صدای جمعی مسلمانان در نشست سازمان همکاری اسلامی؛ پُر کنندۀ شکاف طالبان و جهان؟

۲۸ قوس (آذر) ۱۴۰۰ – ۱۹/ ۱۲/ ۲۰۲۱

با سقوط افغانستان به دست گروه طالبان و فروافتادن کشور در گردابی از مصائب سیاسی، اقتصادی و بشر دوستانه، برخی بازیگران دولتی با داعیه ی خیرخواهی و یاری رسانیِ عاجل، و در واقع جهتِ نقش آفرینی های فزاینده برای سفت کردن جای پای خود در تحولات افغانستان، بیش از دیگران فعالانه سیاست های مبتنی میانجیگری و حمایت خود را آشکار ساخته و در حقیقت از این طریق کانال های ارتباطی خود با حُکام جدید افغانستان را حفظ کرده اند.

اما در این بین پاکستان بیش از سایرین فرصتِ فراهم آمده ناشی از قدرت یابی شاگردانیِ که سال ها در دامان خود پرورانده بود را مغتنم شمرده و در تقلا برای تثبیت نقش پدرخواندگی و در کنار آن گستراندن سایۀ جاه طلبی های منطقه ای خود، در مسیر کسب منافع ناشی از تحولات جاری افغانستان دست و پا می زند. چنانچه پاکستان با پیش دستی در میزبانیِ نشست سازمان همکاری اسلامی، تلاش کرده تا خود را به عنوان محور و مرکز ثقل تحولات افغانستان نشان دهد.

لازم به ذکر است که پاکستان پس از ۴۱ سال میزبان این نشست بوده است. پیشنهاد پاکستان برای میزبانی نشست وزرای خارجه سازمان همکاری کشورهای اسلامی در مورد افغانستان پس از درخواست عربستان سعودی برای برگزاری آن ارائه شد. بدین ترتیب پاکستان درصدد برآمده تا در این مسیر و در سایه ی صف بندی کشورهای مسلمان برای پایان دادن به بحران حاضر در افغانستان؛ هم برای کسب وجهه بین المللیِ مثبت و سازنده، هم جهت تحت فشار قرار دادن و به نوعی اقناع جامعه بین الملل در قالب پذیرش و مشروعیت بخشی به طالبان، هم درراستای تخفیف چهره ی رادیکال این گروه، و نهایتا هم برای بالا بردن اهرم فشار و نفوذ بیشتر خود در آینده ی افغانستانی تحت سلطه ی طالبان عرض اندام کند.

پاکستان ۱۹ دسامبر ۲۰۲۱، میزبان هفدهمین نشست فوق العاده شورای وزیران خارجه سازمان همکاری اسلامی (OIC) بوده و گفته ی برخی ناظران؛ پاکستان با میزبانی این رویداد، در جهت پُر کردن شکاف ارتباطی-تعاملی بین جهان و طالبان نقش مثبتی ایفا می کند. به هرروی چشم انداز سیاسی افغانستان در بحبوحه خروج نیروهای آمریکایی از کشور و ظهور طالبان به سرعت تغییر کرده و این فرصت نادر از چشم پاکستان مغفول نماد. در نتیجه پاکستان در فشار آوردن به جامعه جهانی برای مشارکت دادن کشورهای منطقه و فرامنطقه و با توجیهی از حل مسائل افغانستان افغانستان، به نوعی خود را در خط مقدم مسائل افغانستان قرار داده است.

