دسترسی به آموزش دختران: دهن کجی به ارزش های جامعه یا تسهیل کننده توسعه کشور

۴ بهمن(دلو)۱۳۹۹-۲۰۲۱/۱/۲۳

مقدمه

وضعیت تحصیل در افغانستان

حمله آمریکا به افغانستان  منجر به حضور گسترده زنان در دولت و جامعه شد. حضور آنان به معنی پشت پا زدن به هنجارهاری سنتی جامعه و مبارزه با نظام پدرسالار و مرد محور افغانستان بود. به عبارت دیگر، با تاسیس نظام جدید افغانستان و حضور معنادار جامعه بین المللی با هدف کمک به بازسازی این کشور نقش پررنگی را برای عرض اندام زنان تحصیلکرده افغانستان فراهم کرد. طبقه ای که در دوران سیاه طالبانی ناگزیر به انتخاب چشم پوشی از حقوق اولیه شان شدند. این زنان به واسطه تحصیلات توانستند در تثبیت و تعریف جدید از جایگاه خود در جامعه تا حد زیادی موفقیت آمیز عمل کنند . هرچند در این مسیر با چالش های جدی رو به رو شدند. درحقیقت، آموزش و داشتن مدارک عالی دانشگاهی کمک بزرگی به تثبیت جایگاه آنها در جامعه داشت. در این میان جامعه جهانی نیز اعطای کمک های خود را منوط به فراهم سازی حق دسترسی به آموزش برای کودکان به ویژه دختران اعلام کرد. با این حال علی رغم سرازیر شدن مساعدت های بین المللی زیاد و برنامه های جدی برای دسترسی به آموزش برای دختران در کشور هنوز هم جمعیت قابل ملاحظه ای به ویژه در مناطق دور دست و مهم تر از آن مناطق تحت سلطه عناصر ضد دولتی و گروه های شورشی مانند طالبان از تحصیل محروم مانده اند. در کنار آن چالش های اجتماعی، فرهنگی و ساختاری نیز موانع جدی را برای آموزش دختران رقم زده است.

ارتقای وضعیت آموزشی دختران برابر با توسعه جامعه

زمانی که نیروهای غربی در نتیجه ی “عملیات آزادیِ پایدار” نیروهای طالبان در افغانستان را سرنگون ساختند، اعتبار زیادی از جانب غرب در جهتِ ایجاد زیرساخت های آموزشی و افزایش تعداد دختران ثبت نام شده در مدارس مورد ادعا قرار گرفته است. آموزش و پرورش بخشی اساسی و لازم از هر دولتِ عملیاتی، کارآمد و فعال است؛ زیرا تحصیل و آموزش سنگ بنای توسعه اجتماعی و اقتصادی، ایجاد ثبات سیاسی، بهبود سلامت، سطح دستمزدهای بالاتر و رشد اقتصادی، و همچنین ارتقا دموکراسی است. اما لازم به ذکر است که برای دختران و همچنین زنان، آموزش و تحصیل منبعی از توانمند سازی بوده و همچنین می تواند به عنوان كاتالیزوری برای جوامعی كه پس از دهه ها ناآرامی مدنی ظهور كرده اند، عمل كند. بدین ترتیب می توان گفت آموزش به طور کلی برای زنان و به ویژه دختران در منطقه ای از جهان که درآن برای دهه ها، حتی قرن ها زنان تحت فشار و به حاشیه رانده شدن قرار داشتند، در توسعه و نوسازی افغانستان بسیار موثر است. طبق برنامه توسعه سازمان ملل متحد، افغانستان در طول دهه های گذشته در میان بدترین کشورهای دربرگیرنده ی “نابرابری جنسیتی” بوده است. در این راستا می توان گفت، عوامل مختلفی با وضعیت نامناسب آموزش و پرورش در افغانستان همتراز و همراه گردیده است، از جمله دهه ها درگیری و جنگ، مداخلات مکرر بین المللی، فقر، ریشه داشتنِ هنجارها و باورهای سنتیِ غلط، کیفیت پایین آموزش، کسری بودجه، و تخریب زیرساخت های لازم مدرسه سازی(Walton,2018) .

