بازگشت دوباره طالبان به قدرت و خوانشی جدید از دیاسپورای افغانستانی

۱۸آذر(قوس)۱۴۰۰-۲۰۲۱/۱۲/۹

تداوم چرخه مهاجرت پس از چهل سال جنگ در افغانستان

با فروپاشی سیستم جمهوری در افغانستان و پس از آن تسلط طالبان در آگوست۲۰۲۱ این کشور اکنون با بحران انسانی، هویتی و حقوق بشر رو به رو است. محدودیت های شدید طالبان از زمان تصرف در کابل باعث ترس، نارضایتی و از دست دادن انگیزه در بین قشر تحصیل کرده، جوانان و زنان شده است. به طوری که بیش از ۱۲۰ هزار نفر از جمله متخصصان واجد شرایط در قسمت هایی همچون اجتماعی، اقتصادی، سیاسی از افغانستان خارج شده اند که این فرار مغزها بر توسعه سازمانی و توانایی حکومت طالبان تاثیر می گذارد. به عبارت دیگر، در شرایط کنونی به نظر می رسد که حکومت طالبان شرایط ترس و تهدید را فراهم کرده است، آزادی و عزت که اساس انگیزه مردم برای ماندن در کشورشان و کار در جهت رشد و توسعه اقتصادی است در حال رنگ باختن است. وقتی دولت نتواند از شهروندان در برابر ترس از تهدیدهای مربوط به زندگی، هویت، عزت و آزادی آنها محافظت کند، پیامد آن مقاومت جمعی یا مهاجرت گسترده خواهد بود. علاوه بر این، وضعیت بد اقتصادی، بیکاری و فقر فزاینده، خشکسالی و کمبود موادغذایی تمایل به مهاجرت را در بین افغان ها به شدت زیاد کرده است. چنانکه بر اساس برنامه جهانی غذا،۱۴ میلیون افغان از گرسنگی شدید رنج می برند. همچنین، طبق گزارش یونیسف نیز ۱۰ میلیون کودک در سراسر کشور برای زنده ماندن نیاز به کمک های بشردوستانه دارند. از طرف دیگر، سازمان ملل هشدار داده است که ممکن است تا پایان سال نیم میلیون افغان از کشور فرار کنند. چنانکه پس از تسلط طالبان بر پایتخت بیش از ۱۲۳۰۰۰ غیرنظامی توسط نیروهای امریکایی و شرکای ائتلاف آن از کشور خارج شدند. بر اساس گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در امور پناهندگان نیز حتی قبل از تسلط مجدد طالبان بیش از ۵۵۰۰۰۰ نفر در سال جاری به دلیل جنگ مجبور به ترک خانه های خود شدند. علاوه بر این ۲٫۲ میلیون پناهجو تا پایان سال گذشته به دنبال پناهگاه در کشورهای همسایه بودند(Sakhi,2021).

به عبارت دیگر، تداوم  جنگ و شرایط سیاسی و اقتصادی و بحران انسانی فعلی در افغانستان این کشور را همچنان در صد کشورهای مهاجرفرست باقی نگه خواهد داشت. به گونه ای که جهان باری دیگر شاهد یک بحران مهاجرتی از سمت افغانستان خواهد بود. اما در این میان، احتمال وقوع یک بحران جدید پناهجویان افغان در درجه اول به تشکیل و ساختار حکومت توسط طالبان، قوانین آن(مانند حقوق زنان و دختران برای تحصیل و کار) و وضعیت اقتصادی کشور بستگی دارد. ناتوانی طالبان در تشکیل یک دولت فراگیر که برای همه افغان ها قابل قبول باشد، ممکن است باعث آشفتگی شود. این امر همراه با خشکسالی مداوم که وضعیت انسانی را تشدید کرده است، ممکن است تعداد افرادی را که مایل به فرار هستند را افزایش دهد.

 به عبارت دیگر، تصمیم خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان و متعاقباً تسلط ناگهانی طالبان بر کابل، نگرانی های عمیقی را در میان افغان ها که از آینده تحت حاکمیت طالبان بیم دارند، برانگیخته است. از طرف دیگر، در سح بین المللی نی یکی از نگرانی های کلیدی این است که ممکن است یک بحران بزرگ پناهجویان قریب الوقوع باشد که می تواند تعداد افغان هایی که را که قبلاً در داخل و خارج از مرزهای کشور در طول دهه ها جنگ آواره شده اند، افزایش دهد. چنانکه بر اساس بدترین سناریو، حدود ۵۱۵۰۰۰ پناهجو ممکن است تا پایان سال جاری از کشور خارج شود.

