کانال آبی جدید، تهدید کنندۀ صلح میان طالبان و آسیای مرکزی
۱۷ تیر (سرطان) ۱۴۰۲ – ۸/ ۷/ ۲۰۲۳
بروس پانیر
بروس پانیر کارشناس امور آسیای مرکزی و خبرنگار ارشد رادیو آزادی است. به باور نویسنده، گرچه طالبان از زمان بازگشت مجدد خود به قدرت، درصدد برقراری تعاملات و تفاهماتی سازشکارانه با کشورهای همسایه در آسیای مرکزی برآمده اند، لیکن اتخاذ برخی اقدامات چون پیشروی پرسرعت در پروژۀ ساخت کانال قوش تپه، آنهم با در نظر داشتن بحران و مناقشات آبی منطقه، خود می توانند برهم زنندۀ صلح و آرامشی باشد که طالبان در آینده و در ارتباط با کشورهای همسایه به آن نیاز خواهند داشت. چراکه به گفتۀ نویسنده، تداوم این پروژه و کاهش حجم جریان آب می تواند زندگی ده ها هزار نفر در جوامع پایین دستی ازبکستان و ترکمنستان را تحت تأثیر قرار داده، روابط فی مابین را مختل، و متعاقبا صلحی حداقل صوری مابین طالبان و کشورهای منطقه آسیای مرکزی را تهدید سازد. مطلب حاضر توسط نازنین نظیفی برای سایت تحلیلی کلکین ترجمه شده است.
خلاصه نکات کلیدی:
- از زمان بازگشت طالبان به قدرت در افغانستان از اوت ۲۰۲۱ بدین سو، این گروه در دستیابی به درک و تفاهمی کلی با اکثر دولت های آسیای مرکزی به منظور حفظ آرامش نسبی در امتداد مناطق مرزی افغانستان و آسیای مرکزی موفق بوده اند.
- مبحثِ درگرفتن اختلافات و مناقشاتی بر سر استفاده از آب به ناگه به مسئله ای تبدیل گردید که می تواند روابط مابین افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی را از مسیر خود منحرف و مختل سازد. به طور مشخص، ساخت کانال قوش تپه در شمال افغانستان می تواند به از دست رفتن آب برای ده ها هزار نفر جمعیت در جوامع پایین دست در ازبکستان و ترکمنستان منتهی گردد.
- همچنین لازم به ذکر است در درگیری های اخیر مابین مرزبانان ایرانی و ستیزه جویان طالبان در امتداد مرز افغانستان و ایران بر سر حق آب رودخانه هیرمند، سه تن کشته شدند.
زمانی که طالبان در اواسط ماه اوت سال ۲۰۲۱ به کابل پا نهادند، دولت های آسیای مرکزی، -البته به استثنای دولت تاجیکستان- تا حد امکان به تجارت معمول خود با افغانستان ادامه دادند. ازبکستان موقتا گذرگاه های مرزی خود با افغانستان را بست تا از این طریق جلوی گریز افغان ها به سمت ازبکستان را بگیرد. اما طی هفته های آتی و پیش از پایان ماه اوت، جریان تردد و رفت و آمدها مجددا از سرگرفته شد، و بدین ترتیب تمامی کشورهای آسیای مرکزی، البته باز هم به استثنای تاجیکستان، برای دیدار با مقامات طالبان، هیأت های دیپلماتیک خود را راهی کابل کردند.
غالبا ستیزه جویان و شبه نظامیانی از آسیای مرکزی و عمدتا تاجیک و ازبک که متحدان طالبان در جنگ علیه دولت افغانستان و نیروهای خارجی بودند، در افغانستان وجود داشته اند. پیشتر طالبان متعهد شد که اجازه نخواهد داد این ستیزه جویان/شبه نظامیان آسیای مرکزی از خاک افغانستان و در جهت برنامه ریزی های خود یا پیشبرد حملاتی علیه کشورهای همسایه آسیای میانه استفاده کنند.
