امنیت به لطف تجارت : نیمروز قطب قاچاق مواد مخدر و تجارت فرامرزی در سایه قراردادامنیتی نانوشته(۳۱)
۱۹مهر(میزان)۱۴۰۱-۲۰۲۲/۱۰/۱۱
ولایت نیمروز در جنوب غربی افغانستان و در کنار مرز با ایران و پاکستان قرار دارد. این ولایت از شمال با فراه، از شرق با هلمند، از جنوب با پاکستان و در غرب با ایران هم مرز است. نیمروز به واحدهای اداری زیر تقسیم می شود: مرکز ولایت زرنج، کنگ، آسلی، چخانسور، چهاربرجک، خاشرود و دلارام. براساس گزارش اداره ملی احصائیه و مرکز معلومات جمعیت نیمروز برای سال ۲۰۲۰-۲۰۲۱، ۱۸۳٫۵۵۴ هزار نفر برآورد شده بود که جمعیت شهری ساکن در مرکز ولایت زرنج ۱۶ درصد از کل جمعیت را تشکیل می دهد. بلوچ ها جمعبت عمده ابن ولایت را تشکیل می دهند و پس از آن پشتون ها، تاجیک ها، براهویی ها و ازبک ها قرار دارند. به عبارت دقیق تر، نیمروز با جمعیتی فارسی زبان که در مرکز استان و روستاهای اطراف آن ساکن شده اند، جمعیتی عمدتاً بلوچ و براهویی در بیابان های غربی و جنوبی و پشتون هایی که در شمالی ترین ولسوالی های آن ساکن هستند یکی از کم جمعیت ترین ولایات افغانستان است. زرنج مرکز این ولایت در مقایسه با دیگر نقاط این ولایت در دو دهه اخیر از وضعیت خدماتی بهتری مانند آموزش برخوردار بوده است که به جزیره کوچکی از کنترل دولت در یک منطقه دورافتاده تبدیل شده بود. هرچند به ندرت توجه دولت و جامعه جهانی را به خود جلب کرده است هیچ زمان مرکز عملیات های بزرگ توسط نیروهای دولتی یا ناتو نبوده است.
اما به طور کلی، پس از سال ۲۰۰۱ خدمات دولتی در نیمروز در سطح پایینی قرار داشته است. همچنین حضور موسسات غیردولتی و بخش خصوصی در این ولایت چشمگیر نبوده است. از طرف دیگر، علی رغم موقعیت استراتژیک این ولایت و باتوجه به نقش نیمروز به عنوان یکی از مسیرهای عمده مواصلاتی و انتقال کالاهای اقتصادی میان افغانستان و ایران و نیز باتوجه به موارد متعدد از قاچاق انسان و موادمخدر غیرقانونی حضور نیروهای نظامی و امنیتی در این ولایت به طور عجیب کم بود. این نیز قابل توجه است که برخلاف سایر ولایات، در نیمروز تیم بازسازی ولایتی که پس از سقوط رژیم طالبان برای بازسازی افغانستان ایجاد شده بود، نیز وجود نداشت. اما در مقابل، نیروهای آمریکایی در دلارام که به طرف شمال شرق نیمروز و در امتداد شاهراه اصلی به کندهار بود، حضور کمی داشتند(منسفیلد، ۱۳۹۹: ۱۲). ولایت نیمروز نسبت به سایر ولایت جنوبی و جنوب غربی این کشور شاهد پایین ترین سطح خشونت ها بوده است. همچنین، سطح خشونت مرتبط با تجارت و کسب و کار مواد مخدر غیرقانونی در ولایت نیمروز نیز پایین بوده. اما این ولایت از افزایش سطح خشونت در ولایت های همجوار مانند فراه و هلمند تاثیرگذار بوده است. توپوگرافی استان را اراضی مسطح و عمدتاً بیابانی تشکیل می دهند.
