تنگ تر شدن حلقه حضور زنان در اجتماع، دستاورد دوساله حکومت طالبان

۱۲شهریور(سنبله)۱۴۰۲-۲۰۲۳/۹/۳

بیش از سه سال از امضای توافقنامه صلح ایالات متحده با طالبان و تقریباً دو سال از خروج آخرین سرباز آمریکایی از افغانستان می گذرد. این کشور در این مدت شاهد تجربه های تلخ تازه ای بود که باری دیگر بحران جدیدی با شاخصه های خاص خود را برایش رقم زد. تشدید فقر و بیکاری، اقتصاد فروپاشیده، عدم شناسایی از سمت جامعه جهانی و نقض گسترده حقوق بشر و آزادی بیان، رشد گروه های تروریستی و اختلافات درون گروهی از مهم ترین ویژگی های افغانستان پس از سقوط است. اما در این میان، وضعیت زنان و نقض حقوق و سلب آزادی های آن ها توسط طالبان یکی از موارد نگران کننده تلقی می شود. به طوری که اقدامات طالبان در دو سال گذشته نشان از سیاستی سرکوبگرایانه در برابر زنان و حذف آنان از جامعه مطابق با منطق طالبانی است که برای زنان تنها در خانواده و دور از فضای عمومی نقش قائل اند. این درحالی است که زنان تقریباً نیمی از جمعیت افغانستان را تشکیل می دهند. با این حال، آنها تقریباً تمام حقوق و آزادی های اولیه انسانی خود را از زمانی که طالبان کنترل کشور را در دو سال پیش به دست گرفتند، از دست داده اند. در تازه ترین مورد، طالبان از رفتن ۱۰۰ دانشجوی دختر به امارات برای تحصیل ممانعت و حضور زنان را در پارک ملی بامیان منع کردند و این اقدامات را به فهرست طولانی محدودیت ها با هدف کاهش دسترسی زنان به مکان های عمومی افزودند. این ممنوعیت پس از شکایت سرپرست وزارت معارف از عدم رعایت حجاب توسط زنان بازدیدکننده از پارک اعلام شد.  این قانون درحالی وضع می شود که در سال ۲۰۱۳، پس از آن که اعلام شد چهار پارکبان زن برای اولین بار در کشور در این مکان استخدام شده اند، این پارک به نمادی قدرتمند از تغییر(برای این گروه) تبدیل شد. اما اکنون پس از دو سال این اقدامات نشان می دهد که امارت اسلانی در حال طی کردن آخرین پله های تلاش سیستماتیک آنها برای بیرون راندن زنان از حوزه عمومی است. عملکردی که همچنان با واکنش های بین المللی رو برو شد. هیدربار در این رابطه گفت که «دیوارها قدم به قدم به روی زنان بسته می شوند، زیرا هر خانه به زندان تبدیل می شود». ممنوعیت حضور زنان در پارک همچنین موجب اظهارنظر گزارشگر ویژه سازمان ملل در مورد وضعیت حقوق بشر در افغانستان شد. به طوری که ریچارد بنت در صفحه توییتر خود نوشت« لطفاً کسی توضیح بدهد چرا این محدودیت برای بازدید زنان از بند امیر برای رعایت شرع و فرهنگ افغانستان ضروری است؟».از طرف دیگر، دیده بان حقوق بشر این ممنوعیت را آخرین مورد از فهرست رو به رشد محدودیت های اعمال شده بر زنان افغان توصیف کرد.

