ترور علمای دینیِ میانه رو؛ حرکتی از سوی بنیادگرایان مذهبی در جهتِ حذف مهره های رقیب
۳ خرداد (جوزا) ۱۴۰۰ – ۲۴ / ۵/ ۲۰۲۱
از زمان آغاز مذاکرات صلح بین الافغانی در دوحه قطر تا کنون، جنگ در افغانستان همچنان جریان داشته و نه تنها به پروسه ای از آرامش و امید برای دستیابی به صلح منتهی نشده است بلکه شاهد افزایش حملات گاه و بیگاه و ترورهای هدفمندی بودیم که غالبا شخصیت های برجسته، فعالان مدنی، زنان، علمای دینی، روزنامه نگاران، دانشجویان، معلمان، محصلان، پزشکان و کودکان را نشانه رفته است. اما از زمان اعلام تاریخ خروج سربازان آمریکایی توسط جو بایدن تا سپتامبر ۲۰۲۱، افغانستان به گونه ای تصاعدی شاهد اوج گیری حملات مرگبار طالبان بوده، حملاتی که منجر به افزایش تلفات بر هر قشری از جامعه، از جمله عالمان دینی میانه رو شده است.
اعتدال رهبران مذهبی؛ عاملی در تحریک افراط گرایان در به راه انداختن جنگی مذهبی
به طور کلی این سیر صعودی از حملات نشانه ای نگران کننده ای از حجم ناامنی موجود در کشور است، آنهم در زمانی که ارتش ایالات متحده آمریكا پس از نزدیك به دو دهه جنگ آماده خروج از افغانستان است و بنابراین بیمِ آن می رود كه این حملات، خشونت و هرج و مرج بیشتری را نیز به دنبال داشته باشند. اما افزایش تعداد ترورهای علمای دینی افغانستان طی یک سال گذشته به طور خاص، نگرانی هایی را در مورد افزایش تنش و “جنگی مذهبی میان اعتدال گرایان و افراط گرایان مذهبی” ایجاد کرده است.
بدون شک، ترور و حذف علمای میانه رو برای ترویج و تقویتِ خشونت و افراط گرایی، طرح و برنامه ای است که پیامدهای خطرناک اجتماعی و فرهنگی برای آینده افغانستان و منطقه به همراه خواهد داشت. شاید بتوان گفت علمای دینی می توانند هدفِ مهمی برای گروه های افراط گرای اسلامی چون طالبان و داعش باشند، چرا که این رهبران مذهبی با ترویجِ رویکردی میانه و معتدل از اسلام می توانند تهدیدی جدی برای گروه هایی افراطی و بنیادگرا محسوب شوند. آنها جنسی حقیقی از احکام اسلامی و آموزه های دینی را به مردم ارائه می دهند که با احکام مذهبیِ افراطیون متفاوت است؛ و این تعادل و سازگاری موجب جذب بیشتر مردم به سمت آنها می شود.
همان طور که به گزارش خبرگزاری جمهور و به گفته ی وزارت ارشاد، حج، و اوقاف افغانستان دررابطه با مولوی مفلح، گرایش وی به اعتدال‌گرایی و مبارزه با افراط گری بود که سبب گسترش محبت اش در میان علاقمندانش شده بود. بدین ترتیب این دست عالمان دینی با خشونت و پیاده سازی اندیشه های دگم و خشک مذهبِ افراط گرایان مخالف بوده و این قرار گرفتنِ در جناحی مقابل و متضاد با گروه های اسلام گرای افراطی خود جریانی از مدارا و تساهل از اسلام را ترویج می دهد. جریانی که با آزاد اندیشی، مطالبه گری، دموکراسی خواهی، صلح طلبی، مدرنیزاسیون، توسعه و محرک هایی از پیشرفت و ترقی خواهی، مسیری موازی با جمهوریت را طی می کند.
عالمان دینی اعتدال گرا: رو کردن به دولت؛ روی گردانی از گروه های افراطی
از سوی دیگر علمای دینی میانه رو و طرفدار دولت همچنین صریحا تاكتیك های مورد استفاده طالبان -به ویژه حملات انتحاری و كشته شدن غیرنظامیان- را غیر اسلامی می دانند. در حالی که طالبان درمقابل، این روحانیونِ میانه رو و طرفدار دولت را به گمراهی مردم و تضعیف روحیه قوی از مبارزان مقاومت و یا جهادگرایان متهم می کنند. پیشتر نیز شاهد بودیم که طالبان علمایِ مشغول به کار در دولتِ به قولِ آنها فاسدِ کابل را به عنوان جنایتکاران شناخته، و آنها را به عنوان جاسوس معرفی کردند و نه به عنوان عالمان دینی.