پاکستان و نفوذی زیرکانه با میزبانی نشست سازمان همکاری اسلامی

به گزارش آسوشیتدپرس، شاه محمود قریشی، وزیر امور خارجه پاکستان روز جمعه ۱۷ دسامبر اشاره کرد که چندین کشور مسلمان برای بحث در مورد راه هایی که یاری رسانِ افغانستان در بحبوحه حکومت طالبان و یک بحران اقتصادی و انسانی در آینده هستند، به گفتگو می نشینند. عمران خان، سخنگوی اصلیِ افتتاحیه این نشست در ۱۹ دسامبر نیز با مد نظر قرار دادنِ کمک به افغان ها اذعان کرد که، آمریکا باید میان طالبان و چهل میلیون افغان تمایز قائل شوند و مسئله ی اصلی مردم افغانستان و انسانیت است. اما این ها همه در حالیست که به گفته او “مورد حقوق بشر هر جامعه‌ ای متفاوت است”؛ در نتیجه عمران خان به نوعی در صدد انحراف جامعه جهانی از تمرکز و توجه صرف بر مسائل حقوق بشری به سمتِ مسئله ی رسمیت بخشیدن به طالبان است.

به گفته عمران خان «مسائلی مانند حقوق بشر، حقوق زنان و آموزش دختران در آینده حل خواهند شد. آنچه اکنون در افغانستان جریان دارد، بخشی از فرهنگ پشتون‌ ها است.» خان افزود: «وقتی در مورد حقوق بشر و حقوق زنان صحبت می‌کنیم، باید حساسیت‌ های فرهنگی را درک کنیم.» بنابراین آنگونه که مختار وفایی نیز به خوبی اذعان کرده است، عمران خان در واقع تلاش کرد به کشورهای جهان بفهماند که اگر طالبان به زنان اجازه کار و تحصیل نمی‌دهد، این فرهنگی حاکم در افغانستان است و کسی حق ندارد به آن اعتراض کند.

پیشتر نیز شاه محمود قریشی خاطرنشان کرد که این نشست متضمن تعاملیست که به منزله رسمیت بخشی به رژیم طالبان نمی باشد و تنها پیام وی به شرکت کنندگان این است که افغانستان را که با بحران ها و مشکلاتی از جمله با فقر و ناامنی غذایی دست و پنجه نرم می کند، به حال خود رها نکنید. اما آنگونه که از سخنان مقامات پاکستان در این نشست بر می آید تنها هدف اسلام آباد آماده سازی شرایط برای پذیرش طالبان و به نوعی مبرا ساختن این گروه در چشم جهانیان است.

به گفته قریشی این نشست فرصت نادری برای صلح و ثبات در افغانستان است و اگر شرایط درست پیش برود، کل منطقه از آن سود خواهد برد. چنانچه پیشتر او اذعان کرد «لطفا افغانستان را رها نکنید. لطفا مشارکت کنید. ما برای مردم افغانستان صحبت می کنیم. در مورد گروه خاصی صحبت نمی کنیم. در مورد مردم افغانستان صحبت می کنیم.» امیر خان متقی وزیر خارجه طالبان نیز در این نشست شرکت کرد.

 به گزارش وب سایت خبری سلام وطندار، سازمان همکاری اسلامی در ۱۹ دسامبر، اعلام کرده است که کشورهای عضو این سازمان تعهد کرده‌اند، یک «صندوق امانتی بشردوستانه» برای افغانستان با پشتیبانی بانک توسعۀ اسلامی ایجاد ‌کنند. این سازمان با پخش بیانیه ای اعلام کرد که با هماهنگی سازمان ملل متحد، مجرا‌های‌ مالی و بانکی را به افغانستان با هدف از سرگیری جریان پول و مساعدت‌های بشری به این کشور از طریق بانک توسعۀ اسلامی باز می‌کند.

به هر حال جدا از تعهدات و برنامه های آتی از سوی سازمان های برجسته چون سازمان همکاری اسلامی، باید به نقش پاکستان توجه ویژه ای داشت. آنچه از ظواهر امر پیداست، اسلام آباد از یک سو در حال گردهم آوردن کشورهای مسلمان برای کمک به افغانستان جهت جلوگیری از یک فاجعه اقتصادی و انسانی بوده و در عین حال از سوی دیگر حاکمان جدید طالبان را نیز وادار می سازد تا وجهه خود در جهان خارج را نیز نرم و منعطف سازند.