چهاردهه مهاجرت

پس از سوری ها و ونزوئلایی ها، افغان ها در حال حاضر سومین جمعیت مهاجران اجباری در سراسر جهان را تشکیل می دهند. بخشی از این مهاجرت بیش از چهاردهه است که ادامه دارد. در این میان، عوامل اصلی مهاجرت بزرگ افغانستان در چهل سال گذشته، تهاجمات، جنگ داخلی و حاکمیت دولت تندرو طالبان بوده است. از نظر تاریخی، پاکستان و ایران میزبان اکثر این پناهندگان بوده اند. به طوری که تا دسامبر ۲۰۲۰، پاکستان میزبان ۱٫۴ میلیون پناهجوی ثبت شده افغان  و ایران میزبان ۷۸۰۰۰۰ پناهجو بود. در این بین تعداد زیادی افغان بدون مدرک و ثبت نام شده در این کشورها زندگی می کنند. برآوردها حاکی از آن است که یک میلیون افغان ثبت نشده در پاکستان و بیش از ۲ میلیون افغان در ایران زندگی می کنند. اروپا همچنین، مقصد قابل توجهی برای افغان ها بوده است که سابقه آن به دهه۱۹۸۰ می رسد. در اروپا، آلمان میزبان بیشترین تعداد افغان است. چنانکه طبق گزارش اداره آمار فدرال آلمان، نزدیک به ۲۷۲۰۰۰ تا سال ۲۰۲۰ در این کشور حضور داشتند. ترکیه نیز یک کشور میزبان و ترانزیت مهاجرت غیرقانونی افغان ها به اروپا بود است. اما بین سال های ۲۰۰۲ تا ۴۰۱۴ زمانی که افغانستان شاهد تعداد زیادی از نیروهای بین المللی در خاک خود بود، جنبش پناهجویان نه تنها کاهش یافت بلکه میلیون ها افغان بازگشتند اما به مرور این بازگشت نیز کاهش یافت به طوری که در سال ۲۰۲۰ کمتر از ۲۱۵۰ نفر به کشور بازگشتند(Sayed et al, 2021).

اکنون نیز ترس از بحران جدید پناهجویان از فوریه ۲۰۲۰ زمانی که ایالات متحده یک توافق صلح را با طالبان امضا کرد و متعهد شد که نیروهایش را در سال ۲۰۲۱ خارج کند، افزایش یافته است. با سقوط کابل، فروپاشی نظام جمهوریت، وقوع بحران انسانی و اقتصادی و حاکمیت سختگیرانه طالبان موج تازه ای از مهاجرت ها از افغانستان شکل گرفته که این مهاجرت های گسترده تعداد قابل توجهی از دیاسپورا و جوامع فراملی افغان در سراسر جهان را پدید آورد. اخیرا یکی از بی سابقه ترین و بزرگترین مهاجرت انسانی از افغانستان درست در هنگامه ای که از آغاز مذاکرات صلح اندک امیدواری هایی برای بهبود شرایط به وجود آمده بود، صورت گرفت. تسلط برق آسا و غیرمنتظره طالبان و ترس از تسویه حساب های این گروه علی رغم وعده به عفو عمومی منجر به آن شد که افغانستان دوباره شاهد خروج عظیمی از شهروندان خود از کشور شود. مسئله ای که بر جمعیت دیاسپورای افغان افزود و نسل جدید را تشکیل داد.

دیاسپورای افغان و ناامیدی از بازگشت طالبان

همانطور که آمد با تسلط طالبان بر کابل، جمعیت زیادی از افغانستان کشور را ترک و یا هم در تلاش برای خروج از افغانستان هستند که شرایط بد اقتصادی این روند را علی رغم سخت گیری های طالبان برای خروج شهروندان افغانستان از کشور تسریع کرده است. اما روی دیگر سکه، جمعیتی از مهاجران افغانی است که سال ها در خارج از افغانستان زندگی کرده و امید به بازگشت در آنها قبل از تسلط طالبان وجود داشت. در واقع، حدود ۲٫۶ میلیون پناهجوی افغان در سرتاسر جهان حضور دارند که پس از پناهجویان سوریه در رتبه دوم قرار دارند از حضور در امریکا و اروپا گرفته تا پاکستان و ایران، آنها سعی کرده اند پس از چندین دهه فرار از جنگ، زندگی جدیدی بسازند. اما برای کسانی که زمانی به بازگشت به خانه فکر می کردند، بازگشت طالبان درها را بر روی برنامه های آنها بست. در حقیقت، بازگشت طالبان به قدرت امیدها را برای حضور دوباره در افغانستان برای بسیاری از شهروندان این کشور به امری سخت و دشوار و حتی شاید غیرممکن تبدیل کرده است. این در حالی است که وزیر مهاجرین کابینه طالبان در اظهارات اخیر خود بیان کرد که افغان هایی که به خارج رفته اند برگردند. درهای کشور به روی آنها باز است. اما شرایط دشوار اقتصادی، اعمال محدودیت های شدید از سمت طالبان بر زندگی اجتماعی شهروندان به ویژه زنان افغان بازگشت به افغانستان را منتفی کرده است. در مقابل بسیاری از افراد خارج از کشور در تلاش برای خروج خانواده های خود از افغانستان هستند. مسئله ای که این روزها بسیار گسترده شده است.

