افغانستان: جمعیت، محیط زیست و بهداشت

۴ آذر (قوس) ۱۳۹۹ – ۲۴/ ۱۱/ ۲۰۲۰

مقدمه

افغانستان از سال ۲۰۰۱ در یک وضعیت جنگی قرار داشته است که این شرایط موجبِ اثراتِ اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی منفی برای این کشور گردیده است. تمرکز مطالعه ی حاضر بر جنوب افغانستان (ولایت های نیمروز، هلمند و قندهار) می باشد و هدف آن نیز بررسی این اثرات با استفاده از مجموعه داده های ترکیبیِ سازمان السیس (Alcis) دربین سال های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۹، و در مقایسه با اهداف توسعه پایدار سازمان ملل (SDG) است. برای دستیابی به این هدف، تحلیلِ حاضر به کشف و بیانِ روند و الگوهایی بینِ فاکتورهایی چون تغییر جمعیت، محیط زیست و امکانات بهداشتی می پردازد – دو مورد اخیر به عنوان مواردی بحرانی و نگران کننده از مسائلِ جانبیِ ناشی از جنگ گزارش شده است. همچنین در پژوهش حاضر و در محاسبات، از ترکیب جمعیتی استان های نیمروز، هلمند و قندهار استفاده می شود مگر اینکه خلاف آن ذکر شود، و همچنین باید در نظر گرفت که یک محوطه نیز به عنوان محل زیستگاه یا منطقه ای دیوار کشی شده که شامل ۱۰ (۳ ±) نفر است، تعریف می شود (شکل ۱).

شکل ۱: تصاویر هوایی از یک محوطه در استان قندهار. محوطه ای عموما شامل ۷تا ۱۳ نفر. عکس:  Alcis

تغییر جمعیت

بین سال های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۹، افزایش جمعیتی حدودا دو میلیون نفری وجود داشت (شکل ۲). به گونه ای که جمعیت ولایت هلمند تقریبا دو برابر شد (۵۱٫۴ درصد)، ضمن اینکه جمعیت ولایات قندهار و نیمروز به ترتیب ۲۴٫۰ درصد و ۲۲٫۰ درصد افزایش یافت.

شکل ۲: پراکندگی جمعیت در جنوب افغانستان در سال های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۹٫ تغییر جمعیت با هدف ۱۱ توسعه پایدار سازمان ملل مرتبط است و چالش های کلیدی مرتبط با جمعیت شهرنشین را بیان می کند. عکس: ArcGIS Pro

شهرنشینی در بزرگترین شهرهای ولایات صورت گرفته است. قندهار (ولایت قندهار) بیشترین افزایش جمعیت (۹۷۶۲۶ ± ۳۲۵،۴۲۰) را داشته کرده است (شکل ۳)، اما زرنج (ولایت نمروز) و لشکرگاه (ولایت هلمند) به ترتیب با حدودا ۹۹،۰۰۰ و ۶۲،۰۰۰ افزایش کمتری را تجربه کرده است. بنابراین، تغییر جمعیت به طور کلی در شهرها متمرکز بوده، البته به جز استان هلمند که بیشترین تغییر را در خارج از محدوده ی شهری داشته است. اگرچه یک شاخص مستقیم از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل و مرتبط با شهرنشینی، با مجموعه داده های موجود قابل اندازه گیری نیست؛ لیکن روند و گرایش هایی برای شهرنشینی به مورد ۱۱ از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل پیوند می خورند (شکل ۲).

شکل ۳: این شکل بزرگترین منطقه تغییر جمعیت را بین سال های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۹ نشان می دهد-شهر قندهار در ولایت قندهار. عکس: ArcGIS Pro

جمعیت و محیط زیست

افزایش جمعیت فشار مضاعفی را بر محیط زیستی وارد می کند که در افغانستان بسیار تضعیف و تخریب شده است. از سال ۲۰۱۴، شاخص نرمال شده تفاضلی پوشش گیاهی (NDVI) با بیشترین امتیازِ خوب و بالاتر (NDVI ≥ ۴) در استان هلمند متفاوت و متغییر بوده است (شکل ۴). این امر به “انقلاب ذخیره آب” پیوند می خورد و می تواند توضیح دهد که چرا ولایت هلمند بیشترین افزایش جمعیت را تجربه کرده و چرا این رشد خارج از محدوده شهر رخ داده است.

شکل ۴: میانگین تغییر شاخص نرمال شده تفاضلی پوشش گیاهی ۲۰۱۴-۲۰۱۹٫ هر سال تغییر این شاخص در هر دو چرخه کشت (بهار و تابستان) به طور متوسط بوده است و این روند به دلیل سال خشکسالی، برای سال ۲۰۱۸ نمایش داده نشده است. عکس: ArcGIS Pro

بااین حال، همانطور که توسط نقشه ی زیر نشان داده شده است، دوره های طی شده بین سال های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۹ و مرتبط با مکان های اسکان، برخی از الگوهای نگران کننده را نشان می دهد.