به گفته قریشی، اقدامات فوری سازمان ملل، صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی نیاز حالِ حاضر افغانستان است. طبق گفته وی، ۷۵ درصد از بودجه افغانستان به کمک های خارجی وابسته است، اما ذخیره پولی ۹٫۵ میلیارد دلاری آنها مسدود شده است. وی افزود که سیستم بانکی آنها در حال حاضر کار نمی کند و به همین دلیل افغان های خارج از کشور قادر به واریز پول خود نیستند. قریشی با اشاره به هشدارهای چندین سازمان بین المللی گفت که تنها ۵ درصد از خانوارهای افغانستان به مواد غذایی کافی دسترسی دارند، یعنی ۹۵ درصد فاقد اقلام اساسی هستند و اگر اقدام فوری صورت نگیرد، حدود ۹۷ درصد از مردم افغانستان تا اواسط سال ۲۰۲۲ به زیر خط فقر خواهند رسید.

همچنین قریشی اعلام کرد که در گفتگو با بسیاری از وزرای خارجه هشدار داده است که فروپاشی کامل در افغانستان به تلاش ها برای مبارزه با تروریسم لطمه می زند و باعث مهاجرت گسترده از کشور می شود. چنانچه هشدار داد که اگر افغان‌ ها بدون کمک بمانند، گروه‌ های شبه ‌نظامی مانند القاعده و گروه ‌های وابسته به دولت اسلامی در این هرج و مرج، دوباره گردهم آمده و شکوفا خواهند شد.

باید توجه داشت سازمان همکاری اسلامی به دلیل ماهیت خود به عنوان یک سازمان اسلامی دارای اهرم فشار و نفوذ خاصی است و قریشی ابراز امیدواری کرد که این اجلاس فرصتی باشد برای کشورهای مسلمان جهان تا بر طالبان فشار آورده و ضرورت اجازه دادن به دختران برای حضور در مدرسه در تمام سطوح و بازگشت کامل زنان به مشاغل خود را عملی سازند.

در همین رابطه مایکل کوگلمن، معاون مدیر برنامه آسیا در مرکز ویلسون مستقر در واشنگتن نیز، اشاره کرد که کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی قادر هستند کارهای بیشتر و موثرتری انجام دهند و به آنها پیشنهاد می کند که از طریق علمای دینی خود دست به کار شده و آنها را به طور مستقیم با طالبان در تعامل قرار دهند. کوگلمن افزود که در حال حاضر، تعامل غرب با طالبان دشوار خواهد بود و چنین تعاملی به منزله اعتراف به شکست در جنگ ۲۰ ساله آنهم از موضع پیروزمندانه ی طالبان است. بدین خاطر به نظر می رسد چشم امید بسیاری افراد به نشست سازمان همکاری اسلامی باشد. (GANNON, 2021)

عاملیتِ پاکستان در میزبانی نشست سازمان همکاری اسلامی، محرکی پایان دهنده به “بهمنِ گرسنگی” در افغاستان؟

به باور برخی ناظران سیاسی پاکستان با میزبانیِ هفدهمین نشست فوق العاده شورای وزیران خارجه سازمان همکاری اسلامی در مسیری ریسک پذیر گام برداشته و تصمیم گرفته تا با به کار بستنِ طیفی از رویکردها، از تضرع و خواهشی ظریف و تلنگر و تحریک جهانیان تا ترغیب آشکار جامعه بین المللی، درجهت بررسی راه هایی برای به رسمیت شناختن رژیم طالبان در افغانستان حرکت کند.