بنابراین شاید بتوان گفت عالمان دینی میانه رو برای گروه های ستیزه جوی افراطی هدف مهمتری نسبت به مردم عادی هستند. آنها همچون فعالان مدنی، رسانه ای و حقوق بشری نه تنها می توانند در آگاه سازی مردم فعالیت کنند بلکه به دلیل جایگاه والا و برجسته شان در بین مردم می توانند چهره ی سازشی و میانه رویی از دین، دینداری و روحانیت را نشان دهند؛ چهره ای نقطه مقابل مقاصد و نیات جنگ طلبانه طالبان، داعش و یا دیگر گروه های تروریستی و بنیادگرا.
این عالمان دینی به وضوح بارها گفته بودند که قانون اساسی کنونی افغانستان، در تضاد با شریعت نیست. شورای علمای کشور نیز گفته بود که تمام محاکم افغانستان بر مبنای احکام شرعی حکم صادر می‌کنند و نظام حقوقی افغانستان برگرفته از شریعت است. بنابراین آن دست علمای دینی که این روزها هدف قرار می‌گیرند، از میان همان علمایی هستند که معتقدند افغانستان نظام حقوقی، حکومت و قضای شرعی دارد و جنگی که تحت نام ایجاد حکومت شرعی راه انداخته شده است، یک خون ریزی ناروا است.
واقعیت این است که چه طالبان چه دیگر گروه های مسلح درگیر با حکومت افغانستان مشروعیت خود را از آدرس دین جست و جو می‌کنند. شماری از علمای دینی، مشروعیت گروه های مسلح را در سال های اخیر زیر سوال برده‌اند. این روحانیون، حملات انتحاری را حرام عنوان کرده اند، علیه کشتار بی هدف طالبان و دیگر گروه های مسلح فتوا داده اند و جنگ علیه دولت افغانستان را فاقد مشروعیت خوانده اند. روایت گروه های مسلح درگیر با حکومت افغانستان این است که آنان سازمان های مذهبی ای هستند که برای تطبیق شریعت اسلامی می جنگند. این گروه های مسلح که شمارشان نزدیک به بیست می رسد، خون ریزی و خشونتی که در افغانستان به راه انداخته اند را جنگ مقدس عنوان می کنند.
این گروه‌ها، حملات انتحاری را حلال می‌دانند و کشته شدن افراد بیگناه را نیز برای آنان رحمت می‌خوانند. برای هر عمل خود به متون متعدد دینی استناد می‌کنند. برخی از این متون دینی توسط شماری از روحانیون کشور همواره به چالش کشیده شده است. به طور مثال حملات انتحاری و جان باختن غیرنظامیان بارها از سوی علمای مشهور کشور ناروا عنوان شده است. بدون تردید، تنها جریانی که تقدس چنین جنگی را می‌تواند زیر سوال ببرد، علمای دینی چیز‌فهمی هستند که عدم مشروعیت این جنگ را مستندسازی می‌کنند و بر مبنای دلایل دینی و مذهبی مشروعیت چنین جنگ هایی را زیر سوال می‌برند. (هشت صبح،۱۳۹۹)
چنانچه در همین رابطه عبدالمتین فرهمند به نوعی معتقد است یک سویِ این ماجرا در مقابله با حملاتی از این دست، خود علما هستند. تاریخ معاصر افغانستان نشان می دهد که علما همواره رهبری و هدایت جریان های انقلابی ملی را بر عهده داشته اند و مردم نسبت به علما بیش از هر مرجع دیگری اعتماد دارند و به آنها اقتدا می کنند. این ترورهای سازمان یافته باید علمای احناف را بیدار کند.