شکل ۵: محدوده ی محوطه که توسط مقیاسِ شاخص نرمال شده تفاضلی پوشش گیاهی (۲۰۱۴ در مقابل ۲۰۱۹) تعریف شده است.

در شکل شش ملاحظه می کنید که نسبت جمعیتی که در درجه و امتیازِ خوب و بالاتر از شاخص نرمال شده تفاضلی پوشش گیاهی زندگی می کنند (NDVI ≥ ۴) افزایش یافته است، با این حال درصد افرادی که در خارج از محدوده ی شاخص نرمال شده تفاضلی پوشش گیاهی در شرایطی بایر و خشک زندگی می کنند نیز افزایش یافته است. علاوه بر این ، ۵/۷۷ درصد از جمعیت جدید ساکن در زمین هایی با کیفیت پایین و ضعیف (NDVI ≤ ۳) زندگی می کنند. این الگوها پیشرفت محدودی را نسبت به موارد ۲ و ۱۵ از اهداف برنامه توسعه پایدار سازمان ملل نشان می دهد، و این امری مسئله ساز است زیرا دسترسی به زمینی با کیفیت خوب و مساعد برای توسعه بسیار مهم است.

شکل ۶: محدوده ی محوطه بر اساس مقیاسِ شاخص نرمال شده تفاضلی پوشش گیاهی برای سال ۲۰۱۹ به طور متوسط در هر دو دوره محصول (بهار و تابستان). محوطه بر اساس مقیاسِ شاخص نرمال شده تفاضلی پوشش گیاهی به سه منطقه برابر تقسیم شده است و مورد ۳ نشان دهنده زمین بی کیفیت و شرایط خشک و بایر است. تغییر محیط زیست با موراد ۲و۱۵ اهداف توسعه پایدار سازمان ملل مرتبط است که هدف آنها ترویج کشاورزی پایدار و کاهش تخریب زمین و فرسایش اراضی است. عکس: ArcGIS Pro

جمعیت و بهداشت

امکان دسترسی به مراقبت های بهداشتی بخش اصلی و مهمی از مورد ۳ از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل است اما گزارش ها در مورد وضعیت سیستم بهداشتی افغانستان متغییر است و چیز دیگری را نشان می دهد. در حالی که طبق اعلامِ سازمان بهداشت جهانی ۸۷ درصد از مردم در محدوده ای ۲ ساعته از یک مرکز بهداشت و درمان زندگی می کنند، با این حال طبق گزارش دانشگاه براون (۲۰۱۵) دسترسی محدودی به امکانات بهداشتی وجود دارد. از آنجا که سازمان بهداشت جهانی طریقه و شیوه ی حمل و نقل و طی کردن مسیر را تعریف نکرده است، این فاصله دو ساعته مشخص نیست. به هرروی، با در نظر گرفتنِ دسترسیِ در مجموع ۸۹٫۸ درصد از جمعیت در ۳۰ کیلومتری به یک مرکز بهداشتی در سال ۲۰۱۹؛ پوشش بهداشتی در جنوب افغانستان نیز متغییر بوده است. با تکیه بر این فرض که یک فرد به طور متوسط ۶ کیلومتر در ساعت پیاده روی می کند (یعنی ۱۲ کیلومتر = ۲ ساعت)، این میزان به جای اینکه ۸۷ درصد از جمعیت گزارش شده باشد، معادل ۵۴٫۴ درصد، در فاصله ی ۲ ساعته از یک مرکز بهداشت و درمان است. (شکل ۷)

بادر نظر گرفتن جمعیت های استان، نیمروز، هلمند و قندهار می توان گفت هر یک به ترتیب ۵۶٫۹ درصد، ۳۹٫۹ درصد و ۷۲٫۹ درصد از جمعیتشان در ۱۲ کیلومتری خود یک مرکز بهداشت دارند. بنابراین، ولایت هلمند بدترین شرایط دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی را دارد.

شکل ۷: محدوده ی محوطه در سال ۲۰۱۹ براساس دامنه و محدودی دسترسی به امکانات بهداشتی. لازم به ذکر است یک مرکز بهداشتی به عنوان هر نوع مرکز بهداشتی شامل کلینیک های محلی، بیمارستان های منطقه ای و خدمات تخصصی تعریف می شود. بهداشت و سلامت بخشی اساسی از اهداف برنامه توسعه سازمان ملل است که به موجب آن، مورد ۳ اهداف توسعه پایدار سازمان ملل دستیابی به پوشش بهداشتی جهانی است. عکس: ArcGIS Pro