به نظر می رسد آن وعدۀ اذعان شدۀ طالبان همراه با در نظر گرفتنِ مواردی چون پروژه های زیرساختی و ارتباطاتی که در طول دو دهه حضور نیروهای خارجی در افغانستان تکمیل گردیده و آسیای مرکزی را به لحاظ اقتصادی به کشور افغانستان متصل می ساخت، دولت های آسیای مرکزی را متقاعد نموده تا به این نتیجه برسند که سطحی از همکاری با طالبان سودآور و پرمنفعت خواهد بود. زمانی که طالبان در اواخر دهه ۱۹۹۰ افغانستان را تحت کنترل داشتند، تمامیِ کشورهای آسیای مرکزی به جز ترکمنستان با این گروه رابطه ای متخاصم داشتند و در نتیجه همیشه سطح تنش ها در امتداد مرز آسیای مرکزی و افغانستان بالا بود.
اما می توان گفت که اکنون دیگر شرایط فرق می کند. کشورهای تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان از طریق خطوط انتقال برقی که طی سال های حضور نیروهای خارجی در افغانستان ساخته و ایجاد شده است، به این کشور برق می فروشند. تجارت ابتدایی بین آسیای مرکزی و پاکستان و هند از طریق جاده های افغانستان آغاز شده و برنامه هایی در جهت ایجاد خط آهنی که از طریق افغانستان آسیای مرکزی را به بنادر پاکستان در دریای عرب متصل کند نیز وجود دارد.
سریک جومانگارین وزیر تجارت قزاقستان در ماه آوریل و به منظور تحویل محموله ای از کمک های بشردوستانه به کابل سفر کرد. وی اذعان کرد که قزاقستان خانه تجارت در افغانستان افتتاح خواهد کرد. عبدالغنی برادر سرپرست وزارت امور خارجه طالبان نیز در دیدار با جومانگارین اعلام کرد که قزاقستان با بازگشایی مجدد سفارت افغانستان موافقت نموده و آیبک اسمادیاروف سخنگوی وزارت امور خارجه قزاقستان متعاقبا اعتبار دیپلمات های طالبان را تایید نمود.
شایان ذکر است که نمایندگان طالبان پیشتر به سفارتخانه های افغانستان در کشورهای قرقیزستان، ترکمنستان و ازبکستان (همچنین سفارت های افغانستان در روسیه، چین، قطر، امارات متحده عربی و پاکستان) اعزام شدند.
در این میان، تاجیکستان تنها کشور آسیای مرکزی بود که همچنان در مورد خطرات ناشی از افغانستان پس از بازگشت طالبان به قدرت هشدار می داد و از تماس یا مراودات با دولت جدید افغانستان اجتناب کرد. بدین ترتیب سفارت افغانستان در تاجیکستان همچنان در دست سفیر منصوب شده توسط رئیس جمهور مخلوع و برکنار شدۀ افغانستان، یعنی اشرف غنی است. تحت این شرایط، برخی حمایت دولت تاجیکستان از جبهه مقاومت ملی افغانستان، -گروهی از سربازان سابق دولت افغانستان، عمدتاً تاجیک تبار، که همچنان با طالبان در شمال شرق افغانستان می‌جنگند- را محتمل و ممکن می دانند.
اما در ماه مارس هیئتی طالبانی به تاجیکستان رفته و پیش از راهی شدن به سمت خاروغ در استان خودمختار گورنو بدخشان در شرق تاجیکستان -به منظور بازرسی و سرکشی به کنسولگری افغانستان در آنجا که در زمستان سال گذشته در طی بهمن متحمل خسارت و آسیب شده بود-، در دوشنبه پایتخت تاجیکستان توقف کردند. گرچه دولت تاجیکستان از این سفر اطلاعاتی را ارائه نداد، اما طبق حداقل یک گزارش، کنترل این کنسولگری در اوایل سال ۲۰۲۳ به طالبان واگذار شد.
کانال جدید، تهدید کنندۀ جریان آبی در آسیای مرکزی
در اواخر ماه مارس سال ۲۰۲۲، کار بر روی کانال قوش تپه در شمال افغانستان که از ولایات بلخ، جوزجان و فاریاب عبور می کند، آغاز شد. هدف از فعالیت برروی این کانال ۱۶۵ مایلی، کمک به آبیاری مزارع کشاورزی در شمال افغانستان و تخفیفِ برخی مشکلات مرتبط با کمبود مزمن مواد غذایی در افغانستان بوده است.
