاخ بخشی از یک پروژه ۱۶ میلیون دلاری بود که در سال ۲۰۱۶ توسط بیش از ۸۰ مهندس و معمار ازجمله زنان آغاز شد. اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان ۲۰ میلیون دلار برای بازسازی قصر دارالامان اختصاص داد. کارباسازی به وسیله مهندسان افغان که عمدتاً بانوان بود، آغاز شد. مقام های دولتی افغانستان در ابتدای پروژه بازسازی کاخ عنوان کرده بودند که طبقه اول و دوم قصر دارالامان به موزه فرهنگی و طبقه سوم  آن به مهمانخانه دولتی تبدیل خواهد شد. این درحالی است که محمد اشرف غنی رئیس جمهور سابق افغانستان گفته بود که بیشتر اداره های دولتی باید به منطقه دارالامان منتقل و قصرهای این منطقه مانند قصر دارالامان بازسازی تا رویای امان الله خان، به حقیقت تبدیل شود. اما به گفته برخی از کارشناسان این بازسازی روندی خوب اما از لحاظ معیاری کافی نیست. اگر کاخ دارالامان را یک ساختمان معمولی دولتی، که در جنگ آسیب دیده بود، درنظر بگیریم: تیم بازسازی کار خود را موفقانه انجام داد و کاخ را بازسازی کرد. اما اگر به کاخ دارالامان به عنوان یک ساختمان با ارزش و اهمیت تاریخی بنگریم، کار بازسازی آن را نه تنها نمی شود دستاورد شمرد، بلکه یک فروگذاشت و ناکامی به حساب می آید. این ناکامی به تیم اجرا کننده طرح بازسازی کاخ مربوط نمی شود، بلکه مربوط به طراحان و تصمیم گیرندگان طرح در سطوح بالاست. چراکه در تعمیر و بازسازی این کاخ معیارهای مناسب درنظرگرفته نشده است. به طوری که زخم ها و داغ ها با پلستر و رنگ پوشانیده شده اند و هیچ تفاوتی میان جاهای ویران شده و تازه افزوده شده دیده نمی شود. کاخ بازسازی شده به یک ساختمان تر و تمیز تازه آباد شده شباهت دارد نه به یک ساختمان تاریخی حفاظت شده.بازسازی کاخ دارالامان به شکل فعلی آن ممکن است به گونه ای یادآور فصل ناتمام روند مدرن سازی افغانستان توسط شاه امان الله باشد. اما این روش بازسازی فرصت این را که این کاخ، روایتگر و قصه گوی دوره های درد و رنج کابلیان از وحشت و بربریت جنگ برای آیندگان باشد، برای همیشه از میان برداشته شده است(سید،۱۳۹۹).

دارالامان آرزوی تحقق نیافته شاه امان الله

شاه امان الله، معروف به غازی امان الله خان (۱۸۹۲، پغمان، افغانستان-۱۹۶۰، زوریخ، سوئیس)، آن حاکم افغانستان (۲۹–۱۹۱۹) بود که کشورش را به سمت استقلال کامل از نفوذ بریتانیا هدایت کرد. امان ‌الله که پسر مورد علاقۀ حبیب ‌الله خان بود، بلافاصله پس از ترور پدرش در سال ۱۹۱۹، زمانی که بریتانیای کبیر نفوذ و تأثیر قابل توجهی بر امور افغانستان داشت، تاج و تخت را در اختیار گرفت. امان ‌الله در سخنرانی تاج ‌گذاری خود استقلال کامل از بریتانیای کبیر را اعلام کرد.