جوامع افغانِ دور از وطن یا همان دیاسپورای افغان، چه آن دست مهاجرانی که سال ها از کشور خارج شده و چه افغان هایی که اخیرا و به واسطه ی تحولات جاری گزینه ی خروج را انتخاب کرده اند به دلایل متعددی مجبور به جلای وطن شده اند؛ اما عموما خود را جزئی از پیکره ی جوامعی که در آن زندگی می کنند ندانسته، برخی دچار بحران هویت شده و برخی دیگر نیز با هویتی دوگانه سعی در انطباق خود با شرایط جدید هستند.گرچه تا پیش از این برخی دیاسپورای افغان برای بازگشت به وطن تلاش می کردند، لیکن به نظر می رسد با روی کار آمدن طالبان این خواسته ی آنها به امری بعید و دور از تصور تبدیل شده است. در کل می توان گفت بخشی از هویت آنها با اشتیاق برای بازگشت به خانه گره خورده است، که تنها با وخیم شدن اوضاع در افغانستان با پیچیدگی و مشکلاتی همراه شده است. بدین ترتیب با حضور دوباره طالبان، بسیاری از آنها نه تنها فکر خط باطلی بر روی بازگشت به وطن کشیدند بلکه درصد انتقال خانواده، دوستان و همکارانی هستند که هنوز موفق به فرار نشده ‌اند. اما از سوی دیگر برخی سازمان های مدنی در حوزه ی مهاجرت و برخی از این دیاسپورا منفعل ننشسته اند. چنانچه از زمان روی کار آمدن طالبان در افغانستان در ۱۵ اوت، یک سری تظاهرات توسط شهروندان افغان ساکن در کشورهای مختلف سازماندهی شده است. دیاسپورای افغانستان با پایان یافتن روند تخلیه، خواستار حمایت جامعه جهانی شدند و در کنار آن برخی نیز شعارهایی علیه پاکستان سر دادند. همچنین تظاهرات مشابهی در سراسر جهان و در بیش از ۳۰ شهر از جمله واشنگتن، لندن و برلین برگزار شد که خواستار حمایت از افغان ها در ساعات پایانی روند تخلیه شدند. شرکت کنندگان که غالبا دیاسپورای افغان بودند، تابلوهایی در دست داشتند که روی آن نوشته بود: «افغانستان را نجات دهید» یا «جان افغان ها را نجات دهید».

تلاش جوامع دیاسپورای افغان برای نجات هموطنان خود پس از سقوط افغانستان

با قدرت یابی مجدد طالبان پس ازدو دهه و سقوط کشور در ۱۵ اوت ۲۰۲۱، بسیار از مردم افغانستان وحشت زده و نگران از آینده ی خود و فرزندانشان زیر سایه ی حکومت طالبان، درصدد خروج از کشور و فرار از وضعیت موجود برآمدند. در این زمان جوامع افغانِ مقیم کشورهای دیگر و خارج نشینانِ افغان شروع به حمایت این گروه از افغان ها کرده و در پی کمک به آنها برآمدند. برخی از این جوامع دیاسپورا با تحولات اخیر افغانستان در پی سازماندهی گروه هایی حمایتی و یا سازمان هایی مردمی در تسهیل روند خروج افغان ها و یا حمایت از آنها برآمدند. آرش عزیز زاده -یکی از بنیانگذاران افغان ها برای فردای بهتر، گروهی از سازمان دهندگان مترقی دیاسپورای افغان که برای صلح در افغانستان کار می کنند- ماه ها پیش زمانی که در ماه آوریل یک مطلبی برای نیوزویک نوشت، رویدادهای جاری کشور را پیش بینی کرد. او در مصاحبه ای با الجزیره اذعان کرد؛ «ما می‌دانستیم که مردم افغانستان در وضعیت بدی قرار خواهند گرفت، زیرا می‌ دانستیم که ایالات متحده با حسن نیت عمل نمی‌کند و به دنبال راه ‌هایی برای خروج از افغانستان است. اکنون جامعه دیاسپورا در ایالات متحده و در سراسر جهان در حال ایجاد شبکه ‌های حمایتی ویژه هستند و سعی می ‌کنند اول و مهم‌تر از همه بر تخلیه  تمرکز کنند و از روند فعال نگاه داشتن و فعالیت فرودگاه حمایت کنند.» او از ایالات متحده و جامعه بین المللی می خواهد که الزامات ویزا و سایر مقرراتی را که از اسکان مجدد مردم افغان در خارج از افغانستان جلوگیری می کند را، کنار بگذارند و “با بحران انسانی که درحال پیشرویست و به قیمت جان بی شماری از افغان های روزمره تمام می شود، مقابله کنند.”

