پاکستان؛ پناهگاه جدیدی برای داعش و القاعده؟

۲۸ بهمن (دلو) ۱۴۰۲ – ۱۷/ ۲/ ۲۰۲۴

محمود چنگیز

دکتر محمود چنگیز محقق و مدرس مرکز تحقیقات تروریسم، جرایم فراملی و فساد (TraCCC) و همچنین مدرسه سیاست و دولت Schar در دانشگاه جورج میسون است. او همچنین در پروژه های تحقیقاتی برای موسسه بروکینگز، اتحادیه اروپا و نهادهای مختلف ایالات متحده نیز مشارکت داشته است. نویسنده در پژوهش حاضر با ارائۀ اطلاعات و نمودارهای آماری به تشریحِ روندی صعودی و شدت یافته از حملات منتسب به گروه های تروریستی وابسته به القاعده و داعش در پاکستان و خصوصا برخی ایالت های این کشور که میزبان چندین گروه شبه نظامی جهادی فعال می باشد پرداخته؛ عملکرد ضعیف طالبان افغانستان در مهار و کنترل این شاخه های وابسته را مسببِ قوت گرفتن گروه های مذکور، وخامت اوضاع امنیتی، و فراهم ساختن فضایی مساعد در جهت رشد و تقویت تروریسم از زمان روی کارآمدن مجدد طالبان می داند. به باور نویسنده، ظرفیت و توان عملیاتی گروه های مذکور در پاکستان، این کشور را به مامنی برای گروه های تروریستی تبدیل نموده که نه تنها تهدیدی برای پاکستان، بلکه برای منطقه و جهان خواهند بود. مطلب حاضر توسط نازنین نظیفی برای سایت تحلیلی کلکین ترجمه شده است.

بحث و بررسی های جاری حولِ محور مسائلی از این دست که آیا داعش و القاعده ظرفیت و توان عملیاتی خود را در خاورمیانه از دست داده و حملات خود را در منطقۀ ساحل قوت بخشیده و تشدید کرده اند، به نحوی با افزایش حملات تروریستی آنها در مالی، نیجر و بورکینافاسو تأیید می شود. لیکن با این وجود باید گفت هر دو گروهِ فوق الذکر حملات خود در کشور پاکستان را نیز افزایش داده اند؛ چنانکه از زمان سرنگونی دولت سابق افغانستان توسط طالبان در آگوست ۲۰۲۱، جریانی از حملات تروریستی به طور تصاعدی و فزاینده به ثبت رسیده است. از اینرو، شایان ذکر است که تسلط طالبان بر افغانستان، به طور چشمگیری بر روند تروریسم در منطقه تأثیر گذاشته است. چنانچه در همین راستا می توان گفت با روی کار آمدن طالبان، داعش ولایت خراسان که یکی از شاخه های وابسته به داعش مرکزی و مستقر در افغانستان است، توجهات بیشتری را به خود جلب کرده و خلأهای طالبان را پر کرده است؛ طالبانی که خود طی سال ها، ترفند ها و تاکتیک های تروریستی را به کار گرفت و در درگیری های دو دهه ای اش علیه دولت های تحت حمایت ایالات متحده در افغانستان، نهایتا به پیروزی دست یافت. اما عملکرد ضعیف طالبان در حکمرانی، مسبب نارضایتی ‌های فزاینده ‌ای گشته که فضای مساعدی را برای رشد داعش در منطقه و گسترش نفوذ خود در تمامی ولایات افغانستان ایجاد کرده است.

القاعده از راهبردهایی چون محلی/بومی سازی و کسب پایگاه هایی امن بهره جست تا از این طریق محبوبیت جهانی خود را حفظ کند. بدین ترتیب، برخلاف داعش که در سوریه فرماندهی مرکزی دارد، القاعده از طریق شاخه های منطقه ای خود عمل می کند. هیئت تحریر الشام (HTS) در سوریه، جماعت نصرت الاسلام و المسلمین (JNIM) در منطقه ساحل و الشباب در سومالی سه شاخه وابستۀ اصلی القاعده هستند. ضمن آنکه باید اشاره کرد گروه های وابسته به القاعده در پاکستان نیز قویا حملات خود در این کشور را افزایش داده اند. از این رو، پژوهش حاضر در صدد برآمده تا با استفاده از مدارک و مستنداتِ مرکز تحلیل تروریسم و گرایش های جهانی (GTTAC)[۱] از پایگاه دادۀ رویدادها[۲] در برهه زمانیِ ژانویۀ ۲۰۱۸ تا اکتبر ۲۰۲۳ به بررسی این مسئله بپردازد که آیا داعش و القاعده در پاکستان مستقر و فعال بوده اند یا خیر.