به طور کلی می توان گفت، تحصیلات زنان و دختران دارای مزایای اجتماعی و اقتصادی بی نظیر و بی مانندی برای توسعه کشورها است؛ چراکه آموزش تعیین کننده میزان مشارکت زنان در توسعه کشور، و همچنین مشارکت در زندگی عمومی و اجتماعی است. برنامه استراتژیک آموزش ملی افغانستان (۲۰۱۷ – ۲۰۲۱)^[۱] تایید و تصدیق می کند که سرمایه گذاری در حوزه ی آموزش دختران برای بهبود دسترسی و کارآیی بجهت اطمینان از تساوی دسترسی به آموزش ضروری است (رفرنس).ارتقای وضعیت آموزشی زنان منجر به کاهش مشکلات و تشویق به مشارکت کامل آنها در جامعه می شود. آموزش و تحصیل می تواند به عنوان مکانیزمی برای راه حل پایدار برای حقوق زنان باشد. و همچنین نسل های آینده را برای پذیرفتن برابری اجتماعی بین زن و مرد آماده می کند. که طبیعتا نتیجه این امر بر توسعه و بهبود اوضاع جامعه کمک بزرگی خواهد کرد(hrw,2020).

چالش ها و موانع تحصیل دختران در کشور

دختران نوجوان در افغانستان به دلیل فقر، هنجارهای فرهنگی و انزوای جغرافیایی، از سنین کودکی با موانع، چالش ها و عدم دسترسی به فرصت های آموزشی مواجه اند. از یک سو، احتمال ورود آنها به مکتب کمتر از پسران بوده و از دیگر سو نیز به دلایل مختلف، آن دسته از دخترانی که وارد مدرسه می شوند احتمالِ میزان ترک تحصیل بیشتری دارند. برنامه ای تحت عنوانِ “چالش های فراراهِ آموزش دختران”^[۲] نشان دهنده ادامه همکاری بین آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده^[۳] و وزارت توسعه بین المللی بریتانیا^[۴] برای بهبود آموزش دختران در افغانستان است. این برنامه امکان دسترسی به آموزش، مواد، تجهیزات و فضاهایی امن برای دختران نوجوان جهت یادگیری را فراهم می کند. برنامه نویسی و طرح ریزیِ چالش های فراراه آموزش دختران شامل آموزش مبتنی بر جامعه، پشتیبانی از مدارس دولتی و برنامه ‌ریزی نظام آموزش فنی و تربیت حرفه ‌ای^[۵] است. چالش های فراراه آموزش دختران توسط یک کنسرسیوم بزرگ به رهبری بنیاد آقاخان^[۶] اجرا می شود. شرکای دیگر در این روند خدمات آموزشی آقاخان، خدمات خیریه کاتولیک، موسسه نجات کودکان، موسسه برنامه های تعلیمی برای افغانستان و مراقبت بین المللی هستند(USAID,2019).

آموزش و تحصیل برای همه کودکان (چه دختر و چه پسر) یک حق بوده و جمعیت تحصیل کرده برای ساختن یک جامعه افغانِ متکی به خود، صلح طلب، برابر و فراگیر ضروری است. اما در این مسیر همواره کشور افغانستان با چالش های متفاوتی مواجه بوده است. به طور کلی دررابطه با چالش ها و موانعِ فرارویِ آموزش و پرورش برای دختران افغانستان، می توان گفت؛ سیستم آموزشی افغانستان تحت تأثیر دهه ها درگیری، فقر گسترده و بحران انسانی قرار داشته است. بودجه تخصیص یافته در این زمینه کافی نیست، زیرا تنها ۳ درصد از تولید ناخالص داخلی افغانستان به آموزش و پرورش اختصاص یافته است. طبق استانداردهای بین المللی و برای “اطمینان از آموزشی با کیفیت فراگیر و عادلانه و ترویج فرصت های یادگیری مادام العمر برای همه”، دولت باید حداقل ۴ تا ۶ درصد از تولید ناخالص داخلی را صرف بخش آموزش و پرورش كند. لیکن بودجه افغانستان به مراتب کمتر از این بودجه بوده و حتی با این درصد اندک نیز بودجه آموزش و پرورش کشور هر ساله همچنان کمتر از منبع مالیِ اختصاص یافته می باشد. افغانستان با تقریبا نیمی از جمعیت (۴۸درصد) زیر ۱۵ سال و ۶۸ درصد زیر ۲۵ سال یکی از جوانترین جمعیت ها را در جهان دارد(hrw,2020).