به نقل از وب سایت خبریِ «منافن»؛ گرچه بسیار بعید است که یخِ بین طالبان و جامعه بین المللی که از به رسمیت شناختن دولت آنها امتناع می ورزد، به آسانی بشکند؛ اما صرف نظر از نتیجه این نشست، سه چیز در حال حاضر این گردهم آیی را -که به طور رسمی توسط عربستان سعودی، رئیس کنونی سازمان همکاری اسلامی برگزار شده- تاریخی کرده است:

۱- این بزرگترین گردهمایی بین المللی است که تا به حال در مورد افغانستان و ظاهرا به منظور بسیج منابع در جلوگیری از یک بحران انسانی قریب الوقوع با ابعاد عظیم تشکیل شده است. بر اساس برنامه جهانی غذا، ۹۸ درصد از ۳۸ میلیون افغان به اندازه کافی غذا نمی خورند. از هر ۱۰ خانواده هفت خانواده در حال حاضر به قرض گرفتن مواد غذایی متوسل می شوند زیرا پایان ناگهانی کمک های خارجی باعث ایجاد “بهمنی از گرسنگی و فقر” شده که عواقب جدی امنیتی را فراتر از مناطق پیرامونی افغانستان تهدید می کند.

۲- این اولین نشست چندجانبه در مقیاسی گسترده است که در آن کشور میزبان، پاکستان، رسما از امارت اسلامی افغانستان دعوت کرده است تا روایتِ خود را مستقیما ارائه کند. همانطور که شاه محمود قریشی، وزیر امور خارجه پاکستان در کنفرانس مطبوعاتی خود در ۴ دسامبر اشاره کرد که دولت او یک هیئت بلندپایه طالبان را با درک روشنی به این نشست دعوت کرده است: «ما از آنها می خواهیم که بیایند و مستقیما شرایط واقعی و نگرانی های خود را با شرکت کنندگان در میان بگذارند.»

۳- ثالثا، این اولین نمونه در تاریخ اخیر می باشد که یک گروه اسلامی برای رسیدگی به مسائل و مشکلاتِ مسلمانانِ گرفتار شده در سختی و تنگنا به میدان آمده است. سازمان همکاری اسلامیِ ۵۷ عضوی مدعیست که نماینده ی”صدای جمعی جهان اسلام” بوده و “در هماهنگی با جوامع مختلف دیگر” تلاش می کند از منافع جهان اسلام محافظت و حمایت کند.
همچنین در این نشست علاوه بر نمایندگان رژیم طالبان، طیف وسیعی از هیأت ‌های دیگر از جمله هیئت ‌های هر پنج عضو دایمی شورای امنیت سازمان ملل، بانک جهانی و اتحادیه اروپا و همچنین کشورهایی چون استرالیا، کانادا، آلمان، ژاپن و غیره دعوت شد.

اما هند با وجود اینکه سومین جمعیت مسلمان جهان را در خود جای داده به این نشست دعوت نشد. این در حالیست که پایتخت های هند و پاکستان به عنوان دو رقیب در ۱۹ دسامبر ۲۰۲۱ هم زمان میزبان نشستی پیرامون افغانستان بودند. به هر روی، در حالی که هر گونه اجماع سازی در چنین گردهمایی بزرگ و متنوعی از ملت ها کار دشواریست، اما به نظر می رسد کابل مصمم است تا بارِ «به رسمیت شناختن» را بر شانه نگرانی های بشردوستانه بیاندازد.

چنانچه ذبیح الله مجاهد، سخنگوی ارشد طالبان در مصاحبه ای از سازمان همکاری اسلامی خواست تا در نشست شورای وزیران خارجه، دولت طالبان را به رسمیت بشناسد. به همین ترتیب، ولی الله شاهین، رئیس مرکز مطالعات استراتژیک وزارت امور خارجه افغانستان نیز گفته است: “اقتصاد، بانکداری و عادی سازی روابط افغانستان با جهان از موضوعات دستور کار این نشست است.” (menafn, 2021)

چگونه سازمان همکاری اسلامی می تواند در بحران های افغانستان یاری دهنده باشد؟

سازمان همکاری اسلامی متشکل از ۵۷ کشور است که در چهار قاره پراکنده شده اند. این دومین سازمان بزرگ جهان است که در حالت ایده آل باید به عنوان صدای امت اسلامی عمل کند. اهداف اصلی آن ترویج صلح و هماهنگی بین المللی در بین مردم، صرف نظر از وابستگی مذهبی آنهاست. نتیجه مورد انتظار این کنفرانس ممکن است به رسمیت شناختن طالبان نباشد، اما حداقل گامی در جهت درست برای جلوگیری از فاجعه انسانی خواهد بود.