آنان باید دولت و رهبران قومی و حتی جامعه جهانی را تحت فشار قرار بدهند که ماشین ترور را با استفاده از هر امکانی که در اختیار دارند، متوقف کنند، در غیر آن، اجازه دهند تا علما با تکیه بر قدرت مردم، زمام رهبری یک جنبش مبارز را در سطح ملی علیه افراط گرایی و تروریزم و سلفیت بر عهده بگیرند. این جریان در عین حال باید با الهام از اشتراکات و پیوندهای عمیق و دیرینه سران مذاهب تشیع و تسنن، یک جبهه واحد متشکل از شیعه و سنی را در برابر روند رو به رشد سلفی گری و وهابیت ایجاد کند و به این ترتیب، اجازه ندهد که افغانستان جولانگاه پیروان تروریست یک مکتب انحرافی پروژه ای و وارداتی شود که هیچ ریشه و جایگاهی در گذشته تاریخی مذاهب اسلامی در افغانستان ندارد. (فرهمند، ۱۳۹۹)
نقش علما در روند صلح و یافتن راه حلی در خاتمه ی حملات خشونت آمیز
در ۲۱ ماه می ۲۱۲۱ روحانیون و عالمان مذهبی از اردن، فلسطین، ترکیه، عراق، لبنان و مصر در کنفرانسی پیرامون روند صلح افغانستان شرکت کردند و جنگ فعلی را نکوهش کرده و خواستار پایان دادن به خشونت ها شدند. فضل محمد حسینی سخنگوی وزارت حج و اوقاف در این نشست گفت کشورهای مسلمان شرکت کننده در این کنفرانس حمایت خود را از دولت افغانستان اعلام کردند و از طالبان خواستند تا از طریق مذاکره با دولت به توافق برسند. همچنین، محمد قاسم حلیمی، وزیر حج و اوقاف دینی افغانستان، از گروه های ضددولتی خواست که به خشونت علیه افغان ها پایان دهند و اختلافات را از طریق گفت و گو حل کنند. به باور برخی کارشناسان، نقش کشورهای مسلمان و جهان عرب باعث پیشرفت روند صلح می شود(Mutawakel, 2021).
همچنین نشست دیگری نیز در ژانویه در دهلی نو با حضور علمای دین از هردو کشور برگزار و با صدور اعلامیه ای، جنگ در افغانستان را «غیرقانونی» خوانده و خواستار آتش بس سراسری در کشور شدند. در این بیانیه آمده است که: هدف قرار دادن زیرساخت های عمومی توسط طالبان خلاف آموزه های اسلام و امری غیرقانونی است و هیچ توجیه شرعی ندارد. این اعلامیه بیان می کند که اسلام دین صلح بوده و خواستار هماهنگی و اتحاد بین مسلمانان است. از این رو از هردو طرف مخاصمه می خواهند تا جنگ را متوقف ساخته و آتش بس فوری در سراسر کشور اعلام شود.
همچنین اعلامیه می گوید: جنگ طالبان علیه دولت و مردم افغانستان غیرقانونی است. در نتیجه علمای دینی از دولت افغانستان و طالبان خواسته اند از فرصت پیش آمده استفاده کرده و مذاکرات خود را برای برقراری صلح عادلانه و پایدار در کشور تسریع کنند(Otulookafghanistan, 2021). اما علی رغم چنین بیانیه ها و تجمعاتی، همچنان شاهد روندِ خشونت آمیز از ترور عالمان دینی و چهره های مذهبی هستم.
رهبران دینی میانه رو و حامی دولت به عنوان تهدیدی برای عناصر ضددولتی و شورشی
به طور مستند از سال ۲۰۱۶، یوناما چندین مورد از قتل علمای دینی توسط عناصر ضددولتی چون گروه طالبان را ثبت کرده است. به عنوان مثال در سال ۲۰۱۷، طالبان مسئولیت ترور دو شخصیت مذهبی در قندهار را بر عهده گرفتند و ارتکاب به این ترورها را با توصیف قربانی به عنوان عامل “جاسوسی” برای دولت توجیه کردند.