پارادوکس در نیمروز: بی توجه از سیاست های دولتی و تبدیل شدن به قطب اقتصادی غرب افغانستان
ولایت نیمروز به عنوان یک ولایت عقب مانده شناخته و بی توجه برای دولت مرکزی و متحدان خارجی آن می شود این درحالی است که در دو دهه گذشته، این ولایت به یکی از مراکز اصلی تجارت بین المللی افغانستان تبدیل شده بود. از سال ۲۰۱۸ این کشور از نظر عواید گمرکی پس از ننگرهار، هرات و بلخ رتبه چهارم را به دست آورده بود. به لطف اقتصاد محلی پرجنب وجوش و امنیت نسبی آن بر اساس معیارهای جنوب، بسیاری از تاجران از مناطق ناامن تر مانند هملند و فراه در سال های اخیر در زرنج مستقر و در صادرات و واردات آنجا مشارکت داشتند. شهر زرنج یعنی مرکز این ولایت، با جذب معامله گران و کسب و کارها از ولایات فراه و هلمند بین سال های ۲۰۰۸ و ۲۰۱۹ دو برابر گسترش یافت و این نشان دهنده نقش نیمروز به مثابه قطب اقتصادی مناطق جنوب غرب این کشور و یک منطقه امن برای ثروتمندان و معامله گران می باشد. علاوه بر این، رشد تجارت فرامرزی از طریق ولایت نیمروز نشان دهنده تغییر در اولویت های ژئوپلتیک است. به طوری که حکومت های مختلف پی در پی در جستجوی راه هایی بوده اند تا وابستگی تجاری افغانستان را با پاکستان به مثابه شریک تجاری اصلی این کشور کاهش دهند.
از طرف دیگر، علاوه صادرات و واردات کالاهای رسمی، این ولایت مرکز ثقل تجارت غیررسمی نیز بود که این میزان تجارت غیررسمی در مناطق مرزی نیمروز و همچنان روابط مردم این ولایت با ایران و پاکستان بر اهمیت استراتژیک و اقتصادی این ولایت افزوده است. همچنین، نیمروز به عنوان مرکز قاچاق موادمخدر افغانستان و شریان های مالی طالبان نیز شناخته شده بود و شهر زرنج به عنوان پایتخت قاچاق افغانستان توصیف می شود. در سال ۲۰۱۸ نیز رسانه های محلی گزارش داده بودند که نیمروز یک مسیر کلیدی برای قاچاق انسان نیز محسوب می شود.
این درحالی است که ولایت نیمروز از لحاظ تاریخی هیچگاه در جمع ولایات عمده تولید کننده تریاک نبوده است. به جز برخی از مناطق این ولایت، اقلیم خشک در سراسر این ولایت مانع عمده برای کشت و زراعت به حجم زیاد بوده است. اما بعدا در دهه اول قرن ۲۱ روال کشت کوکنار شروع به تغییر کرد. از طرف دیگر، تغییرات مکرر در امور اداری مرزی ولایت های نیمروز و فراه سبب نوسان در تخمین های رسمی سطح کشت در این ولایت شده بود. چنانچه که منطقه دلارام که به طرف شمال بزرگراه(شاهراه)شماره(نمبر) یک واقع و به یکی از مناطق اساسی کشت تریاک تبدیل شده بود، در بین سال های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۲ جزئی از ولایت فراه بود اما در سال ۲۰۱۳ مجدداً جزئی از ولسوالی/شهرستان خاشرود ولایت نیمروز شد. با این حال، کاهش سطح کشت تریاک در این ولایت که بین سال های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۲ و پس از ۲۰۱۷ اتفاق افتاد، بیشتر ناشی از کاهش همزمان کشت در سایر مناطق جنوب غرب افغانستان بوده که بیشتر به دلیل تولید انبوه، کاهش قیمت تریاک و شرایط خشک آن بوده است نه سیاست های دولت برای مبارزه با تولید این ماده(منسفیلد،۱۳۹۹: ۱۹).