این آمار و ارقام اولیه پیشرفتی نسبی را در راستایِ مورد ۳ اهداف توسعه پایدار سازمان ملل نشان می دهد، با این وجود زمانی که این واقعیت از دیدگاه امکانات بهداشتی تخصصی مورد بررسی قرار گیرد، الگوهای مطرح شده بیشتر نگران کننده هستند. چنانچه در جنوب افغانستان تنها ۸۱٫۶ درصد از جمعیت در محدوده ۳۰ کیلومتری بیمارستان زندگی می کنند – که این آمار در محدودی ۱۲ کیلومتری به ۲۵٫۸ درصد کاهش می یابد (شکل ۸). علاوه بر این، با درنظر گرفتنِ ولایت نیمروز با کمترین جمعیت (۱۰٫۵ درصد) در ۱۲ کیلومتری، قندهار با ۲۰٫۲ درصد، و هلمند با بیشترین ۳۱٫۹ درصد؛ می توان گفت اختلافاتی نیز بین جمعیت های خاص استان ها وجود دارد.

شکل ۸: محدوده ی محوطه در سال ۲۰۱۹ براساس دامنه و محدوده دسترسی به بیمارستان. عکس: ArcGIS Pro

همچنین مورد ۳ از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل به اهمیت کاهش مرگ و میر ناشی از بارداری مادران و مرگ و میر کودکان تازه متولد شده اشاره دارد (شکل ۷). چراکه تسهیلات بهداشت مادر و کودک برای دستیابی به این امر مهم هستند، لیکن در جنوب افغانستان تنها ۱۱ مرکز بهداشت مادر و کودک وجود دارد که همگی در استان قندهار واقع شده اند (شکل ۹) بنابراین، مجموعِ جمعیتی که در محدوده ۳۰ کیلومتری مرکز بهداشت مادر و کودک زندگی می کنند ۲۷٫۰ درصد است، اگرچه مردم در ولایات نیمروز و هلمند به این پایگاه ها دسترسی آسان ندارند (شکل ۹). بنابراین ، داده ها نشان می دهد که پیشرفت درراستای مورد ۳ از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل بسته به هر یک از ولایت ها محدود و متغیر است (شکل ۷ ، ۸ ، ۹).

شکل ۹: محدوده ی محوطه در سال ۲۰۱۹ براساس مراکز و امکانات بهداشت مادر و کودک. عکس: ArcGIS Pro

محدودیت ها

برای تجزیه و تحلیل مسئله سلامت نمی توان مقایسه ای بین مجموعه داده های ترکیبیِ سال های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۹ انجام داد، زیرا هیچ خدمات و یا داده هایی از زیرساخت ها در دسترس نیست. همچنین لازم به ذکر است که موارد زیر نیز بر این تحلیل تأثیر داشته اند:

• برای تجزیه و تحلیل مراقبت های بهداشتی فاصله اقلیدسی در این تجزیه و تححلیل مورد استفاده قرار گرفت که تأثیر زیرساخت ها یا زمین را در نظر نگرفته است.
• به جای استفاده از زمان، از فاکتور فاصله برای تجزیه و تحلیل استفاده شد، زیرا میانگین سرعت راه رفتن ۶ کیلومتر در ساعت بسته به عوامل محلی و شخصی مبهم و نامشخص است.
• علاوه بر این، تحلیل حاضر فرض را براین می گذارد که اندازه ترکیب جمعیتی بین ۷ تا ۱۳ می باشد.

پیشنهادات

این مطالعه روند و الگوهای مرتبط بین فاکتورهایِ: تغییر جمعیت، محیط و امکانات بهداشتی را شناسایی کرده است. یافته ها نشان می دهد که با افزایش جمعیت به طور معمول در گونه هایی از زمین های روبه فرسایش و تخریب و مناطقی با پوشش امکانات بهداشتی ناکافی، پیشرفت درراستایِ اهداف توسعه پایدار سازمان ملل محدود شده است. مطالعات آتی برپایه ی این تجزیه و تحلیل باید از ابزارهای تجزیه و تحلیل شبکه های ArcGIS استفاده کند. چنین تحلیلی به افغانستان کمک می کند تا با شناسایی مناطقی برای حفاظت منابع طبیعی، ایجاد بیمارستان های جدید و امکانات MCH در راستای اهداف توسعه پایدار سازمان ملل کار کند. علاوه بر این، مطالعات و پژوهش هایی پس از توافق ایالات متحده و طالبان که ممکن است به جنگ و درگیری های ۱۸ ساله در این کشور پایان دهد نیز، می تواند نتایج آموزنده ای را در رابطه با درکِ اینکه چگونه جنگ و درگیری تا به امروز مانعی برای توسعه شده است، ارائه دهند.

* توضیحات: مجموعه داده های تحلیلی Alcis به منظور حمایت و اطلاع رسانی همه جانبه از تصمیم گیرندگان در مورد مکان ها، وسعت، محیط و زمینه های قابل اسکان در سراسر افغانستان طراحی شده است.

 منبع:  https://storymaps.arcgis.com/