 این چالش ها در وضعیت تحصیل در افغانستان به ویژه در مناطق روستایی و در بخش هایی که تحت کنترل عناصر ضد دولت قرار دارد، بیشتر است. به ویژه در مناطق درگیری چنانکه حدود ۲۶ درصد از مدارس در این مناطق بسته هستند. با این حال سه مانع اصلی ذکر شده برای عدم حضور در مدارس: فاصله تا مدارس،ترس از تهدید و ارعاب در مدرسه و امنیت هنگام رفتن به مدرسه وجود دارد. یکی دیگر از موانع حملات عمدی علیه اموزش است که عموماً تحصیل دختران هدف چنین حملاتی است. چنانکه در بسیاری از حملات، مدارس دخترانه و دانش آموزان و مربیان زن مورد حمله قرار گرفته اند. در همین رابطه در سال۲۰۱۹، حدود۷۲۲ مدسه به دلیل ناامنی تعطیل شدند و این امر بر اموزش حدود۳۲۸٫۰۹۴ کودک تاثیر گذاشته است..

مدرسه در افغانستان رایگان نیست. دولت مسئول تامین کتب درسی است، اما اغلب کتابها به موقع نمی رسند یا کمبودهایی وجود دارد که شاید در بعضی موارد دلیل آن دزدی یا فساد باشد. در این موارد، کودکان برای ادامه تحصیل خود اقدام به خرید کتاب از کتابفروشی ها می کنند. این هزینه های غیر مستقیم کافی است تا بسیاری از فرزندان خانواده های فقیر را از مدرسه بازدارند. به ویژه برای دختران، زیرا خانواده هایی که توانایی ارسال فقط برخی از فرزندان خود را دارند، اغلب پسران را ترجیح می دهند.

از طرف دیگر، فقر گسترده در افغانستان منجر به رفتن بسیاری از کودکان افغانستان ازجمله دختران به سمت کار و ترک تحصیل می شود. کارهای سخت با حقوق ناچیز در کنار شرایط طاقت فرسا از دیگر دلایلی است که مانع جدی در برابر تحصیل کودکان به ویژه دختران افغان شده است. همچنین زیرساخت های ضعیف، عدم دسترسی همه گانی به تحصیل، نبود زیرساخت ها و امکانات کافی از دیگر چالش های تحصیل فراروی دختران به ویژه دختران می باشد. به طور مثال نبود امکانات مناسب برای معلولان باعث می شود دختران معلول قادر به حضور در مدارس نباشند.

کمبود آموزگاران زن یکی دیگر از موانع تحصیل دختران است. زیرا بسیاری از والدین تنها در آموزش دخترانشان توسط زنان راحت هستند. فقط ۳۳ درصد از معلمان زن هستند که این درصد از یک ولایت به ولایت دیگر متفاوت است. بعلاوه، فقط ۱۶ درصد مدارس افغانستان دخترانه هستند و بسیاری از آنها از امکانات بهداشتی مناسب برخوردار نیستند. که این امر مانع حضور در مدرسه می شود. همچنین دانشگاه ها از نظر امکانات  مانند دسترسی به حمل و نقل، مسکن امن با چالش برای دختران رو به رو هستند.

هنجارهای فرهنگی، اجتماعی و انتظارات جنسیتی اغلب برای تحصیل دختران ارزشی قائل نیستند. ازدواج کودکان هم هم علت و هم پیامد رانده شدن دختران از تحصیل است. ۲۸ درصد از زنان قبل از ۱۸ سالگی و ۴ درصد قبل از ۱۵ سالگی ازدواج می کنند. قانون افغانستان در مورد سن ازدواج با صدور اجازه ازدواج از ۱۵ سالگی و تعیین حداقل سن ازدواج زودتر برای دختران نسبت به پسران،قانون بین المللی حقوق بشر را نقض می کند(hrw,2020).