تروریسم در پاکستان

پیشینۀ ظهور تروریسم در پاکستان به اوایل دهه ۱۹۸۰ باز می گردد. چنانچه می توان گفت دولت های اولیه پاکستان فعالانه دست به پشتیبانی و فراهم آوردن تدارکاتی برای جنگجویانی زدند که علیه اتحاد جماهیر شوروی در افغانستان می جنگیدند. برخی از این جنگجویان که در آن سال ها با عنوان “مجاهد” از آنها یاد می شد، پس از خروج شوروی از افغانستان، به کشور خود پاکستان بازگشتند. بدین ترتیب، مشارکت آنها در گروه های جهادی از اوایل دهه ۱۹۹۰ کشور پاکستان را تهدید کرده است.

گرچه سیاست های دولت پاکستان، استفاده از اسلام را به منظور متحد ساختن مناطق جدایی طلب در اولویت قرار می داد، لیکن این سیاست ها به گسترش یک الگوی جدید اسلامی با حمایت کشورهای خلیج فارس منتج شد. تحت این شرایط، ولایاتی در مناطق مرزی افغانستان و پاکستان، به ویژه در مناطق قبیله ای تحت ادارۀ فدرال (فاتا)، به عبارتی، منطقه قبیله ای نیمه خودمختار در شمال غربی پاکستان، میزبان صدها مدرسه دینی گردید؛ مدراسی که نسخه ای رادیکالیزه و افراطی از اسلام را معرفی می کردند. این مدارس دینی عمدتا توسط تجار سلفی که هدفشان گسترش نفوذ وهابیت و ارائه تفسیری خشک و سخت گیرانه از شریعت است، تأمین مالی شده اند. شایان ذکر است که اکثرِ این مدارس خارج از کنترل و نظارت دولت بوده اند. گرایش های افراط گرایی و رادیکالیزه شدن، نیروهای بیشتری را برای گروه های جهادی نوظهوری که سرسپرده و متعهد به القاعده بودند، پرورش داد. قابل توجه است که مهاجمانِ حادثۀ تروریستی «سن برناردینو» در ایالات متحده، از نیروهای حاضر در همین مدارس در پاکستان بودند. علاوه بر این، گروه‌ های جدایی‌ طلب در ایالت های بلوچستان و سند پاکستان نیز از تاکتیک ‌های تروریستی استفاده کرده ‌اند تا بدین طریق، از دولت مرکزی پاکستان جدا شوند. دولت های فاسد نیز در برابر مقابله ای موثر و کارگر با این گروه ها ناتوان و ناموفق بوده اند.

از دیگر سو باید گفت که برخی سیاست های پاکستان همچون سیاست های حمایتی از طالبان نیز، عواقب غیر قابل انتظاری را به همراه داشته است. تسلط طالبان باعث ایجاد بحث هایی در مورد آینده جامعه پشتون در پاکستان شده است؛ جامعه ای که حزب تحریک طالبان پاکستان (تی.تی.پی) به لحاظ موقعیتی نماینده آن است. چراکه طالبان دست به آزادسازیِ ۱۵۰۰ شبه نظامی تحریک طالبان پاکستان از زندان زدند؛ نیروهایی که قادر به تهیه جدیدترین تدارکات و تجهیزات نظامی می باشند. همانطور که در شکل ۱ مشاهده می شود، از زمان تسلط طالبان، تعداد حملات تروریستی در پاکستان شدت یافته و بیش از دو برابر شده است؛ چنانکه این میزان، از ۳۲۰ مورد حمله در سال ۲۰۲۱ به ۶۹۵ مورد حمله در سال ۲۰۲۳ رسیده است. تعداد افرادی که در این حملات جان خود را از دست داده اند نیز از ۵۴۹ نفر در سال ۲۰۲۱ به ۱۰۸۰ نفر در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است.