در یک مورد نیز، طالبان یک عالم دینی دیگر -که وی همچنین دارای یک سمت دولتی غیرنظامی بود- را به تلاش برای بازنگری در قوانین اسلامی به نفع دولت متهم کردند. یوناما در همین رابطه نگرانی خود از به کارگیری اقداماتی چون آدم ربایی رهبران و علمای مذهبی توسط عناصر ضد دولتی، به ویژه طالبان، به عنوان یک تاکتیک ارعاب، هشدار یا روشی برای حمایت اجباری را مطرح کرده است. (reliefweb, 2017: 2)
به گزارش یوناما، ۱۳ حادثه قتل های هدفمند علیه علما و رهبران دینی در سال ۲۰۱۸ منجر به ۱۵ کشته و ۲۰ زخمی و ۲۷ حادثه باعث به جای گذاشتنِ ۲۸ کشته و ۲۳ زخمی در سال های ۱۷-۲۰۱۶ شده است. یوناما گزارش داد که طالبان مسئول اکثر این ترورهای های هدفمند در سال های ۱۷-۲۰۱۶ بوده است، که این تمرکزِ طالبان برای حذف و کنار زدنِ رهبران مذهبی غالبا به دلیل توانایی و پتانسیلِ این چهره های دینی برجسته در تغییر نگرش عمومی از طریق پیام ها یا حمایت درک شده ی آنها از دولت است. (DFAT, 2019: 27)
اما این جریان ترورهای هدفمند پایان نیافته و همچنان نیز ادامه دارند. چنانچه در تازه ترین مورد آنها در تاریخ ۲۴ ماه می ۲۰۲۱ سیف الله صافی، رییس شورای علمای ولسوالی سیدخیل ولایت پروان از سوی افراد مسلح ناشناس ترور شد. و یا پیش از آن ترور مولوی محمد نعمان فضلی، یکی از عالمان دینی دی مسجدی در شکردره ی کابل. همچنین در ۳۱ مارس ۲۰۲۱ نیز در شمال تخار، انفجار خودروی مولوی عبدالصمد محمدی، رئیس شورای علمای این ولایت بر اثر کارگذاری بمبی مغناطیسی، ارگان عالی مذهبی منطقه را هدف قرار داد.
و یا در ۳ ماه مارس ۲۰۲۱ فیض محمد فایز، یک عالم دینی در ساحه «سرک جکشن» از ناحیه هفدهم شهر کابل توسط افراد مسلح به قتل رسید. وی استاد دارالعلوم عربی کابل بوده و پیش از این، ریاست شورای علمای ولایت کندز را به عهده داشته است. همچنین می توان از کشته شدنِ دو عالم دینی میانه رو اهل تسنن با حملات تروریستی از پیش برنامه ریزی شده در ژوئن ۲۰۲۰ اشاره کرد.
چنانچه در ۲ ماه ژوئن ۲۰۲۰ مولوی ایاز نیازی، استاد دانشگاه و امام جمعه بسیار مورد احترام مسجد وزیر محمد اکبر خان در قلب منطقه دیپلمات نشین شدیدا محافظت شده کابل بر اثر حمله ای انتحاری جان باخت، وی کسی بود که همواره از حملات داعش و حضور و حملاتِ نظامیان خارجی علیه غیرنظامیان انتقاد می کرد. و یا کشته شدن مولوی عزیز الله مفلح، امام و خطیب مسجد شیرشاه سوری و عضو شورای علمای سراسری افغانستان در تاریخ ۱۲ژوئن ۲۰۲۰، نیز مورد دیگر از ترروهای هدفمند علمای مذهبی است.
به گزارش رادیو بین المللی فرانسه و در پیِ کشته شدنِ این دو شخصیت میانه رو دینی افغانستان برخی از آگاهان براین باورند که ترور هدفمند چهره های بانفوذ و میانه رو دینی، حامل سه پیام است؛ ساکت کردن تریبیونی که توسط افراد بانفوذ استفاده می شود، کشتار نخبگان و درسی برای دیگران و در نهایت مستولی شدن روحی کشتار و ترور بر روان جامعه سیاسی افغانستان. از دیگر سو برخی کاشناسان سیاسی دیگر چون محمد اکرام اندیشمند براین باور هستند که برخی از این دست ترورها برروی عالمان دینی عامل بیرونی داشته و در پس آنها دست دستگاه های اطلاعاتی کشورهای همسایه و منطقه مشاهده میشود.
به گزارش خبرگزاری آناتولی اندیشمند معتقد است “ترور چهره های شناخته شده از یک طرف به جنگ استخباراتی خارجی در افغانستان بر می‌گردد که نهادهای اطلاعاتی دخیل در جنگ و بی‌ثباتی افغانستان و در بازی های خصومت آمیز میان خود در زمین افغانستان دست به ترور چهره هایی می‌زنند که فکر می کنند از مهره های رقیب شان باشد. از طرف دیگر این ترورها به ادامه جنگ بر می گردد. چهره های مذهبی که افراطی نیستند و با فکر میانه و معتدل می خواهند راه حلی به جنگ پیدا کنند از سوی دسته ها و حلقه های که خواهان ادامه جنگ هستند، ترور می شوند”.