از طرف دیگر، اعمال سیاست های سختگیرانه طالبان به موضوع محوری گزارش های مختلف نهادهای ناظر بین المللی مبدل شده است. چنانچه که گزارش مشترکی که در ۱۵ جون ۲۰۲۳ توسط دو کارشناس مستقل سازمان ملل متحد منتشر شد، ریچارد بنت، گزارشگر ویژه در مورد وضعیت حقوق بشر در افغانستان، و رئیس گروه کاری در مورد تبعیض علیه زنان و دختران، دوروتی استرادا تانک، گفت که در بین ماه سپتامبر در سال ۲۰۲۱ و مه ۲۰۲۳، بیش از ۵۰ دستور صادر شد، اما بر اساس تاریخ و محتوا فقط ۱۳ مورد فهرست شده است. براساس این گزارش، عقیده بر این است که این احکام عمدتاً از سوی امیرالمومنین برای نهادهای اداری مربوطه صادر شده و سپس آنها را به طرق مختلف- توسط مقامات مرکزی و استانی  به دستورالعمل های رسمی برای عموم  از طریق رسانه های اجتماعی  و جریان های اصلی صادر می کنند. در میان بسیاری از محدودیت هایی که حقوق زنان و دختران در تحصیل، کار و آزادی و رفت و آمد را تعلیق یا به شدت محدود می کند، رهبر طالبان تنها یک فرمان صادر کرد که برخی از حقوق را برای زنان مورد تایید قرار داد. در این فرمان تاکید شده که زن یک قطعه دارایی نیست، بلکه یک انسان واقعی است در زمینه ازدواج و ارث حق دارد. با این حال این ممنوعیت ها مشارکت فعال زنان را در جامعه محدود می کند و آنها را تا حد زیادی به نقش های درون خانواده محدود می کند.

 همچنین، گزارش مشترک اخیر سازمان ملل، این ممنوعیت ها را «نقض حقوق دختران و زنان برای تحصیل، کار، آزادی حرکت، سلامت، استقلال بدنی و تصمیم گیری اجتماعی، آزادی اجتماعات و اجتماعات مسالمت آمیز و دسترسی به عدالت» به عنوان آزار و اذیت جنسیتی ارزیابی کرده است. در این گزارش به نقل از چند زن آمده که اعلام مستمر محدودیت ها را این گونه توصیف کرده اند که روز به روز دیوارها بسته می شوند، احساس خفگی می کنند. همچنین خبرنگاری که از زمان روی کار آمدن طالبان بر اعلام اجرای محدودیت ها نظارت می کرد، به بازرسان این گزارش توضیح داده که در «کنفرانس مطبوعاتی اولیه، ما پرسیدیم که قصد شما در مورد وضعیت زنان و دختران چیست؟ به ما گفتند: صبر کنید. صبر کنید. موضع ما را روی زنان خواهید فهمید. در ابتدا فکر می کردیم این بدان معناست که چند چیز کوچک تغییر می کند و می توانیم به کار، مدرسه رفتن و غیره ادامه دهیم. اما به مرور زمان متوجه شدیم که قصد آنها این است که به آرامی زنان را حذف کنند».

 هرچند، برخلاف دهه ۱۹۹۰، طالبان منع کاملی برای کار با حقوق زنان صادر نکرده اند. با این حال، محدودیت های زیاد آنها در مورد جایی که زنان می توانند در خارج از خانه کار کنند، به شدت به نیروی کار زن ضربه زده است. علاوه بر این، نشانه ها حاکی از آن است که سقوط اقتصادی به زنان و کارگران و صاحبان مشاغل سخت تر از همتایان مرد آنها ضربه زده است. براساس گزارش بانک جهان از نوامبر ۲۰۲۲، تقریباً نیمی از زنانی که قبلاً در مشاغل حقوق بگیر کار می کردند، از زمان تصدی این سمت، شغل خود را از دست داده اند. از آن زمان، ممنوعیت کار زنان برای سازمان های غیردولتی و سازمان ملل، حق زنان برای اشتغال با حقوق را بیشتر تضعیف کرده است. به گزارش بی بی سی، در یکی دیگر از ضربه های اخیر، دستور تعطیلی سالن های زیبایی در سراسر کشور، که در ۲۴ جولای ۲۰۲۳ صادر شد، حدود ۶۰۰۰۰ شغل از بین رفت.