شکل ۱: حملات تروریستی در پاکستان از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳

همچنین در ادامه و در شکل ۲، تعداد حملات بر اساس مکان وقوع آنها نشان داده شده است و می توان گفت تقریبا ۵۰ درصد از حملات از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳ در ایالت خیبر پختونخوا پاکستان، ۹۳۷ حمله در ایالت بلوچستان و ۱۵۲ حمله در ایالت سند رخ داده است.

شکل ۲: حملات رخ داده در پاکستان بر اساس مکان های آنها از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳

ایالت خیبر پختونخوا از نظر افزایش حملات تروریستی توجه قابل ملاحظه ای را به خود جلب می کند. با توجه به شکل ۳، تعداد حملات تروریستی برای ایالت خیبر پختونخوا از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ رو به شدت بوده و در الگویی تصاعدی به ثبت رسیده است. زیرا این منطقه میزبان چندین گروه شبه نظامی جهادی فعال چون تحریک طالبان پاکستان، لشکر اسلام، تحریک نفاذ شریعت محمدی، جنبش اسلامی ازبکستان و داعش ولایت خراسان است.

شکل ۳: حملات در خیبر پختونخوا از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳

اسناد و مدارک پایگاه داده حوادث (GRID)، ۲۳۴۴ مورد حمله تروریستی توسط ۲۵ گروه تروریستی را از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳ در پاکستان به ثبت رسانیده است. در این اطلاعات، بزرگترین دسته بندی متعلق به حوادثی است که توسط عاملانی ناشناس (به دلیل مسائل مرتبط با گزارش رسانه ای) در منطقه رخ داده است. هرچند اکثر منابع رسانه ای از اعمال خشونت آمیز با تاکتیک ها و اهداف گزارش می دهند، اما از اشتراک گذاری جزئیات در مورد عامل غفلت ورزیده اند. از این رو، حوادث پایگاه داده حوادث در پاکستان، ۷۱ درصد (حملات را) توسط عاملان ناشناس در همین مدت ثبت کرده است. هنگامی که این حوادث به نسبت بین عاملان احتمالی توزیع می شود، تعداد حملات تروریستی از سوی گروه ‌های جهادی و جدایی ‌طلب به خوبی نمایان خواهد شد. عاملان (حوادثِ ثبت شده در) پایگاه داده حوادث در پاکستان تحت سه گروه قرار می گیرند: الف) گروه ‌های جدایی ‌طلب در ایالت بلوچستان (ارتش آزادی ‌بخش بلوچ، جبهه آزادی ‌بخش بلوچ، ببرها، ارتش ملی ‌گرای بلوچ، بلوچ راجی آجوی سنگر، ارتش جمهوری ‌خواه بلوچ، گارد جمهوری ‌خواه بلوچ، و لشکر بلوچستان) (ب) گروه ‌های جدایی‌ طلب در ایالت سند (ارتش آزادی ‌بخش سند و ارتش انقلابی سندهودش)، و (ج) گروه های جهادی (داعش ولایت خراسان، جماعت الاحرار، لشکر جهنگوی، لشکر اسلام، لشکر طیبه، تحریک جهاد، و تحریک طالبان پاکستان).

حملات داعش و القاعده در پاکستان

پاکستان از زمان تسلط طالبان، حملات فزاینده ای از سوی دو گروهِ داعش و القاعده به ثبت رسانده است. داعش ولایت خراسان مستقر در افغانستان، ظرفیت عملیاتی خود را در کشورهای همسایه گسترش می دهد؛ همانطور که می توان یادآور شد، این گروه در سال های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ حملاتی را در تاجیکستان، ازبکستان و ایران انجام داد. آنگونه که در شکل ۴ ملاحظه می کنید، حملات داعش ولایت خراسان در پاکستان از ۶ مورد در سال ۲۰۲۲ به ۲۲ مورد در سال ۲۰۲۳ افزایش داشته است. اهدافِ مورد نظر در حملات این گروه طی سال ۲۰۲۳، امامان اهل سنت که با تفسیر سختگیرانه داعش از قرآن مخالف بودند، افراد متهم به جادوگری، سیک ها، مسیحیان، رهبران قبایل، معلمان مدرسه و یا اعضای تیم واکسیناسیون فلج اطفال بوده اند. همچنین می توان یادآور شد که این گروه در آگوست ۲۰۲۳ یک ایستگاه پلیس را هدف قرار داده که در این جریان یک افسر پلیس مجروح  شد. حمله دیگر این گروه از طریق یک بمب‌گذار انتحاری بود که در ژوئیه ۲۰۲۳ خود را در یک تجمع سیاسی منفجر کرد و در نتیجه این اتفاق ۶۳ غیرنظامی جان خود را از دست داده و ۱۲۳ نفر دیگر نیز مجروح شدند. در مجموع می توان گفت این گروه مسئولیت تمامی حملات خود در سال ۲۰۲۳ را بر عهده گرفته است که این امر خود حاکی از حضور فعال و قدرت داعش ولایت خراسان در مناطق خیبر پختونخوا و بلوچستان است.