همچنین سارا نورزی مدیر سابق سازمان جامعه افغان -آمریکایی و سازمان دهنده فعلی ائتلاف افغان- آمریکایی، ائتلافی از گروه هایی که از کمک به افغان ها در داخل افغانستان و کسانی که در پاسخ به بحران کنونی به ایالات متحده پناهنده می شوند، حمایت می کنند. به گفته ی او؛ «وقتی جامعه دیاسپورا بسیج شد و دیدیم که مردم در سراسر ایالات متحده نقش فعال‌ تری دارند، فکر کردیم که لازم است یک مرکز اطلاعات ایجاد کنیم.» نورزی می گوید که اکثر درخواست هایی که گروه او از اعضای جامعه دیاسپورا دریافت می کند مربوط به چگونگی کمک به خروج عزیزان از افغانستان و این است که چگونه می توانند برای کمک به تلاش ها مفید واقع شوند.(Janzer,2021)

علاوه بر این، در همین راستا می توان به فعالیت های خیرخواهانه و سازنده برخی افراد نیز اشاره کرد. به گزارش بی بی سی «زمانی که طالبان قدرت را در افغانستان به دست گرفتند، به دختران و زنان جوان دستور دادند که در خانه بمانند و امکان رفتن به مدرسه برای آنها منتفی شد. در این شرایط، یکی از اعضای دیاسپورای افغانستان تصمیم به اقدام گرفت. مدرسه آنلاینِ آنجلا غیور اکنون نزدیک به ۱۰۰۰ دانش آموز و بیش از ۴۰۰ معلم داوطلب دارد. مانند بسیاری از اعضای دیاسپورای افغانستان، آنجلا با مشاهده اتفاقات چند ماه گذشته در کشورش، سستی، رکود و رخوت در افغانستان به ویژه در خطرافتادن دو دهه تلاش و پیشرفت در آموزش زنان را به خوبی حس کردند. بدین تزتیب، با گذشت سه ماه و بدون هیچ نشانه ای از سوی طالبان مبنی بر کاهش محدودیت ها، او احساس کرد که چاره ای جز وارد شدن به میدان عمل ندارد. آنجلا گفت: “من احساس می کنم این مدرسه نتیجه تمام دردها، رنج ها و تجربیات من است.” “شعار ما این است: قلم به جای تفنگ”».

در کنار این موارد،  اعضای دیاسپورای افغانستان و محققان افغان در نامه ای پرقدرت به سازمان ملل متحد تعهدات این سازمان را در قبال حمایت از حقوق اساسی بشر در افغانستان به جامعه جهانی یادآوری کرده اند. با کمک شهادت‌ها و اظهارات شهود، این نامه تاکید می‌کند که پیشرفت‌های حاصل شده در مورد حقوق زنان افغانستان اکنون به خطر افتاده است و سیاست‌های جنسیتی که توسط دولت تایید شده است، اعلامیه جهانی حقوق بشر را نقض می‌کند. علاوه بر حقوق زنان، این نامه همچنین بر نگرش طالبان نسبت به اقلیت های قومی در افغانستان از جمله اقدامات ادعا شده از نسل کشی علیه جامعه اقلیت هزاره شیعه افغانستان تأکید می کند. در این نامه تاکید شده است که تصرف افغانستان توسط طالبان و اجرای اجباری احکام افراطی توسط آنها، تهدیدی مستقیم و وجودی برای فرهنگ و هویت ملت افغانستان است. علیرغم ادعاهای رهبری طالبان مبنی بر اینکه روزنامه نگاران محلی و بین المللی آزادی عمل کامل خواهند داشت، امضاکنندگان نامه چندین وقایع و رویداد را نقل می کنند که در آن خبرنگاران به دلیل گزارش وضعیت در محل بازداشت شده یا با خشونت مورد ضرب و شتم قرار گرفته اند.(voicepk,2021).