آب این کانال از آمودریا، یکی از دو رود بزرگ آسیای مرکزی و همچنین مرز بین آسیای مرکزی و افغانستان به طول ۹۵۰ مایل می آید. این کانال در امتداد مرز ازبکستان به آمودریا متصل می شود. بنابراین در بالادست، بخش تاجیکستان از این رود تحت تأثیر پروژۀ ساخت کانال قوش تپه قرار نمی‌گیرد. براساس برخی تخمین های صورت گرفته، حدود ۱۵ درصد از آب آمودریا را می توان به سمت کانال قوش تپه روانه کرد.
آمودریا زمانی به دریای آرال می رسید. تغییر مسیر و انشعابات آبی از این رودخانه جهت آبیاری مزارع، عمدتاً مزارع پنبه، در جنوب ازبکستان و جنوب شرقی ترکمنستان، جدای از پر کردن کانال قره قوم که حدود ۸۵۰ مایل تا عشق آباد پایتخت ترکمنستان امتداد دارد، به خشک شدن بخش ازبکستان از دریای آرال منجر شده است. بدین ترتیب جریان آبرسانی به جوامع پایین دست در مناطق مرزی ترکمنستان و ازبکستان تدریجا کاهش یافت.
طبق گزارشی ارائه شده در ۴ ژوئن، آب آمودریا در بخش استان شرقی ترکمنستان، لباب، و در این مقطع زمانی از سال در یک سوم سطح نرمال یا معمولِ خود قرار داشت. اما پس از اتمام کار کانال قوش تپه که آب را بیشتر به سمت بالادست انتقال می دهد، این مشکل تشدید خواهد شد.
به گزارش وب سایت kun.uz ازبکستان، کار برروی کانال قوش تپه «می تواند عواقبی جدی برای استان های خوارزم، بخارا، سورهندریا و ناوی [ازبکستان] و همچنین جمهوری کاراکالپاکستان دربر داشته باشد».
به گفتۀ سرپرست وزارت خارجه طالبان، ملا برادر، در پایان ماه مارس وی درباره ساخت کانال با مقامات ازبکستان صحبت کرده بود و مقامات ازبکستان نیز اعلام کردند که آماده همکاری در ساخت کانال هستند. از اظهارات ملا برادر مشخص و آشکار نبود که این همکاری به طور دقیق چه نوع همکاری خواهد بود.
شوکت همرایف وزیر منابع آب ازبکستان در تاریخ ۲۰ ژوئن این پیشنهاد را به مقامات طالبان تایید و اشاره کرد هیئت ازبکستانی نسبت به این موضوع ابراز نگرانی داشته است که کانال قوش تپه بتواند به کمبود آب در ازبکستان کمک کند. به گفته همرایف، مقامات طالبان اذعان داشتند که آنها برای کاهش کمبود مواد غذایی در افغانستان به آب نیاز دارند و ساخت این کانال متوقف نخواهد شد. ترکمنستان هنوز به طور علنی در مورد کانال قوش تپه اظهار نظر نکرده است.
به هرروی کاهش و از دست رفتن -حجم- آب می تواند ده ها هزار نفر را در جوامع پایین دستی ازبکستان و ترکمنستان تحت تأثیر قرار دهد. انتظار نمیرود این کانال تا سال ۲۰۲۸ تکمیل شود، اما ساخت و ساز آن زودتر از موعد مقرر در حال انجام است.
افغانستان و همسایگانش در آسیای مرکزی هیچ موافقتنامه ای در مورد بهره برداری از آب امضا نکرده اند. در دوران اتحاد جماهیر شوروی، آب از آمودریا و بدون مشورت با کشور افغانستان منحرف شد. بیش از چهل سال جنگ نیز افغانستان را از اجرای پروژه های مورد بهره برداری از آب آمودریا، باز داشته است؛ بنابراین طالبان می توانند به طور معقول و منطقی استدلالشان را براین موضوع قرار دهند که آنها اکنون و پس از سال ها محرومیت افغانستان در بهره برداری از این منابع آبی همچون دیگر همسایگانشان در آسیای میانه، از سهم خود استفاده و بهره برداری خواهند کرد.