شکل ۴: حملات داعش ولایت خراسان در پاکستان از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳

اما از دیگر سو می توان گفت القاعده نسبت به داعش، حضور قابل توجه تری در منطقه دارد. چراکه شبکه حقانی، وابسته منطقه ای القاعده، نمایندگی رسمی القاعده در دولت طالبان را در اختیار دارد. علیرغم وعده های اولیه طالبان مبنی بر اینکه دولت طالبان علیه القاعده قدام خواهد نمود، اما این گروه (القاعده) افغانستان را به عنوان پناهگاهی امن برای خود می بیند. کشته شدن ایمن الظواهری، رهبر پیشین القاعده در جریانِ عملیات نظامی آمریکا در کابل در سال ۲۰۲۲، خود عاملی بود که قضیه تعهد و وعدۀ طالبان در این راستا (عدم همکاری با گروه های تروریستی) را رد نموده، ثابت کرد که القاعده همچنان از فعالیت تحت حکومت طالبان منتفع گشته و بهره می برد.

اما فعال ترین گروه القاعده در پاکستان، تحریک طالبان پاکستان (تی.تی.پی) است که در سال ۲۰۱۰ به طور رسمی از سوی دولت ایالات متحده به عنوان یک سازمان تروریستی معرفی شد. همانطور که در شکل ۵ نشان داده شده است؛ حملات تحریک طالبان پاکستان از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ در پاکستان به طور پیوسته و متناوب افزایش یافت. این گروه ایستگاه های پلیس و ایست های بازرسی نظامی را هدف قرار داده و در هفت حمله در سال ۲۰۲۳ از بمب گذاران انتحاری استفاده کرد. به طور مثال، حمله انتحاری این گروه با استفاده از موتورسیکلتی مملو از مواد منفجره که یک کاروان نظامی را هدف قرار داد منجر به کشتن ۹ سرباز را در اوت سال ۲۰۲۳ شد. در اکثر حملات تحریک طالبان پاکستان، از بمب های دست ساز استفاده و به سوی نیروهای امنیتی تیراندازی می شود. شایان ذکر است این گروه غالبِ حملات خود را در جهت کسب اعتبار و یا اثبات قدرتش انجام می دهد.

شکل ۵: حملات تحریک طالبان پاکستان از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳

از دیگر سو، لشکر جهنگوی یکی دیگر از گروه های القاعده در کشور پاکستان محسوب می شود. این گروه در سال ۲۰۱۸ هفت حمله و در سال ۲۰۱۹ یک حمله در کشور پاکستان صورت داده است. حملۀ این گروه در سال ۲۰۱۹، ردپایی از آثار همکاری لشکر جهنگوی با تحریک طالبان پاکستان و همچنین استفاده از بمب گذاری انتحاری که اجتماع شیعیان را هدف قرار داد، نشان می داد. با این حال، حمله اخیر لشکر جهنگوی در آگوست سال ۲۰۲۳ بود که در آن حمله، این گروه یک مقام محلی شیعه را هدف قرار داده و کشت. علیرغم حملات نادر لشکر جهنگوی در سال های گذشته، بر عهده گرفتن حملۀ مذکور از سوی این گروه، اثباتی بر حضورِ فعالِ لشکر جهنگوی در پاکستان است.

لشکر اسلام نیز یکی از گروه های القاعده در پاکستان می باشد که در سال ۲۰۲۳ فعالیت داشت. این گروه با تحریک طالبان پاکستان همکاری داشته و در دسامبر ۲۰۲۳ به یک ایست بازرسی ارتش تیراندازی و دو سرباز را مجروح کرد.

