اوستا و زبان اوستایی (۷)

۸ مرداد (اسد) ۱۴۰۲ – ۳۰/ ۷/ ۲۰۲۳

مطلب حاضر در قالب مجموعه ای از موضوعِ «اسطوره‌های اوستایی در شاه‌نامه»، هفتمین بخش از سلسله مطالب نگاشته شده توسط  یعقوب یسنا، منتقد، نویسنده و نظریه پرداز اهل افغانستان می باشد که به صورت سلسله وار در سایت تحلیلی کلکین منتشر می شود.

در قسمت پیش از این سری مطالب، به تحلیل پیرامونِ چرایی و چگونگیِ نام گذاری اسطوره های ایرانی و لزومِ مرتفع گردیدنِ ابهامات و سوء تفاهمات در نام‌ گذاری اساطیر اشاره شد، و در این قسمت به مبحثی مرتبط با کتاب اوستا و زبان اوستایی پرداخته می شود.

اوستا به برداشت پژوهش‌گران، کتاب زرتشت پیامبر دین زرتشتی دانسته شده است. پیروان دین زرتشتی نیز اوستا را کتابی می‌دانند که زرتشت از زبان اهوره مزدا، خدای دین زرتشتی نقل کرده است. برخی از پژوهش‌گران به این نظرند که بخش‌هایی از اوستای کنونی از گفتار و بیانات زرتشت نیست. فقط گات‌ها که در هفده هات (دوصد و چهل بند) به صورت شعر سروده شده از گفتار و بیانات زرتشت می‌تواند باشد.

گات‌ها در گردآوری اوستای موجود در بخش یسنا تدوین شده است. اما نظر قاطع این است‌که گات‌ها یک بخش مستقل و از سروده‌های زرتشت است و بیانگر اصول بنیادین اخلاقی و فلسفی زرتشت می‌باشد (۲۶: ۷۹۱).

اوستای کنونی از پنج کتاب یا پنج بخش تشکیل شده است: یسنا به استثنای گات‌ها، یشت‌ها، ویسپرد، وندیداد و خرده اوستا (۲۶: ۷۹۱). این احتمال در باره‌ي بخش‌های اوستا غیر از گات‌ها وجود دارد که گوینده‌ای خاص نداشته است، در تداوم روزگار تکامل یافته و از سوی اشخاص و نسل‌های بعد از زرتشت به گفتار و بیانات زرتشت افزوده شده و وارد دین زرتشتی شده که بیش‌تر بازتاب‌دهنده‌ی اسطوره‌های کهن ایرانی و اسطوره‌های بومی مردم پیش از ایرانی در سرزمین ایران باستان است.

گات‌ها از نظر موضوعات مطرح‌شده، از نظر ویژگی‌های زبان، آهنگین بودن سخن، جمله‌بندی و شیوه‌ي نگارش با دیگر بخش‌های اوستا متفاوت است و از دیگر بخش‌های اوستا قدمت دارد. بیش‌تر به زبان سرود ودا (سانسکریت) نزدیک است.

کتاب اوستا تنها سندی است‌که نمایندگی از یک زبان ایرانی، شاید از قدیم‌ترین زبان ایرانی، می‌کند. غیر از این کتاب از این زبان هیچ مدرک و سندی نیست. بنابراین زبان کتاب بنام کتاب (اوستایی) شناخته شده است.

زبان‌شناسان زبان اوستایی را زبان رایج یکی از سرزمین‌های خاوری ایران باستان می‌دانند (۲۵: بیست). بنابر شواهد زبانی به دست‌آمده از گا‌ت‌ها به این برداشت قوت مي‌بخشد که زبان اوستایی یکی از زبان‌های ایران شرقی، متعلق به ۱۴۰۰ -۱۲۰۰ پ. م است (۴۵: ۵). شرقی بودن زبان اوستایی فقط یک گمانه‌زنی نیست، زیرا دانش‌مندان در این باره پژوهیده‌اند و پژوهش‌های تطبیقی بین زبان اوستایی و سانسکریت انجام داده‌اند.

راسموس کریستیان راسک به سال ۱۸۲۶ در پژوهشی قدمت زبان اوستا و خویشاوندی آن را با زبان هندی باستان (سانسکریت) ثابت کرد (۴: ۶۷). از دریافت این پژوهش می‌توان نتیجه گرفت، زبان اوستایی به آن موقعی از تاریخ بر می‌گردد که تازه جدایی قبایل هند وایرانی و زبان سنسکریت و اوستا شکل گرفته است. پس از این جدایی، اقوام هندی وداها و اقوام ایرانی اوستا را آفریدند و خود را آريا نامیدند.

کلمه‌ی «آریا» در اوستا «airya» آمده که دربرگیرنده‌ی تمام اقوام و قبایل ایرانی می‌باشد. احتمالا به پایان هزاره‌ي دوم و آغاز هزاره‌ي اول پ. م. برگردد. آن وقت آریایی‌ها در آسیای میانه یا قسمت‌هایی از آسیای مرکزی زندگی می‌کرده‌اند (۳: ۳۲). به اعتبار این شواهد می‌شود گفت: زبان اوستایی یکی از قدیمی‌ترین زبان‌های ایران شرقی است‌که بعدها بر تمام قلمرو اقوام آریایی راه یافته و بر بسیاری از زبان‌های دوره‌ي میانه‌ي آريایی تأثیر گذاشته از جمله بر زبان پهلوی اشکانی تاثیر مستقیم و بیش‌تری داشته است.