این در حالی است که برخلاف کشت تریاک، قاچاق مواد نشه آور نقش قابل توجهی در اقتصاد غیررسمی مواد مخدر در ولایت نیمروز داشته است. افزایش سریع کشت کوکنار در دهه ۱۹۹۰ تحت رژیم طالبان منجر به افزایش تجارت فرامرزی و نیز افزایش توانایی تولید در داخل افغانستان شده بود. در این میان ولایت نیمروز به یک مرکز و قطب مهم تجارت مواد مخدر غیرقانونی تبدیل شد. به طوری که نمایندگان ارشد طالبان و افراد نزدیک به آنان نیز به طور مستقیم در تجارت مواد مخدر حضور داشتند. اما علاوه بر طالبان، بسیاری از مقامات که در ادارات محلی حکومت بودند نیز حضور داشتند.
در ده سال اخیر روند تولید موادمخدر در ولایت نیمروز به ویژه در خاشرود رو به افزایش بوده است. این منطقه در سال ۲۰۱۸ و سپس در سال ۲۰۱۹ یکی از اهداف بمباران های هوایی توسط نیروهای ایالات متحده در افغانستان بوده است. دولت امریکا چنین حملاتی را به خاطر هدف قراردادن منابع عایداتی شورشیان و این فرضیه که تا حدود ۶۰ درصد عواید طالبان از این مسیر تامین می شود، توجیه کردند. این در حالی است که در یک گزارش آمده است که این اقدام تاثیری نداشته و حدود ۳۰ نفر غیرنظامی در این بمباران جان باختند. درواقع، موادمخدر به خودی خود نه، بلکه رونق و شکوفایی اقتصادی فرامرزی در این ولایت منجر شده بود که مواد مخدر به یک منبع مهم درآمدی برای طالبان، دولت افغانستان و گروه های مخالف سیاسی تبدیل شود. در کنار آن حمل و نقل کالای اقتصادی در این ولایت موجب رونق نیمروز شده بود(منسفیلد،۱۳۹۹: ۲۲).این در حالی است که این منافع مشترک برای همه بازیگران حاضر در این منطقه حتی با ایدئولوژی های متفاوت یک رژیم مقرراتی را ایجاد کرد که به واسطه آن موانعی برای فعالیت یکدیگر ایجاد نشود.
نیمروز و امنیت نامرئی
در ۶ آگوست ۲۰۲۱ طالبان برای اولین بار پس از شروع تهاجم خود از می ۲۰۲۱ کنترل مرکز یک ولایت را به دست آوردند. با ورود نیروهای طالبان به زرنج مرکز نیمروز، نیروهای امنیتی افغانستان از بین رفتند و بسیاری از آنها از طریق مرز نزدیک به ایران گریختند. این حادثه درحالی اتفاق افتاد که در بیست سال اخیر حوادث این نقطه دورافتاده توجه چندان جامعه بین المللی را به خود جلب نکرده بود. اما در سال های اخیر، همانطور که آمد به دلیل نقش این استان در قاچاق موادمخدر و مسیر رفتن پناهجویان افغان به ایران مورد توجه ناظران بین المللی قرار گرفته بود. از طرف دیگر، این ولایت مرزی به یکی از قطب های صادرات و واردات و دروازه بین المللی کالاهای افغانستان تبدیل شده بود. این ولایت به دلیل داشتن دو مرز بین المللی و نزدیکی با قندهار و کابل و نوع زمین و مالیات زیاد همواره آسیب پذیر بوده است.