اما پاکستان در سال ۲۰۲۳ یک گروه جهادی تازه تأسیس به نام «تحریک جهاد» را نیز ثبت کرده ؛ گروهی که هفت حمله را در ایالات خیبر پختونخوا و بلوچستان انجام داده است. گروه مذکور از بمب گذارانی انتحاری برای حملات خود استفاده نموده و به طور گزینشی تاسیسات نظامی را هدف قرار داده اند. شایان ذکر است حمله ای از سوی تحریک جهاد در مارس ۲۰۲۳ یک وسیله نقلیه حامل افسران پلیس را در یک حمله انتحاری هدف قرار داد که طی این حمله، ۹ پرسنل امنیتی جان باخته و ۱۱ تن دیگر مجروح شدند. در حمله ای دیگری در آوریل ۲۰۲۳ نیز، بمب گذاری انتحاری از سوی این گروه، یک تاسیسات نظامی را هدف قرار داد که جان سه نفر از نیروهای امنیتی را گرفت. این گروه در سال ۲۰۲۳ با هدف قرار دادن پست های ایست بازرسی نظامی به فعالیت خود ادامه داد. چنانچه به طور مثال می توان گفت گروه تحریک جهاد در ژوئیه ۲۰۲۳ به پایگاهی نظامی حمله ور شد و جان ۹ سرباز را گرفت. مرگبارترین حمله تروریستی این گروه در دسامبر ۲۰۲۳ و با هدف قرار دادن پایگاهی نظامی به واسطۀ کامیونی مملو از مواد منفجره بود که در جریان این حادثه، ۲۳ سرباز کشته شدند.

در نهایت می توان از گروه لشکر طیبه نام برد که سازمانی وابسته به القاعده و مستقر در پاکستان می باشد و هدف آن ادغام کل کشمیر با پاکستان است. این گروه در سال ۲۰۲۳ به حملات خود در جامو و کشمیر ادامه داد؛ مناطقی که این سازمان بیشتر پست های ایست بازرسی و نیروهای امنیتی در هند را هدف قرار داد.

در مجموع باید گفت توان عملیاتی گروه های وابسته به داعش و القاعده در کشور پاکستان نه تنها هشداری برای امنیت این کشور، بلکه برای امنیت منطقه و جهان خواهد بود. زیرا گروه های فوق الذکر در پاکستان قادر به انجام حملات انتحاری بوده و به طور حساب شده و گزینشی تأسیسات نظامی در پاکستان را هدف قرار می دهند. همچنین جریاناتی از افراط گرایی کنونی، نیروهای بیشتری را به سمت این گروه ها کشانده و راه را برای ظهور گروه های جهادی جدید هموار می سازد. در همین راستا، پاکستان شاهد افزایش حملات تروریستی مرتبط با افغانستان و تلاش برای همکاری با دولت طالبان است. چنانچه هیئت‌ های پاکستانی در سال ۲۰۲۳ درصدد یافتن راهی برای برقراری ارتباط با مقامات طالبان بودند تا از این طریق با تهدید فزاینده تروریسم در منطقه مقابله کنند.

پاکستانِ امروز، برخلافِ سیاست های اولیه خود در جهت حمایت از طالبان، از اکراه طالبان جهت مقابله ای موثر با گروه های وابسته به داعش و القاعده که در افغانستان مستقر هستند، شاکی و ناراضی هستند. چراکه عملکرد ضعیف طالبان وضعیت را رو به وخامت کشانده و مسبب ایجاد فرصت هایی برای شاخه های وابسته به هر دو گروه در منطقه خواهد بود. ناآگاهی و بی ‌توجهی طولانی‌ مدت به گسترش تفاسیر سخت ‌گیرانه از اسلام، پاکستان را واداشته تا هزینه ‌های قابل ‌توجهی برای این غفلت بپردازد. همچنین می توان گفت فقدان همکاری عملی بین دولت های پاکستان و افغانستان، و فراهم شدن بستر کنونی برای رشد گروه های جهادی در منطقه، تهدید تروریستی در منطقه را تقویت خواهد کرد. با این شرایط نهایتا باید گفت که پیش بینی این مسئله که، پاکستان در سال های آتی تعداد فزاینده ای از حملات تروریستی را به ثبت خواهد رساند، چندان دور از ذهن نخواهد بود.

منبع: https://www.hstoday.us

 

[۱] the Global Terrorism and Trends Analysis Center (GTTAC)

[۲] Incidents Database (GRID)