با این وجود، موانع بزرگی در مسیر کمک های بشردوستانه به افغانستان وجود دارد. یکی از آنها ایجاد تمایز بین دولت ناشناخته طالبان و مردم افغانستان است. اما در کل آنچه واضح است نیاز شدید افغانستان به کمک جامعه جهانی است. چراکه نادیده گرفتن این رویداد پیامدهای شدیدی را برای منطقه و جهان خواهد داشت. بنابراین، نشست این سازمان و اجماع در کمک به افغانستان می تواند تحولات را تغییر دهد. (Inam Khan, 2021)

اما باید در نظر داشت بحران افغانستان مشکلی جهانیست که تنها با ابراز همبستگی مسلمانان قابل حل نیست. مقیاس فاجعه در این کشور جنگ زده بسیار نگران کننده است. برنامه جهانی غذا تخمین می زند که تا پایان این ماه ۲۳ میلیون افغان یعنی بیش از نیمی از جمعیت ممکن است غذای کافی برای خوردن نداشته باشند. شاید غم انگیزترین جنبه تراژدی این باشد که نه ایالات متحده و نه متحدانش به عنوان قدرت های مداخله گر و حاکمان جدید آن حاضر به عقب نشینی از مواضع خود نیستند. چراکه مشروعیت بخشیدن به رژیم تندروی طالبان که آمادگی پاسخگویی به انتظارات جهانی را ندارد هزینه سیاسی برای امریکا و اتحادیه اروپا خواهد داشت.

در نتیجه چالش کلیدی امروز این است که چگونه می توان دامنه تلاش های امدادی را در میانه این دشمنی دو طرفه به افغانستان ادامه داد؟ در این شرایط اسف بار، ریاض تصمیم گرفته تا از مجمع سازمان همکاری اسلامی برای گفتگو در مورد بحران افغانستان استفاده کند. این سازمان دارای نهادهای مختلفی می باشد که بانک توسعه اسلامی نمونه اصلی آن است.

پس از موج تغییر رژیم ‌ها در جهان عرب، سازمان همکاری اسلامی موضع روشنی در قبال درگیری ‌های کشورهای مسلمان از سوریه تا لیبی و از کشمیر تا میانمار اتخاذ کرد. در این کنفرانس نیز، جهان اسلام متعهد می شود که از مردم افغانستان با پول، غذا و دارو حمایت کند. اما این پلتفرم باید مسئولیت دولت های آمریکا و اروپا را در قبال افغانستان نیز یادآوری کند.

چراکه آمریکا طولانی ترین جنگ تاریخ خود را در افغانستان انجام داده اما همراه با متحدانش قادر به پیروزی در این جنگ و غلبه بر شبه نظامیان طالبان در افغانستان نبودند و بایستی از آژانس های امدادی سازمان ملل در افغانستان حمایت به نهادهای مالی جهان اجازه دهد تا به افغان ها کمک کنند. به نظر می رسد آژانس ‌های سازمان ملل متحد و سازمان ‌های غیر دولتی تنها در صورتی می‌توانند به افغان‌ ها کمک کنند که از تحریم‌ های جهانی علیه قطعنامه ۱۹۸۸ معاف شوند. این تحریم ها سازمان های پولی و مالی جهانی را از حمایت از افغانستان باز می دارد. از دیگر سو اروپا نیز در آستانه یک بحران مهاجرتی قرار خواهد دارد. در نتیجه، کمک به افغانستان کنونی نیازمند تلاش همه کشورهای جامعه جهانی است. (AHMAD, 2021)