همچنین در مطلبی از ابوبکر صدیق در روزنامه صبح کابل، برخی از عالمان دینی، با اشاره به قتل های هدفمند اخیر به ویژه ترور عالمان دینی مشهور، آن را رویکردی نفاق افکنانه و استخباراتی در کشور می‌دانند و تأکید دارند؛ حلقاتی با استفاده از وضعیت متشنج کشور، می‌خواهند جنگ مذهبی را در افغانستان دامن بزنند. مولوی حبیب الله حسام، رییس مجمع علمای ۳۴ ولایت کشور، در گفت و گو با روزنامه ی صبح کابل، می گوید: «در پشت ترورهای عالمان دینی، دست های استخباراتی و حلقات استفاده جو قرار دارد که می‌خواهند از این طریق تنور جنگ مذهبی را در کشور داغ کنند.»
اما بازهم کمی عقب تر که برویم، در ماه می ۲۰۱۹، مولوی سمیع الله ریحان، یک روحانیِ برجسته ی حامی دولت و مبلغ مسلمان سنی که اغلب در تلویزیون ظاهر می شد و اعمال خشونت را عملی غیر اسلامی می دانست در بمب گذای مسجد التقوا کشته شد. وی پیشتر چنین اذعان کرده بود که مسلمانان نباید با دیگران رفتار بدی داشته باشد و طالبان خوب نیستند چراکه مردم بی گناه را می کشتند. همچنین در ۹ ماه می ۲۰۱۷ مولوی عبدالرحیم حنفی، رئیس شورای علمای ولایت پروان به دلیل انفجار مینی کارگذاشته شده در مسجد عیدگاه شهر چاریکار کشته شد.
و یا در ۹ سپتامبر همین سال نیز مولوی گل محمد حنیف یار، عالم دینی و رئیس شورای علمای کاپیسا ترور شد. به هرروی به گزارش بی بی سی مواردی از این دست بسیار هستند، مواردی چون کشته شدن مولوی عطا محمد عالم برجسته ی مذهبی در قندهار در سال ۲۰۱۳ به ضرب گلوله یکی دیگر از این موارد است. وی مسئول برنامه ریزی رادیو محلی، صدای اسلام بود. و یا مولوی عبدالله فیاض، رئیس شورای علمای دینی قندهار، در ماه مه ۲۰۰۵، از جمله اولین کسانی بود که به این روش کشته شد.
در نهایت می توان گفت گرچه در پی موجی از حملات و ترورهای هدفمند بر عالمان دینی میانه رو حتی در داخل مساجد و عبادتگاه ها، اشرف غنی دستور ایجاد کمیته مصونیت علما را در اولویت کاری دولت افغانستان قرار داد، لیکن باز شاهد ترورهایی از این دست برروی رهبران و علمای مذهبی افغانستان هستیم. این روند تا جایی ابعاد گسترده و پیچیده ای به خود گرفته است که برخی ناقدان از این جریانات به عنوان ” قتل های زنجیره ای روحانیون”، “جنگ مذهبی”، “دست های استخباراتی” نام برده و برخی نیز نگران روندی از عادی شدنِ کشتار عالمان دینی و خاموش کردن صدای جامعه روحانیت میانه رو به عنوانِ چهره هایی برجسته، نافذ و قابل اعتماد در میان مردم هستند. اما در نهایت چه کسی و یا نهادی قادر خواهد بود ماشین جنگیِ گروه های خشونت طلب و کشتارِ بی رحمانه ی آنها علیه چهره های دینی، سیاسی، رسانه ای و مردم غیرنظامی بیگناه را متوقف سازد؟
منابع:
– فرهمند، عبدالمتین، (۱۳۹۹)، “ترور علما؛ چه باید کرد”، http://www.jomhornews.com/fa/note/128636/
– هشت صبح، (۱۳۹۹)، “جلو ترورهای سازمان‌یافته در مساجد گرفته شود”، https://8am.af/prevent-organized-assassinations-in-mosques/
– DFAT, (2019), “DFAT COUNTRY INFORMATION REPORT AFGHANISTAN”, Australian government, department of foreign affairs and trade
– Mutawakel, Mohammad Fasih, (2021), “Muslim Clerics Urge End to Violence in Afghanistan”, https://tkg.af/english/2021/05/21/muslim-clerics-urge-end-to-violence-in-afghanistan/
– outlookafghanistan, (2021),”Afghan, Indian Clerics Urge Immediate Ceasefire in Afghanistan”, http://www.outlookafghanistan.net/national_detail.php?post_id=28342
– reliefweb, (2017), “PROTECTION OF CIVILIANS IN ARMED CONFLICT: ATTACKS AGAINST PLACES OF WORSHIP, RELIGIOUS LEADERS AND WORSHIPPERS”, UNAMA