چنانچه به نوشتۀ وب سایت خامه افغانستان در تاریخ ۱۶ مارس؛ به دلیل دو دهه درگیری، [افغانستان] هنوز نتوانسته است از منابع آبی خود استفاده کند… -این در حالیست که- اکثر کشورهای همسایه از این موقعیت بهره برده و از آب استفاده کردند.»
در این راستا مذاکرات سخت و دشوار اجتناب ناپذیر به نظر رسیده و درحالی که دولت های ترکمنستان و ازبکستان به استراتژی خود در این مسیر می اندیشند،بایستی از درگیری ۲۱ ماه مه در مرز افغانستان و ایران ناشی از مناقشات آبی نیز نگران بوده و این مسئله را نیز در نظر گیرند.
درگیری مرزی مهلک و مرگبار مابین ایران و افغانستان
برای چندین سال می شود که ایران از این مسئله شکایت داشته که افغان ها اجازه نمی دهند این کشور از آب رودخانه هیرمند که از افغانستان سرچشمه می گیرد، سهم منصفانه خود را داشته باشد. چندین سد در امتداد رودخانه هیرمند در افغانستان و بین سال های ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۱ ساخته شد. به گفتۀ ایرانی ها، افغانستان جریان خروجی آب از این سدها را محدود ساخته اما طالبان اعلام کرده اند که میزان سطح آب پایین و اندک است.
ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران روز ۲۸ اردیبهشت ماه از استان تشنه و خشک سیستان و بلوچستان بازدید کرد. رئیسی پس از شنیدن گزارش های مقامات محلی گفت: به حاکمان افغانستان اخطار می دهم حقآبۀ مردم سیستان و بلوچستان را به فوریت بدهند. او اشاره کرد ایران آماده اعزام کارشناسانی به افغانستان است تا ادعاهای طالبان در مورد سطح پایین آب در بالادست این رودخانه را بررسی کنند. همچنین افزود طالبان بایستی «حرف های من را جدی گیرند تا بعداً شکایت نکنند».
متعاقبا ذبیح الله مجاهد سخنگوی طالبان در ۱۹ ماه می بیانیه ای براین مبنی منتشر کرد که: مقامات ایرانی ابتدا باید اطلاعات خود را در مورد آب هیرمند تکمیل نموده و سپس درخواست هایشان را با لحنی مناسب بیان کنند.
طالبان که در زمان تسلطشان بر قدرت در اواخر دهه ۱۹۹۰ موسیقی را ممنوع کرده بودند، چند روز پس از بیانیه مجاهد موزیک ویدیویی را در حساب های طرفدار طالبان در اینترنت منتشر کردند که تنش ها را افزایش داد. چنانچه در ویدیویی که به شکل ترانه منتشر شده و ادوات نظامی گروه طالبان را نشان می داد چنین آمد که “رهبر ما ملا یعقوب تهران را اصلاح خواهد کرد”. لازم به ذکر است ملا یعقوب سرپرست وزارت دفاع طالبان و فرزند ملا عمر رهبر پیشین طالبان است.
متعاقبا در ۲۷ ماه می و در محلی در امتداد ولایت نیمروز افغانستان و استان سیستان و بلوچستان ایران نزاع و درگیری سربرآورد و هر یک از طرفین دیگری را برای شروع درگیری مقصر دانستند. طرفین از خمپاره و مسلسل های سنگین استفاده کردند و حداقل دو مرزبان ایرانی و یک ستیزه جوی طالبان کشته شدند. گرچه نهایتا مقامات هر دو طرف تنش ها را آرام کردند اما علت اصلی اختلاف همچنان باقی است.
در کل می توان گفت افغانستان حق استفاده از آب آمودریا را دارد، درست همانطور که تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان برای چندین دهه از آن استفاده کرده اند. اما کانال قوش تپه برای ترکمنستان و ازبکستان گران تمام خواهد شد. هر دو کشور در حال بررسی ضربه بزرگی به کشاورزی و اسکان مجدد هزاران نفر ساکنان این مناطق هستند. اما اکنون دولت های ترکمنستان و ازبکستان از حادثۀ درگیری مرزی ایران و افغانستان دریافته اند که دست یابی به سازش و مصالحه ای با طالبان شاید چندان هم آسان نباشد.
منبع: www.fpri.org