جمع بندی

در کل باید گفت گرچه کشورهایی چون عربستان و پاکستان که جزء معدود کشورهای پیشگام در به رسمیت شناختن طالبان در دهه ۹۰ بودند اکنون و به طور علنی حاضر نیستند طلایه دار به رسمیت بخشیدن طالبان باشند، اما از فراهم کردن شرایط بدین منظور هم دریغ نکرده اند. چنانچه عربستان در مسیر برگزاری نشست اضطراری سازمان همکاری اسلامی با موضوع افغانستان دعوت کرده و دولت پاکستان نیز حمایت خود را از درخواست عربستان سعودی اعلام کرد.

گرچه طارق علی بخیت، دستیار دبیرکل سازمان همکاری اسلامی در امور بشردوستانه با بیان اینکه پاکستان یکی از اعضای مؤسس سازمان همکاری اسلامی است، اشاره کرد که این کشور نقش بسیار مهمی برای همبستگی امت اسلامی ایفا کرد و پیشنهاد میزبانی این نشست گواه روشنی بر پایبندی این کشور به همبستگی و اتحاد اسلامی بود؛ اما به باور برخی ناقدان، به نظر می رسد دعوت پاکستان از طالبان به این نشست حامل احتمالات معکوس باشد.

به هر حال ابتکار عمل عربستان سعودی، به عنوان رئیس سازمان همکاری اسلامی با هدف اتخاذ موضعیست که جهان اسلام در برابر مشکل افغانستان اتخاذ کرده است. ریاض که آرزوی رهبری جهان اسلام در سیاست خارجی خود را دارد، می‌ خواهد مشکل افغانستان را در این چارچوب ابزاری کرده و حداکثر سود را در افغانستان به دست آورد. از سوی دیگر، پاکستان در تلاش است تا ابتکار عمل در مسئله افغانستان را در دستان خود نگه دارد.

در کل می توان گفت این نشست بهترین فرصت برای طالبان جهت تحت تاثیر قرار دادن جامعه جهانی در روند رسمیت یابی بوده و چه بهتر آنکه اولین گام در این مسیر با کشورهای اسلامی برداشته شود. اما طالبان نیز به نظر می رسد با یک پیام صریح و روشن از سوی اعضای این نشست رو به رو خواهد شد و آن احترام به حقوق زنان و اقلیت ها، ایجاد دولتی فراگیر و همه شمول و جلوگیری از گسترش تروریسم از خاک افغانستان است.

چنانچه در همین رابطه حزب جمعیت اسلامی افغانستان به ریاست صلاح الدین ربانی با نشر اعلامیه ای اشاره کرد نشست وزرای خارجه سازمان همکاری اسلامی فرصتیست تا کشورهای اسلامی به طالبان تفهیم کنند به گفت و گوهای جامع میان همه طرف های سیاسی افغانستان و تشکیل نظام مبتنی بر رای و ارده جمعی مرم تن دهند.

منابع:

– AHMAD, ISHTIAQ, (2021), “Helping starving Afghans not just OIC’s responsibility”, https://www.arabnews.com/node/1981196
– GANNON, KATHY, (2021), “Pakistan to rally Muslim countries to help Afghanistan”, https://abcnews.go.com/International/wireStory/pakistan-rally-muslim-countries-afghanistan-81829670
– Inam Khan, Zunaira ,(2021), “Can the OIC avert the Afghanistan crisis?”, https://www.thenews.com.pk/print/917687-can-the-oic-avert-the-afghanistan-crisis
– menafn, (2021), “Pakistan makes risky move to push recognition of Taliban”, https://menafn.com/1103375697/Pakistan-makes-risky-move-to-push-recognition-of-Taliban