افزون بر این، روزنامه گاردین در یادداشتی آورده است که پس از حاکمیت طالبان، خودکشی دختران در افغانستان افزایش یافته است. این یادداشت که نتیجه تحقیق از ۱۱ استان افغانستان ازجمله هرات و نیمروز که بیشتر میزان خودکشی را داشته، صورت گرفته، هرچند به طور مشخص تعداد خودکشی ها را اعلام نکرده اما این روزنامه می گوید که میزان خودکشی زنان بیشتر از مردان بوده است. همچنین، نشریه میدل ایست مانیتور در مقاله ای در ماه گذشته آورده  که سال گذشته ۱۸۸ تن از زنان در افغانستان خودکشی کرده اند. این آمار که از رسانه های داخلی افغانستان گرفته شده است نوشته که سال گذشته ۲۵۰ مورد خودکشی در افغانستان ثبت شده که ۱۸۸ آنها زنان بوده اند که بخشی از آنها به بیکاری و منع آموزش زنان و دختران مربوط می شود که به خاطر محدودیت های طالبان از کار و تعلیم بازمانده اند.

این شرایط در حالی است که از زمان تسلط طالبان۱٫۱ میلیون دختر و زن جوان افغان به آموزش رسمی دسترسی ندارند.هرچند مقامات طالبان همیشه دستورات را به طور جامع اجرا نمی کنند. چنانچه که در برخی مکان ها، فضایی برای مانور محلی، در مورد مدرسه، کار، لباس و حرکت وجود دارد، در برخی دیگر از مناطق، مقامات محدودیت ها را سخت تر از دستورات رسمی اعمال می کنند. با این حال اکنون روند کلی روشن است: زنان کمتری در مشاغل حقوق بگیر هستند،دختران بسیار کمتری به دبیرستان می روند و هیچ کدام به دانشگاه نمی روند.

سکوت جهان تقویت کننده بحران وضعیت زنان در افغانستان

وضعیت زنان  در این کشور از زمان بازگشت طالبان محل اختلاف جامعه جهانی بوده است. این وضعیت ممکن است در حالی که  جهان از دور به افغانستان نگاه می کنند و خسته از جنگ های چند دهه ای افغانستان هستند و درگیر مسائل داخلی خود هستند، بدتر شوند. چنانچه که از زمان بازگشت طالبان میزان کمک های بشردوستانه در شرایطی که این کشور در بحران انسانی و اقتصادی به سر می برد. هرچند جامعه جهانی به طور گسترده رفتار طالبان را با دختران و زنان محکوم کرده است اما این پیام ها کمک چندانی به ایجاد تغییر نداشته است. بنابراین، جنگ طالبان علیه زنان توجه و اقدام بیشتری را از سوی جامعه جهانی می طلبد. سیاست های ضدزنان طالبان نه تنها پیشرفت های حاصل شده در سال های اخیر در راستای برابری جنسیتی را تضعیف می کند، بلکه پیامدهای ویرانگری برای پیشرفت اجتماعی و اقتصادی افغانستان نیز دارد. ایدئولوژی زن ستیزانه عمیقاً ریشه دار طالبان، زنان را پست تر و پایین تر از مردان می داند که خطری جدی برای رفاه و حیثیت زنان است. این سیاست ها با تفسیر آنها از اسلام توجیه می شود. رفتار طالبان با زنان نشان دهنده یک مشکل گسترده تر در منطقه است، جایی که نگرش مردسالارانه و هنجارهای فرهنگی فرصت ها و حقوق زنان را محدود می کند. ۸۷ گزارش ثبت شده علیه زنان و دختران که توسط یوناما در جون ۲۰۲۲ ثبت شده است به تنهایی نیاز فوری به اقدام بین المللی برای حفاظت از امنیت و حقوق زنان و دختران در افغانستان را نشان می دهد.