یکی دیگر از چالش های جدی فراروی تحصیل دختران و وضعیت تحصیل در افغانستان جنگ و آواره شدن جمعیت زیادی از شهروندان افغانستان از سکونت گاه های اصلی شان است. که منجر به عدم دسترسی دختران به آموزش می شود. به طوری که اختلال در روند آموزشی، محدودیت سنی ناشی از عقب ماندگی از تحصیل در نتیجه اوارگی تهدید جدی برای عقب ماندن از تحصیل برای دختران است. امری که در سیاست های دولت جایی ندارد. در حال حاضر نیز با افزایش درگیری در کشور و همه گیری بیماری کووید ۱۹ و تعطیلی بسیاری از مدارس کشور در کنار محدودیت های قبلی بر تحصیل و آموزس دختران، شرایط به مراتب دشوارتری را برای دختران رقم زده است.

 

مذاکرات صلح و آینده آموزشی زنان و وضعیت تحصیل در افغانستان

 با شروع مذاکرات صلح در افغانستان و بازگشت طالبان به بدنه قدرت سیاسی در افغانستان،نگرانی های جدی در مورد ووضعیت زنان مانند حقوق، نقش و تحصیل آنها وجود دارد.طالبان در سال ۱۹۹۷ بر اساس قانونی درس خواندن زنان را در مراکز آموزشی عمومی ممنوع اعلام کرد. به این ترتیب مراکز آموزشی کوچکی به‌صورت خودجوش در خانه‌ها توسط افراد برای آموزش به دخترها شکل گرفت. اما در سال ۱۹۹۸ طالبان درس خواندن دختران در این مکاتب را بعد از ۹ سالگی ممنوع و موارد آموزشی قبل از این سن را محدود به آموزش قرآن کرد. به این ترتیب نرخ سواد در افغانستان به ۱۳درصد در شهرها و ۳ تا ۴ درصد در روستاها کاهش یافت(pbs,2007). پس از سقوط طالبان وضعیت آموزش دختران دچار تغییرات جدی شد. حق تحصیل زنان در قانون جدید کشور درنظر گرفته شد و به موجب ماده ۴۴ قانون اساسی دولت موظف به ایجاد توازن و توسعه برای زنان  و بهبود تعیلم و محو بی سوادی در کشور شد. چنانکه بهبود جایگاه زنان یکی از دستاوردهای مهم بیست سال گذشته به حساب می آید.  بنابراین، شروع مذاکرات با طالبان و مواضع مبهم آنان در برابر مسائل زنان از جمله حق تحصیل و آموزش آنان نگرانی های جدی را پیرامون بازگشت وضعیت تحصیل دختران به دوران سیاه طالبان ایجاد کرده است.

منابع

۱٫ HRW (2020). “Gender Alert on Covid-19 Afghznistan”,۱۴ October ,access in: https://www.hrw.org/news/2020/10/14/gender-alert-covid-19-afghanistan.

۲٫ PBS (2007). “A Woman Among Warlords: Women’s Rights in the Taliban and Post-Taliban Eras”, ۱۱ September,access in : https://www.pbs.org/wnet/wideangle/uncategorized/a-woman-amongs/66/.

۳٫ USAID (2019).“GIRLS’ EDUCATION CHALLENGE”,access in: https://reliefweb.int/report/afghanistan/girls-education-challenge-gec-july-2016-july-2021.

۴٫ Walton,Mallory (2018). “Analyzing Girls’ Access to Education in Afghanistan: A Tale of Gender Disparity”,۳ Desamber, access in: https://smallwarsjournal.com/jrnl/art/analyzing-girls-access-education-afghanistan-tale-gender-disparity.

[۱] Afghanistan’s National Education Strategic Plan

[۲] The Girls’ Education Challenge (GEC)

[۳] United States Agency for International Development

[۴]  the UK Department for International Development (DFID)

[۵] Technical Vocational Education Training (TVET)

[۶] the Aga Khan Foundation (AKF)