حضور طالبان به دلیل ارتباطات جغرافیایی و قبیله ای با نیمروز و فراه در این ولایت تا پیش از سقوط بیشتر در مناطق شمالی این ولایت بوده است. این جنبش به ویژه ریشه های قومی در این ولایت نیز دارد. به طوری که ملارسول آخوند رهبر برجسته طالبان در این ولایت والی بوده است. اما بعداز جدایی او از این ولایت و ایجاد شاخه جدید طالبان به ویژه در ولایت ها فراه، نیمروز و هرات از سال ۲۰۱۵ به بعد، ظرفیت عملیاتی طالبان را در این ولایت برای مدتی دچار مشکل کرد. باوجود آسیب پذیری و ارتباطات عمیق طالبان در این ولایت، نیمروز هیچگاه هدف اصلی طالبان نبود. به طوری که هرگز تا پیش از ۶ آگوست ۲۰۲۱ هیچگاه در آستانه سقوط قرار نگرفته بود.همچنین هیچ زمانی مورد حملات طولانی طالبان قرار نگرفته بود. هرچند، این شهر گاهی شاهد حملات بزرگ که غیرنظامیان در آن کشته شدند، بود. به طوری که حمله ای مرگبار در ۱۴ آگوست ۲۰۱۲ رخ داد. اما این عدم علاقه نسبی طالبان به انتقال جنگ به مرکز اداری نیمروز و گذرگاه اصلی مرزی میلک/زرنج را می توان به اهمیت فراگیر سود حاصل از شبکه های تاجران و قاچاقچیان فعال در منطقه نسبت داد.
این استان همچنین مرکز اصلی قاچاق مواد مخدر تولید شده به سایر نقاط و دروازه اصلی مهاجرانی است که به طور مخفیانه به ایران، ترکیه و اروپا می روند. مناطق بیابانی نیمروز دارای چندین گذرگاه مرزی غیررسمی و پررونق هم در جنوب و هم در شمال است. در نتیجه معاملات اقتصادی منجر شده بود که همکاری بین جناح هاهی مخالف راحت تر و شدت درگیری کاهش پیدا کند و حتی نیروهای محلی نیز از طریق سهیم کردن به طور مثال طالبان از عواید گمرک در تلاش بودند تا در مناطق طالبان باج ندهند. با این حال موقعیت استراتژیک نیمروز اغلب بذر تنش های بالقوه را در سطوح بالاتر به همراه داشته است. به طوری که حضور نیروهای بلوچ ضد ایران و اختلافات برسر استفاده از ذخایر آب حوزه رودخانه نگرانی های امنیتی را پی داشت(Foschini.2021).
در نهایت، در مورد نیمروز می توان گفت که هرچند این ولایت هیچگاه مورد توجه دولت نبوده اما موقعیت استراتژیک آن در تجارت کالاهای رسمی منطقه ای مناسب برای فعالیت های غیررسمی فرامرزی به لطف بی توجهی و یا هم سودمشترک برای همه گروه های حاضر منجر به رونق گرفتن فعالیت های تجاری در این منطقه مرزی شده بود. در نتیجه، شمولیت سودرسانی برای همه بازیگران ایجاد یک محیط امن حتی به صورتی غیررسمی و نانوشته به سود همه طرف ها بود که نتیجه آن امن تر بودن این ولایت یا حداقل درگیری های کمتر نسبت به سایرولایت های جنوبی و معیارهای امنیتی در مناطق جنوبی و جنوب غربی افغانستان شده بود.درواقع، می توان گفت آنچه نیمروز را امن تر کرده بود نه توانایی دولت یا نیروهای ناتو در برقراری امنیت و دفع طالبان توسط آنها بود بلکه هدف مشترک یعنی سود حاصل از قاچاق موادمخدر و تجارت غیررسمی به نفع همه بازیگران حاضر در این منطقه بوده است.
منابع
منسفیلد، دیوید(۱۳۹۹)، «منجنیق ها، پیکیپ ها و تانکرها: تولید و تجارت فرامرزی و شکل گیری اقتصاد سیاسی در مرزهای نیمروز»، واحد تحقیق و ارزیابی افغانستان.
Foschini,Fabrizio(2021), “The Fall of Nimruz: A symbolic or economic game-changer?”, https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/war-and-peace/the-fall-of-nimruz-a-symbolic-or-economic-game-changer/