برای جدی بودن وضعیت زنان در افغانستان باید این نکته را به جهان گفت که مبارزه برای حقوق زنان در افغانستان تنها به این کشور خلاصه نمی شود بلکه بازتابی گسترده برای برابری جنسیتی و حقوق بشر در سراسر جهان است و می تواند به یک الگویی برای سایر کشورها تبدیل شود. اما دولت های غربی و سازمان های غیردولتی همچنان در مورد چگونگی برخورد با این کشور ابهام دارند. پس از اینکه طالبان زنان را از کار در اکثر مشاغل خارج از خانه منع کرد، برخی از آژآنس های امدادی فعالیت های خود را کاهش دادند یا تهدید کردند که به طور کامل از افغانستان خارج خواهند شد. آنها معتقد بودند که ادامه کار در کشور به معنای رها کردن زنان افغان است.اما دور شدن از افغانستان برای دفاع از حقوق زنان بیشتر از همه به زنان افغان آسیب می رساند.

با این حال باید گفت که فرمان های طالبان تعجب آور نیستند زیرا افغانستان با شرایطی مشابه در دهه نود تجربه چنین حکومتی را داشته اند. اما آنچه اکنون ناامید کننده است این که شرایط کنونی پس از توافق طالبان با ایالات متحده و با حضور چندین کشور دیگر در جریان مذاکرات صلح که در تلاش برای حفظ حقوق زنان و حقوق بشر ایجاد شد. وعده های اولیه طالبان مبنی بر حمایت از حقوق زنان تنها کلماتی فریبنده بود که بتواند جامعه جهانی را با خود همراه و کمک های مالی جذب کند.

 اما علاوه بر بی توجهی جهان، اختلافات درون گروهی طالبان نیز وضعیت زنان را پیچیده تر کرده است. رهبری طالبان در مورد نقش زنان در جامعه اختلاف دارند. برخی افراط گرایان معتقد به حذف کامل زنان هستند و برخی دیگر تمایل خود را به حضور سطحی از حضور زنان در جامعه ابراز کرده اند. اما روند صعودی اعمال سیاست های سختگیرانه نشان میدهد که تندروها پیروز شده اند. در اوایل رژیم جدید طالبان، برخی امیدوار بودند که عمل گرایی و انگیزه ها به جناح های میانه رو تر در داخل طالبان قدرت دهد تا سیاست های خود را تعدیل کنند و با بقیه جهان تعامل کنند.  چنانچه عبدالسلام ضعیف از بنیانگذاران طالبان به بی بی سی گفت که «۹۵ درصد طالبان معتقدند که دختران باید به مکتب بروند و زنان باید کار کنند» اما گفت آنچه مهم است اتحاد طالبان است.عباس استانکزی، معین سیاسی وزارت خارجه طالبان نیز چندی پیش با حضور در سمینار علمی-تحقیقی نقش زنان در خیر القرون در کابل گفت که بر حاکمان و حکومت اسلامی واجب است که زمینه آموزش زنان را فراهم کنند. اسلام در سایه شریعت برای زنان حق آموزش و میراث قائل است. شیخ عبدالباقی حقانی، سرپرست اداره ملی امتحانات نیز گفت که آموختن علم بر همه واجب است و ما در عرصه علمی نسبت به جهان عقب مانده ایم.

  سیاست های زن ستیرانه طالبان نشان می دهند که هدفمند و روشمند است. آنها حضور زنان در اجتماع را تنها مطابق با معیارهای خود می پذیرند. چنانچه که یکی از معین امور جوانان وزارت اطلاعات و فرهنگ طالبان گفته بود هیچ حقی برای زنان وجود نخواهد داشت مگر اینکه با چارچوب ما مطابقت داشته باشد. او همچنین گفت، که زنان ادعا می کنند که حق دارند آرایش کنند، بیرون بروند و با اشخاص در جامعه شوخی کنند. آنها تا زمانی که از این ادعا دست برندارند، امارت اسلامی هرگز به آنها اجازه نمی دهد که به مکتب بروند. قبل از این مورد نیز وزیر کار و امور اجتماعی طالبان ادعا کرده بود که ممنوعیت تحصیل زنان و دختران توسط این گروه از ۹۵ درصد حمایت مردمی برخوردار است.