شکل گیری نسل جدید از دیاسپورای افغانستانی

با این حال باتوجه به ویژگی های نسل جدید مهاجران به نظر می رسد جوامع جدید فراملی افغانستان با ماهیتی تازه تر و ابعادی گسترده تر شکل بگیرد. همانطور که حسین دانش منتقد هندی در یادداشتی  با عنوان «دیاسپورای میلیونی افغانستان و چشم انداز آینده» در  بخش ناظران بی بی سی فارسی در این مورد نوشته است که« تعریف دیاسپورا به معنی پراکندگی و چندپاره شدن مردم یک سرزمین، خانواده ها و فرزندان شان، امروز با تمام جنبه های انسانی، جنسیتی، اجتماعی-قومیتی و فرهنگی برای افغان ها صدق می کند. خروج گسترده افغان ها به واسطه فرار اشرف غنی و خروج غیرمسئولانه ایالات متحده از افغانستان دیاسپورای جدیدی را برای افغان ها رقم زد. که حضور این گروه در کنار مهاجران افغانی که سال ها تجربه زندگی در مهاجرت را دارند منجر به بزرگتر شدن دیاسپورای افغانستانی در دنیا خواهد شد. گروه جدیدی که از حرکت بازنخواهند ایستاد و به مبارزه در اشکال مختلف ادامه خواهند داد که از دل آن شاهد تولد ادبیات، موسیقی، هنر، سینمای خواهیم بود».

در واقع، تحت سیستم اقتدارگرای طالبان در افغانستان که فاقد نمایندگی قومی، جنسیتی و ایدئولوژیکی است، مردم حس مشارکت خود را از دست می دهند. چراکه خود را در ساختار حاکم نمی بینند. زیرا در دولت موقت طالبان که بیش از سه ماه است تشکیل شده است، پست های اصلی به دست نیروهای وفادار به این گروه تصاحب شده که اکثریت قریب به اتفاق آنها را پشتون ها تشکیل می دهند، هیچ فرصتی برای سایر گروه های قومی، زنان و اقلیت ها وجود ندارد. امری که نشان دهنده نادیده انگاشتن حقوق مدنی و سیاسی مردم از سمت طالبان و خوددداری این گروه از سازش را نشان می دهد. در نتیجه سرخوردگی از چنین شرایطی به ویژه در بخش زنان منجر به بی انگیزگی و تمایل به فرار از کشور خواهد شد که طبعا منجر به گسترده تر شدن دیاسپورای افغانستانی می شود که سعی می کند خواسته ها، فعالیت ها و مطالبات خود را از طریق این جوامع پیگیری کنند و به عنوان اپوزیسیون حکومت طالبان درآیند. گروهی که با توجه به دانش و اگاهی و تجربه ابزارهای قوی را در دست خواهند داشت. که نمود اولیه آن را می توان در فعالیت های گسترده افرادی که به تازگی از کشور خارج شده اند در بخش های مختلف از جمله، سیاست، هنر، ادبیات و غیره در کشورهای گوناگون را دید که هدف خود را از این فعالیت ها نشان دادن چهره افغانستان تحت تسلط طالبان، به خطر افتادن دستاوردهای دو دهه اخیر، حقوق زنان و اقلیت ها دید. به عبارت دیگر، گسترده تر شدن دیاسپورای افغانستانی با واسطه سرازیر شدن جمعیت بزرگی از مهاجران تحصیل کرده، اهل تخصص در کنار جوامع از قبل تشکیل شده گروهی جدیدی را رقم خواهد زد که به رقابت جدی با طالبان در داخل کشورهای با ابزارهای گوناگون خواهند پرداخت. گروهی که طی دو دهه اخیر به دستاوردها و مهارت های قابل توجهی رسیده و حاضر به عقب نشینی نخواهند بود.

منابع

Janzer, Cinnamon, (2021), “Afghan Americans scramble to support diaspora”, https://www.aljazeera.com/news/2021/8/21/afghan-americans-work-to-support-their-diaspora-community

voicepk, (2021), “Afghan Diaspora Bashes Taliban’s Human Rights Record”, https://voicepk.net/2021/09/tta/

Sayed, Nasrat& Sadat, Fahim& Khan,Hamayun. (2021), “Will the Taliban’s Takeover Lead to a New Refugee Crisis from Afghanistan?”, https://www.migrationpolicy.org/article/taliban-takeover-new-refugee-crisis-afghanistan

Sakhi, Nilofar. (2021), “The humanitrain and human security crises in Afghanistan”, https://www.mei.edu/publications/humanitarian-and-human-security-crises-afghanistan