وی به شدت ضد انگلیس بود و قصد داشت معاهده ای قدیمی که به بریتانیا فرصت کنترل سیاست خارجی افغانستان را می داد، از بین ببرد. انگلیسی ها در برابر این حرکت وی مقاومت کردند و به همین ترتیب جنگ سوم آنگلو-افغان (۱۹۱۹) آغاز شد. اما این جنگ تنها به یک سری درگیری ‌ها بین ارتش ناکارآمد افغانستان و ارتش هند بریتانیایی که از تبعات سنگین جنگ جهانی اول (۱۹۱۴–۱۹۱۸) خسته بودند، محدود گشت. از طرف دیگر، امان الله خان از زمامدارن اصلاح طلب افغانستان بود. به طوری که او بسیاری از اصلاحات را در افغانستان ایجاد کرد. در این میان، ایجاد یک دولت ملی و مستقل از بریتانیا ار آرزوهای او بود که  نمود آن را می توان در کاخ دارالامان دید. برای برخی دارالامان یادبودی از آرزوی تحقق نیافته امان الله برای ایجاد یک دولت ملی برای افغانستان مستقل از حاکمیت بریتانیا است. در همین راستا او قصد داشت کابل را به پایتختی مرفه تبدیل کند و دارالامان را مرکز این ایده قرار داد. حتی قبل از تصویب قانون اساسی در ۱۹۲۲ امان الله اولویت های خود را برای ساختن پایتخت جدید مشخص کرده بود که دارای ساختمان های اداری، کاخ ها و محله های مسکونی باشد. به این ترتیب کاخ را می توان به عنوان نمادی از یک دولت مستقل با ادعای تسلط فیزیکی بر یک سرزمین درک کرد. با این حال کار ساخت و ساز این بنا با هزینه ۱۵۰ میلیون روپیه آغاز شد. در جریان تور اروپایی او در سال ۱۹۲۸ با ملکه ثریا، امان الله خان بنا به گزارش ها قصد خرید ۱۵ میلیون کالای آلمانی را برای انکشاف افغانستان داشت. علاوه بر این، او یک میلیون پوند استرلینگ بود که پیش از این به اروپا انتقال داده بود برای خرید تجهیزات برقی برای پایتخت اختصاص داده بود. اما تصور چراغ روشن برای پایتخت هرگز به وجود نیامد. درواقع، اصلاحات امان الله با شکست مواجه شد. به طور کلی پروژه های ساختمانی امان الله با یک طرح جامع همراه بود. مجموعه ای از اصلاحات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی از بالا به پایین. اما به گفته تحلیلگران برنامه غرب زدگی امان الله برای رفاه بدون درنظر گرفتن جامعه مذهبی و قبیله ای افغانستان خیلی زود اجرا شد که این امر منجر به شورش علیه او شد. مواردی مانند خدمت اجباری، شناسنامه، مالیات سنگین، آموزش عمومی و سواد، قوانین جزایی کلی به جای اقتدار قبیله ای، پوشش غربی و تدوین شریعت در مسائلی مانند تنظیم ازدواج کودکان و تعدد زوج ها ازجمله اصلاحات او بود که در نهایت منجر به تبیعد او شد.

 با این حال، دارالامان نماد آرزوهای شاه امان الله بود که ناتمام ماند. اما این بنا سمبل تاریخ توسعه کشور مدرن افغانستان را در خود ثبت کرده است. از طرف دیگر، این کاخ کاربردهایی دیگری نیز در طول حیات خود داشت. به طوری که به عنوان، وزارت فواید عامه، وزرات دارایی، عدلیه، دادگاه عالی و ساختمان وزارت دفاع کار کرده است. این مکان همچنین زمانی سرپناه، غذا و نیازهای آموزشی را برای مردم زمانی که به عنوان دانشکده پزشکی برای دانشگاه کابل بود، فراهم می کرد. همچنین به عنوان یک فضا برای کمپ پناهندگان و اسکان موقت برای کوچ نشینان بود. اما این قصر  از دو کودتا، سه آتش سوزی، گلوله های بی شمار، نارنجک و بمب جان سالم به در برد با این وجود هیچگاه نتوانست هدف مورد نظر خود را محقق کند(Gupta, 119-0-111: 2017).

در نهایت، باید گفت به نظر می رسد دارالامان که در راستای آرمان های او پی ریزی شد به یک مکان نوستالژیکی مبدل شده که بازسازی آن با هدف اولیه ساخت آن یعنی ایجاد یک دولت مستقل ملی پیوند خورده است.  در طول ۴۰ سال گذشته این ساختمان از نمادی از افغانستان مدرن که پادشاه امان الله خان می خواست در دهه ۱۹۲۰ هنگام ساخت آن بسازد به تجسمی فیزیکی از ویرانی های جنگ تبدیل شد. سرگذشت این کاخ روندی مشابه سایر بناهای تاریخی در افغانستان را دارد که در غبار جنگ و ناامنی و نزاع بر سر قدرت شکوه خود را از دست داد و در حاشیه زندگی اجتماعی شهروندان افغانستان تاریخ این کشور را در خود نگه داشته است.

منابع

سید، سید مقبول(۱۴۰۲)، «بازسازی کاخ دارالامان، دست آورد یا فروگذاشت؟»، روزنامه هشت صبح، قابل دسترس در: https://8am.media/reconstruction-of-darulaman-palace-achievement-or-abandonment/

Gupta,Huma(2017), “‘Nostalgic Desire’: The Restoration of Dar ul-Aman Palace in”, https://www.academia.edu/41646389/_Nostalgic_Desire_The_Restoration_of_Dar_ul_Aman_Palace_in_Kabul_Afghanistan

Safai,Ahmadullah(2019), “Historical background of Darul Aman Palace”, https://thekabultimes.com/historical-background-of-darul-aman-palace/