در نهایت باید گفت که این محدودیت ها وسیله ای برای کنترل جامعه است و تاثیر عمیقی بر خانواده افغان دارد که به نظر نانسی دوپری ستون فقرات جامعه افغانستان است. نانسی دوپری افغانستان شناس مشهور پس از بررسی دوره اول حکومت طالبان در دهه نود معتقد بود که در دور اول «سیاست های طالبان با بهره گیری از نگرش های عمیقاً نهفته نسبت به محوریت زنان در مفاهیم اجتماعی خانواده و ناموس، رویه های مرسوم و نگرش های مردسالارانه را در ردای اسلام می پوشاند. آنها سپس برای حفط قدرت دستکاری شدند. حاکمان جدید با تحمیل محدودیت های شدید مستقیماً بر زنان، پیام روشنی مبنی بر قصد خود برای زیرپا گذاشتن استقلال شخصی هر فرد ارسال کردند و بدین وسیله این تصور را تقویت کردند که آنها قادر به اعمال کنترل بر تمام جنبه های رفتار اجتماعی هستند. این سیاست ها از نیرومندترین ابزار حکومت آنها بود. زنان در نهایت یاد گرفتند که کنار بیایند اما در زیر برقع احساسات آنها به جوش آمد. در خانه استرس روانی هماهنگی خانواده را به هم می زند. انزوای سختگیرانه، تعاملات اجتماعی عادی را که بخشی جدایی ناپذیر از زندگی روزمره آنها بود، محدود کرد و احساس انزوا را ایجاد کرد».

در حال حاضر، نیز بیش از ۵۰ فرمان با هدف کنترل زنان و دختران که از زمان به دست گرفتن مجدد قدرت توسط طالبان صادر شده است نشان می دهد که آنها از همین استراتژی استفاده می کنند. با این حال برخلاف دهه ۱۹۹۰، امروزه تعداد بیشتری از زنان افغان تحصیل کرده و دارای مشاغل حقوق بگیر هستند و همچنین میلیون ها دختر با این باور بزرگ شده اند که می توانند به جامعه فراتر از خانواده و نقش مادری کمک کنند. آمار مربوط به تحصیل به تنهایی قابل توجه است. براساس برآوردهای بانک جهانی، از سال ۱۹۹۵، درست قبل از به قدرت رسیدن طالبان تا سال ۱۹۹۹حدود ۲۹ درصد از دختران در مکتب ابتدایی ثبت نام کرده بودند که این درصد تنها به چهاردرصد کاهش یافت. در سال ۲۰۱۹، ۸۵ درصد از دختران افغان در مدارس ابتدایی ثبت نام کرده اند. همانطور که دوپری گزارش داد در طول اولین امارت زنان در نهایت یاد گرفتند که کنار بیایند اما بهای زیادی برای سلامت روانی خود و خانواده شان به همراه داشت(Bjelica,2023). درنهایت باید گفت که در دو سال گذشته زنان افغانستان مهم ترین و جدی ترین قربانیان بازگشت افراط گرایی به افغانستان بوده اند که جهان علی رغم نکوهش این اقدامات امارت اسلامی نتوانستند مانع روند صعودی سیاست زن ستیزانه طالبان شوند. مسئله ای که نشان می دهد بهبود وضعیت زنان هرچند حمایت جامعه جهانی را می طلبد اما حل آن به دست مقامات داخلی است.

منابع

 

Bjelica,Jelena(2023), “What Do Young Afghan Women Do? A glimpse into everyday life after the bans”, https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/rights-freedom/what-do-young-afghan-women-do-a-glimpse-into-everyday-life-after-the-bans/